Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ρήγα Βελεστινλή – Βιέννη 1797
Έκδοση Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2006
Ο Ρήγας Βελεστινλής, κατά τη διάρκεια της δεύτερης παραμονής του στη Βιέννη, από τον Αύγουστο του 1796 έως τον Δεκέμβριο του 1797, ανέπτυξε έντονη εκδοτική δραστηριότητα εντασσόμενη στο επαναστατικό του σχέδιο για την ελευθερία της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών. Για τον σκοπό αυτό τύπωσε τη μεγαλειώδη δωδεκάφυλλη Χάρτα της Ελλάδος, τη Νέα Χάρτα της Βλαχίας, τη Γενική Χάρτα της Μολδοβίας, την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τα βιβλία Νέος Ανάχαρσις και Ο Ηθικός Τρίπους. Και για όλες αυτές τις εκδόσεις κατόρθωνε και έπαιρνε την άδεια από την λογοκρισία της Αυστριακής Αστυνομίας, χωρίς να γίνει αντιληπτή η επαναστατική του δράση. Απέκρυπτε εντέχνως το επαναστατικό του σχέδιο με την συνωμοτική του δραστηριότητα, κατορθώνοντας μάλιστα να πάρει από τις αρχές της Αυστρίας διαβατήριο για την Ελλάδα.
Τα επαναστατικά του μόνο έργα Νέα Πολιτική Διοίκησις, Θούριος, τα τύπωσε παράνομα κλεισμένος στο τυπογραφείο των Σιατιστινών αδελφών Πούλιου, καθώς και το Στρατιωτικόν Εγκόλπιον, γιατί ήξερε ότι πλέον δεν θα ήταν δυνατόν να παραπλανήσει την αυστριακή λογοκρισία. Τελικά, τα δύο αυτά βιβλία δεν είδαν το φως της δημοσιότητας, διότι κατασχέθηκαν από την Αυστριακή Αστυνομία, μετά την προδοσία του, τον Δεκέμβριο του 1797, στην Τεργέστη, από έναν τυχάρπαστο ΄Ελληνα έμπορο. Ιδιαίτερα επισημαίνουμε ότι η Αυστριακή Αστυνομία, μετά την προδοσία, έλαβε γνώση της επαναστατικής δράσης του Ρήγα, ο οποίος κατόρθωνε να την συγκαλύπτει. Κατ’ αυτόν τον τρόπο καταρρίπτονται οι κατηγορίες που εκτοξεύθηκαν εναντίον του Ρήγα ότι τάχα ήταν “επιπόλαιος εξεταστής των πραγμάτων”.
Τα ανακριτικά έγγραφα για την έκδοση της εικόνας του Μ. Αλεξάνδρου
Ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες που βρίσκουμε στα ανακριτικά έγγραφα για την έκδοση της εικόνος του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τον Ρήγα. Χαρακτηριστικά τονίζεται ότι η έκδοση της εικόνος του Μ. Αλεξάνδρου είχε αναμορφωτικό χαρακτήρα για τους σκλαβωμένους, διότι θα τους θύμιζε τα κατορθώματά του, την ανδρείαν του, την αγωνιστικότητά του:
“Ομολογεί ο Ρήγας, ότι επί τω αυτώ σκοπώ της αναμορφώσεως (του έθνους του) εχάραξε παρά τω Μύλλερ και εξετύπωσε παρά τω Νιτς 1200 αντίτυπα της εικόνος της παριστανούσης Αλέξανδρον τον Μέγαν, ης έκτυπον συνάπτεται ενταύθα υπό το στοιχείον D και ήτις είνε αντίγραφον καλλιτεχνήματος εκ του ενταύθα Μουσείου, ότι δε εις την εικόνα ταύτην προστέθηκεν αυτός τας επ’ αυτής εμφαινομένης παρατηρήσεις περί των πράξεων του ήρωος τούτου γαλλιστί και ελληνιστί. Και τινας μεν των τοιούτων χαλκογραφιών διένειμεν εις Ελληνας ενταύθα, τας δε λοιπάς παρέδωκεν εις τον ήδη μνημονευθέντα Αβράμην προς πώλησιν αντί 20 κρεϋτσαρίων κατ’ αντίτυπον” .
Επίσης οι Σύντροφοι του Ρήγα, Δημήτριος Νικολίδης, Παναγιώτης Εμμανουήλ, Θεοχάρης Τουρούντζιας, ομολογούν την “επαναστατικήν πρόθεσιν” του Ρήγα, την οποία είχε με τη δημοσίευση των Χαρτών, των βιβλίων και της εικόνος του Μεγάλου Αλεξάνδρου:
“Ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας…. ομολογεί…α) Ότι είχε γνώσιν της προθέσεως του Ρήγα, ην είχεν ούτος παρακευάζων τους ελληνικούς χάρτας, μεταφράζων το τέταρτον μέρος του Αναχάρσιδος και εκδίδων τας εικόνας Αλεξάνδρου του Μεγάλου, και παρατηρεί ότι έλαβε παρά του Ρήγα προς πώλησιν τρεις τοιούτους ολοκλήρους χάρτας και 50 αντίτυπα των εικόνων και ότι απέστειλε ταύτα προς τον εν Σεμλίνω αδελφόν του Γεώργιον Τορούντζιαν” .
Ομοίως, στο έγγραφο προς το Υπουργείον της Αστυνομίας, τονίζεται ιδιαίτερα ότι ο Ρήγας τύπωσε την εικόνα του Μ. Αλεξάνδρου με παρατηρήσεις για την ανδρεία του:
“Εκ της πορείας της ανακρίσεως των φυλακισθέντων απεδείχθη κατ’ ουσίαν ότι ο Ρήγας Βελεστινλής εσκόπευε πράγματι να παρασκευάση επανάστασιν εν Ελλάδι προς αποκατάστασιν της αρχαίας ελευθερίας, καθόσον οι συνένοχοί του κατέθεσαν εις βάρος του τα εξής….4) Ότι εξέδωκεν εικόνα Αλεξάνδρου του Μεγάλου με παρατηρήσεις περί της ανδρείας του, τας εικόνας δε αυτάς, τους χάρτες και τα αντίτυπα των ανωτέρω βιβλίων εν μέρει επώλησεν εις πολλούς Έλληνας ενταύθα, κατά μέγα μέρος όμως απέστειλεν εις Ελλάδα, Μολδαβίαν και Βλαχίαν προς πώλησιν, δια να διαφωτίση τους κατοίκους και να παραστήση εις αυτούς την αντίθεσιν της παλαιάς και σημερινής των καταστάσεως…” .
Παράλληλα, ο υπουργός της Αστυνομίας Pergen, στην “Βραχεία έκθεση προς την Αυτού Μεγαλειότητα” τον αυτοκράτορα Φραγκίσκο, έγραφε ότι,
“Ως προπαρασκευαστικόν μέσον προς τον σκοπόν τούτον συνέταξε και διέδωκεν ο Ρήγας σφόδρα επαναστατικόν τραγούδι, τον θούριον ύμνον, ητοίμασε χάρτας της Ελλάδος και των γειτονικών χωρών, εκ των οποίων είς απετελείτο από 12 φύλλα, ετύπωσε δε μέγαν αριθμόν αντιτύπων, μετέφρασεν ελληνιστί το τέταρτον μέρος του βιβλίου Ανάχαρσις με πολιτικάς σημειώσεις και τον ηθικόν τρίπουν. Εξέδωκεν εικόνας του Μεγάλου Αλεξάνδρου με παρατηρήσεις περί της ανδρείας του. Επώλησεν εξ όλων των ανωτέρω μέρος εις πολλούς Έλληνας ενταύθα, τα πολλά όμως έστειλεν εις την Μολδαβίαν, την Βλαχίαν και την Ελλάδα, με την πρόθεσιν να κάμη εις τους Έλληνας αισθητήν την αντίθεσιν μεταξύ της παλαιάς και της σημερινής των καταστάσεως”.
Ενδιαφέρον έχει να επισημάνουμε ότι, στον κατάλογο των αντικειμένων που κατασχέθηκαν κατά τη σύλληψη του Ρήγα, και τα οποία βρίσκονταν στα γραφεία της Αστυνομίας, περιέχονταν και αντίτυπα από τις χαλκογραφίες της εικόνας του Μεγάλου Αλεξάνδρου:
“Εν Κιβώτιον σημειούμενον G.C. αριθ. 2 εν ώ υπήρχον 204 χάρται σκοτεινοί και…77 χαλκογραφίαι δακτυλολίθου παριστώντος τον Μέγαν Αλέξανδρον σχεδιασθείσαι από πολύτιμον λίθον υπάρχοντα εν τω αυτοκρατορικώ μουσείω και δημοσιευθείσαι υπό του Ρήγα Βελεστινλή”.
Γιατί ο Ρήγας τύπωσε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου;
Ο Ρήγας ενέτασσε τα έργα του στο επαναστατικό του σχέδιο για την επανάσταση των Ελλήνων και των άλλων Βαλκανικών λαών με σκοπό την αποτίναξη της απολυταρχικής οθωμανικής εξουσίας και την απόκτηση της ελευθερίας. Πρώτα, με τον Θούριό του, ήθελε να ενισχύσει το ηθικό των σκλαβωμένων Ελλήνων για το δίκαιον της επαναστάσεώς τους και παράλληλα να ενισχύσει την ιστορική τους αυτογνωσία με τα έργα, τα οποία τόνιζαν την ένδοξη καταγωγή τους ως απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται η έκδοση των βιβλίων Νέος Ανάχαρσις, Τα Ολύμπια, καθώς και της εικόνας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Χαρακτηριστικά είναι αυτά που γράφει ο σημαντικός ιστορικός του Ρήγα, Λέανδρος Βρανούσης, (1921-1993), ότι “η εικόνα μόνη της ήταν αρκετή για να ζωντανέψη το θρύλο του Μεγαλέξανδρου και ν’ αναζωπυρώση την εθνική περηφάνεια και τον πατριωτικό ζήλο των υποδούλων, που πρόσμεναν με λαχτάρα ν’ αναφανή κι ανάμεσά τους ο αντάξιος απόγονος ή μιμητής του μεγάλου Μακεδόνα, τιμωρός των Ασιατών και λυτρωτής του Γένους”.
Γι’ αυτό εξ άλλου ο Ρήγας, στον Ύμνο Πατριωτικό, στροφή 33, προσκαλεί τον Μ. Αλέξανδρο να βγει από τον τάφο και να δει τους απογόνους του, που είναι αντάξιοί του και με ανδρεία πολεμούν και κατατροπώνουν τους εχθρούς τους. Η “ανδρεία”, που διακρίνει τον Μ. Αλέξανδρο, όπως γράφει και στην έκδοση της εικόνας του, χαρακτηρίζει πλέον και τους σκλαβωμένους επαναστάτες της εποχής του:
“Αλέξανδρε, τώρα να βγής
από τον τάφον, και να ιδής
των Μακεδόνων πάλιν
ανδρείαν την μεγάλην,
πώς τους εχθρούς νικούνε,
με χαρά στη φωτιά!”.
Επίσης, ο Ρήγας, το όνομα του Μ. Αλεξάνδρου το αναγράφει με κεφαλαία γράμματα στο περιθώριο του φύλλου 12 της Χάρτας της Ελλάδος. Ομοίως, στο φύλλο 9, στο Γρανικό ποταμό, σημειώνει “εδώ ενίκησε πρώτον ο Αλέξανδρος τον Δαρείον”. Και στο φύλλο 8, στην πόλη Πέλλα, σημειώνει “Αλεξάνδρου πατρίς”. Ακόμη ο Αλέξανδρος αναφέρεται στα νομίσματα της Χάρτας της Ελλάδος, φύλλο 12, “Ο Αλέξανδρος. τόξον εις θήκην. Ρόπαλον και στάχυς. της Μανγγάλιας” και στο φύλλο 5, “Αλέξανδρος. Ζεύς Παντοκράτωρ και μονογρ. Αλ.”.
Επισημαίνουμε ότι, σε μια εποχή θριάμβου του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο οποίος είχε καταλύσει την εξουσία της Βενετίας κατά το 1797 και όλοι τον υμνούσαν ως ελευθερωτή, ο Ρήγας δεν έγραψε υπέρ του ούτε μία λέξη ούτε ένα στίχο, όπως έκαναν άλλοι Ελληνες. Αντίθετα, ο Ρήγας, την εποχή αυτή, το 1797, τύπωνε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τονίζοντας την ανδρεία του και προσφέροντάς τον ως πρότυπο στους σκλαβωμένους Έλληνες, για την πορεία της ελευθερώσεώς τους, ότι μόνοι τους θα την αποκτήσουν, χωρίς να προσβλέπουν στων ξένων τη βοήθεια.
Η έκδοση της εικόνας του Μ. Αλεξάνδρου, Βιέννη 1797
Ο Ρήγας χρησιμοποίησε, όπως έχουν δείξει οι μελέτες του Γ. Λαΐου και της ΄Ολγας Γκράτσιου, την ήδη δημοσιευθείσα εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά το 1749 και όχι απ’ ευθείας από τον ανάγλυφο αχάτη του Αυτοκρατορικού Μουσείου, όπως είναι δυνατόν κανείς να υποθέσει από την έκδοση του Ρήγα. Χαράκτης της προσωπογραφίας του Μ. Αλεξάνδρου ήταν ο Φρανσουά Μύλλερ, (Francois Muller, 1755-1816), ο οποίος ήταν και χαράκτης της δωδεκάφυλλης Χάρτας της Ελλάδος, Βιέννη 1797, αλλά και των χαρτών Βλαχίας και Μολδαβίας, Βιέννη 1797. Το μονόφυλλο με την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Ιακώβου Νιτς, σε χίλια διακόσια αντίτυπα και σε διαστάσεις του τυπωμένου 28.5 εκ Χ 43.5 εκ.
Η εικόνα περιμετρικά έχει ένα λεπτό πλαίσιο και στο μέσον βρίσκεται η προσωπογραφία του Αλεξάνδρου, η οποία περιβάλλεται από τέσσερις παραστάσεις, “τα τριγυρινά εικονίσματα”, όπως τα αποκαλεί ο Ρήγας, ενώ μεταξύ τους, στις τέσσερις γωνίες, χαράσσονται οι μορφές των στρατηγών του Μ. Αλεξάνδρου: Αντίγονος, Κάσσανδρος, Πτολεμαίος και Σέλευκος.
Οι 4 παραστάσεις
Το 1. την θριαμβευτικήν είσοδόν του εις την Βαβυλώνα.
Το 2. την φυγήν των Περσών εις τον Γρανικόν ποταμόν.
Το 3. την ήτταν του Δαρείου.
Το 4. την φαμίλιαν του νικημένου τούτου βασιλέως εις τους πόδας το Αλεξάνδρου.
Πάνω και κάτω από τη μορφή του Μ. Αλεξάνδρου, ο Ρήγας έχει γράψει τα σχετικά με το μονόφυλλο και μία σύντομη ιστορία του Μ. Αλεξάνδρου, στα ελληνικά αριστερά και γαλλικά στα δεξιά, χωρίζοντάς τα με μία κάθετο γραμμή. Το ελληνικό κείμενο έχει ως εξής:
“Το εγχάραγμα τούτο παριστάνει το πρόσωπον του Αλεξάνδρου, και των 4 αρχιστρατήγων του, καθ’ ομοίωσιν μιάς Ανατολικής κόκκινης πέτρας αγάθου, ήτις ευρίσκεται εις το αυτοκρατορικόν ταμείον εν Βιέννη. Τα 4 τριγυρινά εικονίσματα, παριστάνουν το 1. της θριαμβευτικήν είσοδόν του εις την Βαβυλώνα. Το 2 την φυγήν των Περσών εις τον Γρανικόν ποταμόν. Το 3 την ήτταν του Δαρείου και το 4 την φαμίλιαν του νικημένου τούτου βασιλέως εις τους πόδας του Αλεξάνδρου.
Ο Αλέξανδρος, γεννηθείς εις τους 355 πρό Χριστού, εσπούδαξε την φιλοσοφίαν εις τον Αριστοτέλη, έκαμε τα πρώτα δείγματα της ανδρείας, και της πολεμικής αξιότητός του εις την μάχην της Χαιρωνείας, υπό την διοίκησιν του πατρός του, και διεδέχθη τον θρόνον της Μακεδονίας 21 χρόνου, γνωρισθείς αρχηγός των Ελλήνων εις τους 333, διεύθυνε τας δυνάμεις των κατά των Περσών, εχάλασε την αυτοκρατορίαν των εις την Ασίαν και Αφρικήν, και την ήνωσε με την εδικήν του. Πολλαί αξιόλογοι πόλεις, σχεδόν και την σήμερον ακόμι, τω χρεωστούν την ύπαρξίν τους. Απέθανεν 32 χρόνων, βασιλεύσας 12.
Εξεδόθη παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού,
χάριν των Ελλήνων και φιλελλήνων, 1797”.
Παρατηρούμε ότι, στην πρώτη ενότητα του κειμένου, ο Ρήγας περιγράφει το περιεχόμενο της εικόνας. Τονίζει ιδιαίτερα “τα 4 τριγυρινά εικονίσματα” με τις παραστάσεις από γεγονότα του Μεγ. Αλεξάνδρου. Σκοπός του ήταν να δώσει παραστατικά το μεγαλείο της δράσης του, ώστε να δημιουργεί τον ανάλογο ψυχολογικό αντίκτυπο στους αναγνώστες. Γι’ αυτό εξ άλλου και αρίθμησε τις παραστάσεις αυτές, ενώ η αρίθμηση απουσιάζει από την πρωτότυπη εικόνα που ο Ρήγας χρησιμοποίησε.
Στη δεύτερη ενότητα, γράφει μία σύντομη περιεκτική ιστορία του Μεγ. Αλεξάνδρου. Οι λέξεις είναι διαλεγμένες για τον σκοπό του, να ενδυναμώσει δηλαδή το φρόνημα των σκλαβωμένων Ελλήνων. Πρώτα αναγράφει το έτος γέννησης του Αλεξάνδρου και μετά την εκπαίδευσή του στη φιλοσοφία από τον μεγαλύτερο φιλόσοφο, τον Αριστοτέλη. Η αναφορά αυτή του Ρήγα στην εκπαίδευση δεν είναι τυχαία, διότι γνωρίζουμε και από τα άλλα έργα του τη σημασία που έδινε στην εκπαίδευση για την πνευματική πρόοδο και ανάπτυξη του ανθρώπου. Γι’ αυτό εξάλλου και στα “Δίκαια του Ανθρώπου”, άρθρο 22, τονίζει με νόημα ότι “Ολοι χωρίς εξαίρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα… Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη”.
Στη συνέχεια τονίζει την ανδρεία και την “πολεμική δεξιότητα” του Μ. Αλεξάνδρου και ότι διαδέχθηκε “τον θρόνον της Μακεδονίας”, χωρίς να αναφερθεί στη δολοφονία του Φιλίππου και τούτο διότι ο Ρήγας ενδιαφέρεται να δώσει θετικές πληροφορίες για τον Αλέξανδρο, να είναι πρότυπο στους σκλαβωμένους Έλληνες. Με έμφαση γράφει ότι ανακηρύχθηκε αρχηγός των Ελλήνων και κατεύθυνε τις δυνάμεις τους εναντίον των Περσών, των οποίων κατέστρεψε την αυτοκρατορία, προσδίνοντας με τις φράσεις αυτές μια δυναμική για τον συσχετισμό “Πέρσες-Τούρκοι”, για να προκαλέσει τους αναγκαίους συνειρμούς στους σκλαβωμενους Έλληνες.
Παράλληλα τονίζει με νόημα ότι πόλεις που ιδρύθηκαν από τον Μ. Αλέξανδρο, υπάρχουν μέχρι την εποχή του, θέλοντας να δείξει στους Έλληνες την διηνεκή παρουσία του Αλεξάνδρου, ότι δηλαδή δεν βρίσκεται στο απώτερο παρελθόν, αλλά υφίσταται μέχρι “και τσήμερον ακόμι”. Στο τέλος του κειμένου, δίνεται η πληροφορία ότι είναι έργο του αναγράφοντας ολογράφως το όνομά του: “Εξεδόθη παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού χάριν των Ελλήνων και Φιλελλήνων. 1797”. Δεν αναγράφεται όμως το όνομα του χαράκτη και του τόπου έκδοσης, στοιχεία που τα γνωρίζουμε από τα ανακριτικά έγγραφα. Σημειώνουμε ότι η ίδια φράση “χάριν των Ελλήνων και Φιλελλήνων” και επί πλέον το όνομα του χαράκτη και ο τόπος έκδοσης αναγράφονται στη Χάρτα της Ελλάδος και στους χάρτες Βλαχίας και Μολδαβίας.
Μνήμη Μ. Αλεξάνδρου
Ο Μέγας Αλέξανδρος επέζησε στη συνείδηση των Ελλήνων μέσω του μεσαιωνικού μυθιστορήματος και της Φυλλάδας του Μεγαλέξανδρου, όπως διεξοδικά και εμπεριστατωμένα γράφει ο Γιώργος Βελουδής και, μέχρι την έκδοση του Ρήγα, του 1797, οι λαϊκές αυτές εκδόσεις για τον Μέγα Αλέξανδρο, η “Ριμάδα” και η “Φυλλάδα”, ήταν δώδεκα και έξι αντίστοιχα. Στη διατήρηση της μνήμης του Μ. Αλεξάνδρου θα συνέβαλλε η Φιλολογική Εγκυκλοπαιδεία του Ι. Πατούσα, όπου ανθολογήθηκαν οι Νεκρικοί Διάλογοι του Λουκιανού που έχουν σχέση με τον Μ. Αλέξανδρο, όπως επίσης και ο “βίος του Αλεξάνδρου” του Πλουτάρχου, στους Παράλληλους βίους, που μεταφράσθηκαν και εκδόθηκαν στο Βουκουρέστι, το 1704, στην απλή γλώσσα, από τον Κωνσταντίνο γιο του Ηγεμόνα “Πάσης Ουγγροβλαχίας Ιωάννου Κωνσταντίνου Βασσαράβα Βραγκοβάνου”.
Σημειώνουμε ότι, στον Ερμή το Λόγιο, Βιέννη 1819, δίνεται η πληροφορία ότι μεταφράζεται από τα γερμανικά το βιβλίο του “Ι. Φρέσσλερ” με τίτλο “Αλέξανδρος ο πορθητής” με τα κατορθώματά του, θεωρούμενο, όπως σημειώνεται, “επωφελές σύγγραμμα, αναγκαίον εις το γένος ημών” και συνιστάται η αναγραφή συνδρομητών για τα έξοδα της εκδόσεώς του. Μάλιστα, επισημαίνεται ότι “η επιγραφή και η ύλη του βιβλίου είναι ικανά να κινήσωσι την φιλοτιμίαν εκάστου Έλληνος και φιλέλληνος να το αποκτήση”. Αργότερα, στα 1846, ο Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός συνέγραψε την πρώτη στα ελληνικά βιογραφία του Μ. Αλεξάνδρου, προσθέτοντας και μία παράσταση του Μ. Αλεξάνδρου, έφιππου στον Βουκεφάλα, να πολεμά τους εχθρούς.
Χαρακτηριστική επίσης είναι η περίπτωση του εκ Ζαγοράς Πηλίου καταγομένου εμπόρου Ιωάννη Πρίγκου, ο οποίος ποθούσε την ανύψωση της μόρφωσης στην πατρίδα του γι’ αυτό και έστειλε από την Ολλανδία βιβλία για τη Σχολή της Ζαγοράς. Σε κείμενά του αναφέρεται στον Μέγα Αλέξανδρο. Με πόνο, στην τελευταία σελίδα του βιβλίου του Αρριανού, “Αναβάσεως Αλεξάνδρου”, γράφει: “Ανάστησε, Θεέ μου, έναν Αλέξανδρον Μακεδόνα να ελευθερώσει την αθλίαν Ελλάδα μας”. Επίσης, στο Χρονικό του Άμστερνταμ, σημειώνει πάλι: “Ασήκωσε, Θεέ μου, έναν άλλον Αλέξανδρον, ως ποτε εκείνος τους Πέρσας έδιωξε από την Ελλάδα, έτζι και αυτόν τον τύραννο να τον διώξη, να λάμψη πάλε η χριστιανοσύνη στους τόπους της Ελλάδος καθώς και πρώτα”
Τη συσχέτιση Περσών και Οθωμανών, τους οποίους αποκαλεί απογόνους των Περσών, κάνει και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στη διακήρυξή του “Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος”, στις 24 Φεβρουαρίου 1824, από το στρατόπεδο του Ιασίου, στην οποία χαρακτηριστικά κατέληγε “Ας καλέσωμεν λοιπόν εκ νέου, ω ανδρείοι και μεγαλόψυχοι Ελληνες, την ελευθερίαν εις την κλασικήν γην της Ελλάδος! Ας συγκροτήσωμεν μάχην μεταξύ του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών! Ας πολεμήσωμεν εις τους τάφους των Πατέρων μας, οι οποίοι δια να μας αφήσωσιν ελευθέρους επολέμησαν και απέθανον εκεί…οίτινες κατέκοψαν τοσάκις τους αναριθμήτους στρατούς των βαρβάρων Περσών, των οποίων τους βαρβαρωτέρους και ανανδροτέρους απογόνους πρόκειται εις ημάς σήμερον, με πολλά μικρόν κόπον να εξαφανίσωμεν εξ ολοκλήρου”.
Ο Γεώργιος Τερτσέτης διηγείται ότι από τον ίδιο τον μπουρλοτιέρη Κωνσταντίνο Κανάρη είχε ακούσει “πως ναύτης, νεώτατος ακόμη την ηλικίαν, όταν άραζεν εις λιμένα εδιάλεγεν έρημο παραθαλάσσιο και καθήμενος εις άγριο λιθάρι εδιάβαζεν έργα και βίον του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και εις την ανάγνωσιν έτρεχαν δάκρυα, βρύση οι οφθαλμοί του. Η διήγησις ηύρεν αντίλαλον εις την καλοπλασμένην καρδίαν του νέου Ψαριανού”.
Με την ευκαιρία έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι ο Ναπολέων ως “βασίλειον του Αλεξάνδρου” ονομάζει την Ελλάδα, στις αναμνήσεις του από το νησί της εξορίας του της Αγίας Ελένης: “Οτ’ εν τη εις Ιταλίαν εκστρατεία μου έφθασα εις τας ακτάς του Αδρίου, έγραψα εις το Διεθυντήριον, ότι είχον υπό τους οφθαλμούς μου το βασίλειον του Αλεξάνδρου”.
Τα σωζόμενα αντίτυπα της χαλκογραφίας του Μ. Αλεξάνδρου
Από όσο είναι μέχρι σήμερα γνωστό, από την έκδοση του Ρήγα, ένα ασπρόμαυρο αντίτυπο απόκειται στο Ιστορικό Εθνολογικό Μουσείο Ελλάδος, δώρημα του Σπ. Λάμπρου από την βιβλιοθήκη του πατέρα του. Ένα άλλο επιχρωματισμένο αντίτυπο απόκειται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας, το οποίο και εκτέθηκε το 1998 στην έκθεση για την επέτειο των διακοσίων χρόνων από τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα, που διοργανώθηκε τότε στην Αθήνα.
Η εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου επανεκδόθηκε το 1809 και προστέθηκε διπλωμένο το φύλλο στον πρώτο τόμο “Αρριανού Τα σωζόμενα ήτοι Περί αναβάσεως Αλεξάνδρου βιβλία επτά…, επεξεργασθέντα και εκδοθέντα υπό Νεοφύτου Δούκα. Εν Βιέννη της Αουστρίας. Εκ της τυπογραφίας Γεωργίου Βενδώτου, 1809” . Στα περιθώρια άνω δεξιά αναγράφεται “Τ[όμος]1”, και στο κάτω δεξιά το όνομα του χαράκτη “Schindelmayer”. Στην έκδοση αυτή δεν αναγράφεται το όνομα του Ρήγα, αλλά στη θέση του ονόματος τέθηκε ένα επίγραμμα και η χρονολογία 1809, και, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Όλγα Γκράτσιου, χρησιμοποιήθηκε η ίδια πλάκα από την έκδοση του Ρήγα
Σημειώνουμε ότι αντίτυπα της εικόνας του Μεγ. Αλεξάνδρου από την έκδοση του Ρήγα χρησιμοποιούνταν στο μάθημα ιστορίας στις παραδουνάβιες Ηγεμονίες και αγοράζονταν από νεαρούς σπουδαστές, όπως μνημονεύεται το όνομα του σπουδαστή “Κωστάκη Κονάκη”.
Επανέκδοση και περιγραφή της χαλκογραφίας του Μ. Αλεξάνδρου του Ρήγα
Πέρασαν εκατό χρόνια, από τότε που ο Ρήγας τύπωσε την προσωπογραφία του Μ. Αλεξάνδρου, για να γίνει γνωστή αυτή η εκδοτική εργασία του. Πρώτη περιγραφή του μονόφυλλου με την προσωπογραφία του Μ. Αλεξάνδρου έγινε από τον Σπ. Λάμπρο, ο οποίος, κατά το 1896, είδε ένα αντίτυπο στην Καλαμάτα, το οποίο έκτοτε αγνοείται. Στη συνέχεια, εντόπισε ένα άλλο αντίτυπο στη βιβλιοθήκη του πατέρα του, το οποίο δώρισε στη Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Ελλάδος. ΄Εκτοτε η έκδοση από τον Ρήγα της εικόνας του Μ. Αλεξάνδρου δημοσιεύθηκε στις διάφορες εκδόσεις των έργων του Ρήγα και επανεκδόθηκε κατά το 1998 με την ευκαιρία της επετείου των διακοσίων χρόνων από τον μαρτυρικό θάνατό του. Στη συνέχεια καταχωρίζονται αναφορές και επανεκδόσεις κατά χρονολογική σειρά της χαλκογραφίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Σημειώσεις
1. Σπ. Λάμπρος, “Εκατονταετηρίς του θανάτου του Ρήγα”, Εθνική Αγωγή, έτος Α΄, αρ. 9, 15 Ιουνίου 1898, σσ. 129-132.
2. Σπ. Λάμπρος, Αποκαλύψεις περί του μαρτυρίου, 1898, σσ. 31.
3. Σπ. Λάμπρος, “Σημειώματα περί Ρήγα και Περραιβό”, Μικταί σελίδες, Αθήνα 1905, σσ. 624-627.
4. Σπ. Λάμπρος, “Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ρήγα”, Νέος Ελληνομνήμων, τόμ. 8, 1911, σσ. 233-235 και φωτογραφία της εικόνος στη σσ. 234.
5. Ap. Daskalakis, Les Oeuvres de Rhigas Velestinlis, Paris 1937, σσ. 19-21.
6. Nestor Camariano, “Contribution à la bibliographie des oeuvres de Rigas Velestinlis”, Balcania, τόμ. 1, 1938, σσ. 227-228, (211-229).
7. Λ. Βρανούσης, Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη 10, Αθήνα [1954], σσ. 50.
8. Λ. Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής 1757-1798, Αθήνα 1957, σσ. 58.
9. Λ. Βρανούσης, επιμ., Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, Αθήνα 1968, τόμ. 2, σσ. 665-671.
10. Λ. Βρανούσης, Rigas, Un patriot grec din Principate, Bucuresti 1980, σσ. 139.
11. Περιοδικό ΗΩΣ, τεύχη 63-65, 1962, σσ. 36, “Η εικών του Μεγάλου Αλεξάνδρου που τύπωσε ο Ρήγας στη Βιέννη 1797 (χαλκογραφία διαστ. 0,43Χ0,27 μ.) κατά ευγενή παραχώρησιν του κ. Λέανδρου Βρανούση, Διευθυντού του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών, φωτογραφία από το αντίτυπο της Βιβλιοθήκης της Ρουμανικής Ακαδημίας”.
12. Γ. Λάιος, “Οι χάρτες του Ρήγα. Έρευνα επί νέων πηγών”, Δελτίον Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας, τόμ. 14, 1960, σσ. 290-292.
13. Αδ. Αδαμαντίου, “Αλέξανδρος Μέγας”, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, “Πυρσού”, Αθήνα, τόμ. 3, 1927, σσ. 651. (Σε σμίκρυνση η έκδοση του Ρήγα).
14. Νικ. Πανταζόπουλος, Ρήγας Βελεστινλής. Η πολιτική ιδεολογία του ελληνισμού προάγγελος της επαναστάσεως, Θεσσαλονίκη 1964 και στα Μελετήματα για τον Ρήγα Βελεστινλή, έκδ. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1994, σελ. 33, και στο εξώφυλλο και οπισθόφυλλο την παράσταση αρ. 1 “την θριαμβευτική είσοδο του Αλεξάνδρου εις την Βαβυλώνα”.
15. Γ. Λαδά-Α. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, Αθήνα 1973, αρ. 198, σσ. 286-287.
16. Όλγα Γκράτσιου, “Το μονόφυλλο του Ρήγα του 1797. Παρατηρήσεις στη Νεοελληνική εικονογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου”, Μνήμων, τόμ. 8, 1980-1982, σσ. 130-149.
17. Γεώργιος Βελουδής, Διήγησις Αλεξάνδρου του Μακεδόνος, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής, Αθήνα 1977 και 1989. Σημειώνουμε ότι στο οπισθόφυλλο έχει την έκδοση της εικόνος του 1809, στην οποία έχει απαλειφθεί το όνομα του Ρήγα.
18. Μαρία Μαντουβάλου, Ο Ρήγας στα βήματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1996, σελ. 6, όπου η εικόνα του Μ. Αλεξάνδρου.
19. C. M. Woodhouse, Rhigas Velestinlis the proto-martyr of the Greek Revolution, Limni Evia Greece, 59-60, με τη σχετική εικόνα. Και στην ελληνική έκδοση, μετάφραση Ν. Νικολούδη, εκδόσεις Παπαδήμα 1997, σελ. 88 και η εικόνα του μονόφυλλου εκτός κειμένου.
20. Κατάλογος έκθεσης “Μέγας Αλέξανδρος. Ιστορία και θρύλος στην Τέχνη”, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απολλοτριώσεων, Αθήναι 1980, σσ. 83.
21. Το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα, εξέδωσε στο φυσικό μέγεθος κατά το 1998, τις εορταστικές εκδηλώσεις της επετείου των διακοσίων χρόνων από τον θάνατο του Ρήγα.
22. Φωτοτυπική επανέκδοση της εικόνος του Μ. Αλεξάνδρου κυκλοφόρησε ο Γεώργιος Μητράγκας, Θεσσαλονίκη 1998, κατά την επέτειο των διακοσίων χρόνων από τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα.
23. Στην Αθήνα, κατά το 1998, εκτέθηκε το μονόφυλλο με την προσωπογραφία του Μ. Αλεξάνδρου στις εκθέσεις “Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Έκθεση αφιερωμένη στα 200 χρόνια από τον θάνατό του” του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και “Το όραμα του Ρήγα. Ο Ρήγας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες”, από τους Δήμο Αθηναίων και Πανεπιστήμιο Αθηνών, σε συνεργασία με την Ρουμανική Ακαδημία. Βλ. τους αντίστοιχους καταλόγους των εκθέσεων.
24. Δημ. Καραμπερόπουλος, Όνομα και καταγωγή του Ρήγα Βελεστινλή, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, β΄ έκδ. Αθήνα 2000, σσ. 24.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου