ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ.

Tου κ. Ιωάννου Π. Κωτσαλά Αγιογράφου - Φυσικού Δρ. Ε.Μ. Πολυτεχνείου 

Αγιογραφία καλείται η λειτουργική τέχνη που στοχεύει να μυήσει τους πιστούς δια της οράσεως στην ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ, όπως και η ψαλτική δια της ακοής. Σκοπός της είναι να αναπαραστήσει τις διηγήσεις της Βίβλου. Ο ΄Αγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφέρει «... όπερ τοις γράμμασι μεμυημένοις η Βίβλος, τούτο και τοις αγραμμάτοις η εικών· και όπερ τη ακοή ο λόγος, τούτο τη οράσει η εικών· νοητώς δε αυτή ενούμεθα...». Στη Βίβλο τη δύναμη την έχουν τα γεγονότα, δεν την έχουν τα διακοσμητικά στοιχεία γιατί αυτά είναι απολύτως περιορισμένα στα αναγκαία. Ο λόγος της Βίβλου είναι απέριττος και λιτός, προκλητικά λιτός και τόσο λιτή και ανδροπρεπής είναι η πατροπαράδοτη παραδεδομένη Αγιογραφία-Ζωγραφική. 

Πώς τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να υιοθετούνται τεχνικές περιττής διακόσμησης, ξεβαμμένων φόντων, θολών φωτοστεφάνων κ.α. Μήπως για να γίνουν πιο καλλιτεχνικές, πιο ανανεωμένες και πιο θελκτικές οι παραστάσεις της επί γης βιωτής του Κυρίου μας ή τα μαρτύρια των Αγίων μας; Τι θελκτικό να προσθέσουμε εμείς στο Αιώνιο; Ίσως σκεφτείτε ότι είναι θέμα γούστου. Μα το Ευαγγέλιο δεν είναι θέμα γούστου. Είναι απλά αληθινό, χωρίς φτιασίδια. 

Μήπως η απλή απεικόνιση των Βιβλικών γεγονότων δεν έχει τη δύναμη να ανυψώσει τον πιστό; Πατριαρχική και Συνοδική Εγκύκλιος που εκδόθηκε το 1987 για τη συμπλήρωση 1200 χρόνων από τη Σύγκλιση της Ζ᾽ Οικουμενικής Συνόδου αναφέρει: «13... η ορθόδοξος εικών δεν κρατεί ειμή μόνον τα απαραιτήτως αναγκαία δια την αναγνώρισιν της ιστορικότητας ενός γεγονότος ή της πνευματικότητας του προσώπου ενός Αγίου...». Πώς συμβιβάζονται ορισμένοι νεωτερισμοί με την «14... υπέροχον νηστείαν των ομμάτων[1]». Μήπως τελικώς με την εικονογραφία μας κάνουμε μαλθακούς τους πιστούς στην όραση των θείων πραγμάτων. Μήπως τελικώς αντί να εισάγουμε την Αγιογραφία στον κόσμο προς ησυχασμό των ψυχών, εισάγουμε την ταραχή και την αγωνία του κόσμου στην Αγιογραφία; 

Ας σταθούμε στα εξής χαρακτηριστικά νεοεισαχθέντα στοιχεία, παρότι υπάρχουν κι άλλα: 

1. Τα φόντα από επίπεδα (plakat) που συναντώνται σε όλες τις καταξιωμένες διασωσμένες πατροπαράδοτες τοιχογραφίες και φυσικά συστήνονται και από τον κυρ-Φώτη Κόντογλου τείνουν να αντικατασταθούν από φόντα συννεφιασμένα, ξεβαμμένα με ανταύγειες. Μα η επιπεδότητα των παλαιών φόντων δεν είναι ένα στοιχείο εικαστικής αδυναμίας των παλαιών μαστόρων αλλά υποδηλώνει τη σταθερότητα, την μη μεταβλητότητα του κόσμου των Αγίων αντίστοιχη με το plakat χρυσό φόντο των φορητών εικόνων. Αντίθετα τα συννεφιασμένα φόντα δείχνουν το ευμετάβλητο, το έτοιμο προς μεταβολή όπως ο συννεφιασμένος ουρανός. Και παρότι εικαστικά μπορεί να δίνουν «καλύτερο» αποτέλεσμα, τι γίνεται από θεολογική άποψη; 

2. Τα φωτοστέφανα με τις σκιές είναι ένα από τα καινούρια στοιχεία που μας υποβάλλουν σε δογματικές διαστρεβλώσεις. Το φωτοστέφανο υποδηλώνει το ΄Ακτιστο Φως του Θεού μέσα στο οποίο ζουν οι ΄Αγιοι. Υπάρχουν στο ΄Ακτιστο Φως του Θεού σκιές ή περιοχές διαβαθμισμένης φωτεινότητας; Μη γένοιτο. Δεν αγγίζει αυτό τα όρια της αίρεσης; 

Είναι λογικό επειδή δεν μπορούμε να καταλάβουμε τα παραδεδομένα να τα αλλάζουμε; Είναι λογικό επειδή «δεν μπορούμε να τα δικαιολογήσουμε...»[2] ή επειδή μας «ενοχλούν αισθητικά...»[3] να δίνουμε δικές μας «ζωγραφικές λύσεις...» όπως ισχυρίζεται ο αναγνωρισμένος Αγιογράφος κ. Καρούσος σε βιβλίο του; Αν δεν μπορούμε να καταλάβουμε τη λογική των παλαιών μαστόρων δε σημαίνει ότι έχουμε δικαίωμα να κάνουμε αλλαγές ή να παραγκωνίζουμε τα παραδεδομένα έστω και για λόγους «εικαστικής βελτίωσης». Για να γίνει κατανοητή η σημασία των παρεμβάσεων θέτω το ερώτημα: θα τολμούσαμε κατ᾽ αντιστοιχία να αλλάξουμε ευκαίρως ακαίρως τις ακολουθίες της Εκκλησίας μας επειδή δεν καταλαβαίνουμε την προκλητική απλότητά τους; 

3. Σε άρθρο-συνέντευξη Αθηναϊκής εφημερίδας[4] του ζωγράφου κ. Π. Σάμιου που διδάσκει 3 χρόνια Βυζαντινή Αγιογραφία στη Σχολή Καλών Τεχνών συναντήσαμε συνθήματα και προτροπές προς τους φοιτητές της Σχολής όπως: «Δημιουργείστε ελεύθεροι, μακριά από τους περιορισμούς της Εκκλησίας» ή τα νέα παιδιά ας «καταθέσουν και την προσωπική τους σφραγίδα... δημιουργώντας συνθέσεις από το μυαλό τους... να απεμπλακούν από τα καθιερωμένα» ή «Η Εκκλησία κρύβεται πίσω από μια λανθασμένη έννοια προάσπισης της παράδοσης και δεν τολμά καινούρια πράγματα». Από την πλευρά μας να καταθέσουμε ότι δεν υπάρχει αντίρρηση της προσωπικής σφραγίδας των ζωγράφων αφού όλοι είμαστε προσωπικότητες κι έχουμε «πρόσωπο», όμως πρωτύτερα να έχουμε πάρει και βιώσει μια άλλη σφραγίδα, την σφραγίδα των δωρεών του Πνεύματος του Αγίου και να έχουμε «γευθεί» το όντως ΠΡΟΣΩΠΟ, τον Δεσπότη μας Χριστό. Αφού έχουμε πρωτίστως ζήσει και νοιώσει την ταπεινούμενη αγάπη και θυσία του Κυρίου μας μέσα από τα Μυστήρια που όμως εδώ και αιώνες φαίνεται ότι γίνονται με τον ίδιο, απαράλλακτο και «καθιερωμένο» εξωτερικά τρόπο. Δεν είναι περιττή αναζήτηση αυτή; Δεν μας φοβίζει να εξελιχθούμε στην τέχνη μας, αρκεί προηγουμένως να έχουμε μπει σε πορεία κάθαρσης των παθών μας μέσα στον Αγιογόνο χώρο της Εκκλησίας. Εξάλλου έχουμε πικρά εμπειρία από μη αναγωγικές προσωπικές σφραγίδες και στην Εκκλησιαστική αλλά και στην κοσμική Ιστορία. Κι όταν λέμε μη αναγωγικές προσωπικές σφραγίδες εννοούμε αυτονομημένες από τη ζωή του Χριστού και των Αγίων Του προσωπικές σφραγίδες. 

4. Γεγονότα που προκαλούν επιπλέον ανησυχία είναι η διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση των παραπάνω στοιχείων ακόμα και από εκπροσώπους του Κλήρου και η διαρκώς αυξανόμενη διατύπωση θέσεων όπως οι παραπάνω από ολοένα και περισσότερους επώνυμους Αγιογράφους. 

5. Τέλος προκαλεί έντονο προβληματισμό η διαρκώς αυξανόμενη χρήση μουσαμάδων που εκτυπώνονται από υπερσύγχρονα μηχανήματα χωρίς την επέμβαση ανθρώπινου χεριού και είναι αντιγραφή προϋπαρχόντων έργων με σημαντικά υποπολλαπλάσιο κόστος. Οι μουσαμάδες αυτοί κολλούνται σε τοίχους Εκκλησιών αντί αυθεντικής Αγιογράφησης. 

Η ευθύνη μας είναι μεγάλη καθώς γινόμαστε δια της εικονογραφίας οδηγοί εις Χριστόν. 
Ας προσέξουμε λοιπόν κι ας προβληματιστούμε! 

[1]. Απόσπασμα από την προαναφερθείσα Πατριαρχική Εγκύκλιο. 
[2]. Όπως ισχυρίζεται ο κ. Ιωάννης Καρούσος στο βιβλίο του ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΤΟΝ Ι.Ν. ΑΓ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ, εκδ. Αστήρ, 1996, σελ. 30. 
[3]. Ισχυρισμός του ιδίου αγιογράφου. 
[4]. ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΠΕΝΔΥΤΗ, στήλη ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΕΣ της 28-4-2005, σελ. 5 (συνέντευξη του κ. Π. Σάμιου). 

(Πηγή: Ιωάννου Π. Κωτσαλά, ΕΠΙΤΟΜΗ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΥΛΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ, εκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος, 2008.)

Ι.Μ. Γλυφάδος

Share