Το περιπετειώδες ταξίδι της προσφυγιάς του Ιωάννη Πετρουλάκου τον Οκτώβριο του 1922, με τρένο από την Αδριανούπολη στην Αλεξανδρούπολη και στη Δράμα.
Της Ουρανίας Πανταζίδου
Υποπλοιάρχου Π.Ν. (ε.α)
Και ενώ ο ελληνισμός σφάδαζε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και κατά χιλιάδες οι πρόσφυγες περνούσαν στην Ελλάδα, τα στρατιωτικά τμήματα που είχαν διασωθεί και είχαν περάσει στη Χίο και τη Λέσβο θα προχωρήσουν σε Επανάσταση στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, με σκοπό την καθαίρεση του βασιλιά Κωνσταντίνου Α’. Πρωτεργάτες της Επανάστασης οι Συνταγματάρχες Στυλιανός Γονατάς και Νικόλαος Πλαστήρας και ο Αντιπλοίαρχος Δημήτριος Φωκάς.
Στις 13 Σεπτεμβρίου τα πλοία με το στρατό έφταναν στο Λαύριο και την επομένη ο βασιλιάς Κωνσταντίνος θα παραιτηθεί και θ΄ αναχωρήσει για την Ιταλία. Στις 16 Σεπτεμβρίου σχηματίστηκε πολιτική κυβέρνηση με Πρωθυπουργό τον Σωτήριο Κροκιδά ενώ ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναλάμβανε τη διεθνή εκπροσώπηση της χώρας.
Όμως ο Σεπτέμβρης του 1922 θα εξελισσόταν σε εφιάλτη και για τον ελληνισμό της Ανατολικής Θράκης. Οι σύμμαχες μέχρι πρότινος Μεγάλες δυνάμεις (Αγγλία – Γαλλία – Ιταλία), αφού είχαν εξασφαλίσει τα δικά τους συμφέροντα, συντάχθηκαν τώρα στο πλευρό του Κεμάλ. Στο μεγάλο παζάρι που διεξήχθη στα Μουδανιά της Μικράς Ασίας, με την Ελλάδα απούσα, κρίθηκε η τύχη της Ανατολικής Θράκης, ενώ ο Ελευθέριος Βενιζέλος τηλεγραφούσε από το Παρίσι στις 25/9/1922 για την απώλεια της Ανατολικής Θράκης.
Οι σύμμαχοι και η τουρκική αντιπροσωπεία υπέγραψαν τη Συνθήκη των Μουδανιών στις 28 Σεπτεμβρίου / 11 Οκτωβρίου 1922 στην Κωνσταντινούπολη. Το τελικό κείμενο της ανακωχής διαμορφώθηκε χωρίς τη συμμετοχή της Ελλάδας. Οι Έλληνες υπέγραψαν την 1η/14 Οκτωβρίου 1922. Ωστόσο ο Έλληνας αρμοστής της Κωνσταντινούπολης είχε ανακοινώσει τη συμφωνία της Ελλάδας με τους όρους της ανακωχής μία ημέρα πριν από την ελληνική υπογραφή.
Το κτίριο του Ρωσικού Προξενείου όπου έγινε η Διάσκεψη των Μουδανιών
Από το Λονδίνο ο Βενιζέλος, με τηλεγράφημά του προς το Υπουργείο Εξωτερικών στις 2/15 Οκτωβρίου 1922 τόνιζε τη συμμόρφωση ως προς τις διατάξεις της εκκένωσης της Ανατολικής Θράκης αλλά και της τήρησης της προθεσμίας που προβλεπόταν, ώστε οι χριστιανοί να έχουν τη δυνατότητα να συγκεντρώσουν όλη την κινητή περιουσία τους για να μεταναστεύσουν (όσοι βέβαια το επιθυμούσαν), για να μην προστεθούν και άλλοι πρόσφυγες, στους ήδη υπάρχοντες: «…Είναι ηθικώς αδύνατον δι΄ Ελλάδα εκκενούσαν την Ανατολικήν Θράκην να μη δώση εις ομογενείς κατοίκους την δυνατότητα όπως απέλθουν αποκομίζοντες πάσαν κινητήν περιουσίαν των. Και αν ακόμη αίσθημα εθνικής αλληλεγγύης και φιλανθρωπίας δεν ήγεν ημάς εις τούτο έπρεπε να μας ανάγη οικονομικόν συμφέρον όπερ έχομεν όπως εις τας εκατοντάδας χιλιάδας σημερινών γημνητευόντων προσφύγων μη προστεθώσι νέαι τοιαύται εκατοντάδες χιλιάδων…».
Με την υπογραφή της Συνθήκης των Μουδανιών καθορίστηκαν τα σύνορα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στην Ανατολική Θράκη, που ορίστηκε ο ποταμός Έβρος (Μαρίτσα). Η συνθήκη προέβλεπε η υποχώρηση των Ελλήνων να πραγματοποιηθεί εντός 15 ημερών ενώ η Τουρκία θ΄ αναλάμβανε την εξουσία της περιοχής εντός 30 ημερών. Οκτώ χιλιάδες Τούρκοι αστυνομικοί εγκαταστάθηκαν στην Ανατολική Θράκη κατά τη διάρκεια της εκκένωσης. Η Κωνσταντινούπολη και τα Στενά πέρασαν στην κυριαρχία των Τούρκων, η οποία υποχρεώθηκε να επιτρέψει την ελεύθερη διέλευση των πλοίων από τα Στενά.
Ακολουθώντας τα βήματα του Ιωάννη Π. Πετρουλάκου, κατοίκου Αδριανούπολης
Στο αφιέρωμα αυτό επέλεξα ν΄ ακολουθήσω τα βήματα του Ιωάννη Π. Πετρουλάκου, αυτόπτη μάρτυρα των όσων διαδραματίστηκαν εκείνες τις ώρες της εκκένωσης στην Ανατολική Θράκη. Τα όσα έζησε ο ίδιος τα κατέγραψε ένα μήνα μετά, σ΄ ένα μικρό πόνημα με τίτλο «ΧΑΙΡΕ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΙΣ«.
Η απόφαση της εκκένωσης της Ανατολικής Θράκης ήταν προαποφασισμένη. Όπως γράφει ο Ιωάννης Π. Πετρουλάκος είχε παρατηρηθεί νωρίτερα, οι αξιωματικοί και υπάλληλοι που υπηρετούσαν στην Αδριανούπολη να αποστέλλουν τις οικογένειές τους μαζί με τις αποσκευές τους στην Ελλάδα.
Εντωμεταξύ 3-4 μέρες πριν από την υπογραφή του πρωτοκόλλου των Μουδανιών τον είχαν επισκεφθεί στην Αδριανούπολη τ΄ αδέλφια του. Η χαρά του ήταν μεγάλη από την παρουσία τους αλλά και από την είδηση ότι ο Άγγλος Αρχιστράτηγος Χάρινγκτον είχε καλέσει τον ελληνικό στρατό να περάσει την Τσατάλτζα και ότι ήδη εννέα Συντάγματα βρίσκονταν καθ΄ οδόν. Η είδηση όμως πολύ σύντομα θα διαψευσθεί, προς απογοήτευση των Ελλήνων.
Στην παραπάνω φωτογραφία ο Άγγλος στρατηγός Χάρινγκτον ανάμεσα στον Ιταλό στρατηγό Μομπέλι και τον Γάλλο στρατηγό Σαρπύ στο Συμμαχικό Αρχηγείο στην Κωνσταντινούπολη το 1922 (Πηγή: https://ellinoistorin.gr/?tag=british-general-sir-charles-harington).
Η υπογραφή του Πρωτοκόλλου των Μουδανιών, η οποία προέβλεπε την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, όπως ήταν αναμενόμενο προκάλεσε απόγνωση στον ελληνικό πληθυσμό. Όμως, όπως επισημαίνει ο Ιωάννης Π. Πετρουλάκος δεν παρατηρήθηκε πανικός κι αλλοφροσύνη από τον πληθυσμό, καθώς ο τουρκικός στρατός βρισκόταν μακριά, πέρα των Στενών. Επίσης η θάλασσα και τα Βρετανικά τηλεβόλα που παρεμβάλλονταν παρείχαν ασφάλεια στους εκπατριζόμενους.
Οι Αδριανουπολίτες με ψυχραιμία συγκέντρωναν την κινητή περιουσία τους, την οποίαν μπορούσαν να μεταφέρουν. Μαζί με τους Έλληνες έφευγαν και οι Αρμένιοι και αρκετοί Εβραίοι. Επίσης αρκετές οικογένειες Οθωμανών, οι οποίες είχαν συνταχθεί με το ελληνικό καθεστώς που επικράτησε μετά τη νικηφόρο είσοδο του ελληνικού στρατού στην Αδριανούπολη στις 12 Ιουλίου του 1920.
Βέβαια, μπορεί ο Κεμαλικός στρατός να βρισκόταν μακριά και το Πρωτόκολλο των Μουδανιών να όριζε ως καταλυτική ημερομηνία για την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης την 18η Οκτωβρίου 1922, οι μουσουλμάνοι κάτοικοι όμως είχαν αρχίσει νωρίτερα να επιδίδονται σε λεηλασίες των χριστιανικών περιουσιών. Η Βιζύη, τα Μάλγαρα, η Χαριούπολη, η Μακρά Γέφυρα, η Τυρολόη, η Αρκαδιούπολη, το Κάραγατς κ.α. υπέστησαν βιαιοπραγίες και λεηλασίες από τους Τούρκους.
Προορισμός του Πετρουλάκου και της οικογένειάς του ήταν η πόλη της Δράμας στην οποία θα προσπαθούσε να φτάσει με τρένο, μέσω Αλεξανδρούπολης.
Τη νύχτα του Σαββάτου προς Κυριακή 2 Οκτωβρίου έβρεχε καταρρακτωδώς. Η θέση των προσφύγων ήταν πολύ δυσχερής. Οι αστοί της Αδριανούπολης περίμεναν να εξυπηρετηθούν με τα τρένα. Όμως για τους αγροτικούς πληθυσμούς, οι οποίοι διέσχιζαν τους λασπωμένους δρόμους κάτω από την καταρρακτώδη βροχή και με τον κίνδυνο να δεχθούν επιδρομές ληστών, το ταξίδι ήταν πολύ δύσκολο.
Τα τρένα από τους διάφορους σταθμούς της Αν. Θράκης έφευγαν φορτωμένα γεμάτα πρόσφυγες με κατεύθυνση το σιδηροδρομικό σταθμό της Αλεξανδρούπολης.
Εκτός από τους πρόσφυγες οι αρχές έπρεπε να εξασφαλίσουν και τη μεταφορά στην Ελλάδα των αρχείων των διαφόρων υπηρεσιών. Όπως γράφει ο Πετρουλάκος, όταν ένας Γραμματέας απόκεντρου Ειρηνοδικείου έφερε το δικό του αρχείο στην Αδριανούπολη και ρώτησε την υπηρεσία της Γενικής Διοίκησης που έπρεπε να το παραδώσει, έλαβε την απάντηση: «…ότι έπρεπε να κατέλθη εις Αλεξανδρούπολιν (ούτως ωνομάσθη το Δεδέαγατς εις ανάμνησιν του αειμνήστου Βασιλέως Αλεξάνδρου) και να παραδώση τα έγγραφα επί αποδείξει εις τον εκεί συνάδελφόν του. Έκπληκτος ο λεπτολόγος υπάλληλος ηρώτησε «και ποία διάταξις του Οργανισμού των Δικαστηρίων επιτρέπει τούτο»;…».
Συνεχίζοντας την αφήγησή του σημειώνει ότι το να φθάσει κανείς με τρένο, από τον σιδηροδρομικό σταθμό της Αδριανούπολης στον αντίστοιχο σταθμό της Αλεξανδρούπολης το 1922 χρειαζόταν 6 ώρες. Όμως κατά την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης ο χρόνος αυτός είχε σχεδόν τριπλασιαστεί. Έτσι το ταξίδι του από την Αδριανούπολη στην Αλεξανδρούπολη διήρκησε δεκαπέντε ώρες, λόγω του ότι καθυστερούσε στους ενδιάμεσους σταθμούς. Ενδεικτικό είναι η καθυστέρηση πέντε ωρών στο σταθμό Κουλελί Μπουργκάς (Πύθιο), όπου περίμεναν το καθυστερημένο τρένο που κατευθυνόταν προς Κωνσταντινούπολη. Από το σταθμό εκείνον το τρένο γέμισε από πολλούς νέους επιβάτες και αποσκευές.
Ο Ιωάννης Πετρουλάκος φτάνει στην Αλεξανδρούπολη
«Εις το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) εφθάσαμεν εις τας 11 π.μ. Εκεί η κατάστασις ήτο αφαντάστως οικτρά. Χιλιάδες σκηνών ήσαν εστημέναι παρά τον σταθμόν του Γαλλικού σιδηροδρόμου, εντός των οποίων είχον εγκατασταθεί πρόσφυγες. Αλλ΄ ήσαν τόσον πολυάριθμα τα δυστυχή ταύτα όντα, ώστε το μέγιστον αυτών μέρος διέμενεν εις το ύπαιθρον. Τρία ατμόπλοια ανέμενον εις τον λιμένα δια να μεταφέρωσι την επομένην, όσον το δυνατόν περισσοτέρους εξ αυτών εις Καβάλαν και αλλαχού».
Μόλις σταμάτησαν ο Πετρουλάκος έτρεξε στον παρακείμενο σταθμό του Ελληνικού σιδηροδρόμου, για να πάρει πληροφορίες για την ώρα συνέχισης του προορισμού τους:
«Ενόμισαν ότι αστειεύομαι. Μα δεν γνωρίζετε, μοι απήντησαν, ότι απ΄ εδώ και κάτω δεν λειτουργούν επιβατικά τραίνα, διότι η γραμμή είναι διαρκώς απησχολημένη με τας προσφυγικάς αμαξοστοιχίας, αι οποίαι δεν δέχονται συνήθεις επιβάτας;».
Αποφάσισαν να διανυκτερεύσουν στην Αλεξανδρούπολη και την επομένη να μεριμνήσουν ν΄ αναχωρήσουν, ακόμη και με πλοίο.
«Αλλ΄ ενώ ανεζήτουν άμαξαν, δια ν΄ ανέλθω εις την πόλιν, μοι εδηλώθη παρά πλείστων εκ των εις τον σταθμόν ευρισκομένων, ότι θα εματαιοπόνουν ανερχόμενος προς τοιούτον σκοπόν, διότι επάνω ούτε τρώγλη δεν υπήρχε κενή και εις αυτά δε τα εστιατόρια τόση ήτο η συγκέντρωσις, ώστε τους εκάστοτε γευματίζοντας ανέμενον άλλοι απ΄ έξω ιστάμενοι δια να τους διαδεχθώσιν εις τας τραπέζας.
Εντωμεταξύ ήνοιξαν αι σκευοφόροι του τραίνου, με το οποίον είχομεν έλθει κι ήρχισεν η εκφόρτωσις και παράδοσις των αποσκευών. Εισέδυσα μέσα εις τον συμπαγήν όγκον των αναμενόντων συνταξιοδοτών μου. Η εκφόρτωσις και η παράδοσις εγίνετο ως εξής: οι αχθοφόροι του σταθμού, υπό την διεύθυνσιν ενός σιδηροδρομικού υπαλλήλου επεδείκνυον εν έκαστον «κομμάτι» προς υμάς φωνάζοντες, τίνος είναι αυτό; Εις τον απαντώντα «δικό μου» παρεδίδετο τούτο αμέσως, διότι η εταιρεία δεν φέρει καμίαν ευθύνην, σύμφωνα με την γραπτήν δήλωσιν την διδομένην εις το Καραγάτς υπό των φορτωτών».
Αφού παρέλαβαν τις αποσκευές τους τις τοποθέτησαν στη ρίζα ενός δέντρου. Εντωμεταξύ ο καιρός είχε αγριέψει και η βροχή δε θ΄ αργούσε.
«Ηρχίσαμεν τότε ν΄ αναμετρώμεν την σοβαρότητα της καταστάσεώς μας και να σκεπτώμεθα κατά τίνα τρόπον θα ηδυνάμεθα να διανυκτερεύσωμεν εις το ύπαιθρον, ότε ενεφανίσθη εξαίφνης ενώπιόν μας ο γνωστός ταξειδιώτης με τον οποίον είχομεν προ ημερών αποστείλει δια Δράμαν τα άλλα πράγματά μας. Και αυτός είχε αναγκασθεί να παραμείνει εις το Δεδέαγατς ελλείψει μέσου προς εξακολούθησιν του ταξειδίου του, εκοιμάτο εις την αστυνομίαν (διότι ήτο αστυνομικός) τα δε πράγματά μας είχεν τοποθετήσει εις μέρος ασφαλές.
Ευτυχώς μετ΄ ολίγον επαρουσιάσθει εκεί ως από μηχανής θεός γνωστός εκ Δράμας κύριος, προϊστάμενος της περιθάλψεως των προσφύγων. Ανέλαβεν αμέσως και ημάς υπό την προστασίαν του και μας ηξασφάλισε θέσιν εις την σκευοφόρον ενός προσφυγικού τραίνου, το οποίον θ΄ ανεχώρει δια Δράμαν την 6ην εσπερινήν».
Τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας τις πέρασαν στην ύπαιθρο, γευματίζοντας πρόχειρα.
«Όταν δε περί την δύσιν του ηλίου ητοιμάσθη το σωτήριον τραίνον, εισήλθομεν εις την σκευοφόρον του μετά των συναποκομιζομένων αποσκευών μας. Εύρομεν εκεί εγκατεστημένους ήδη και άλλους συνταξιδιώτας, άνδρας και γυναίκας, δεκαπέντε τον αριθμόν. Προήρχοντο όλοι εκ Θράκης. Ήσαν ευκατάστατοι άνθρωποι και διηυθύνοντο εις Γκιουμουλτζίναν (Κομοτηνή) και Ξάνθην.
Είχεν τόσο υπερπληρωθεί προσώπων και πραγμάτων η σκευοφόρος, ώστε εδυσχεραίνετο εκεί μέσα και η παραμικροτέρα κίνησις. Εν τούτοις ήμεθα όλοι περιχαρείς, διότι εγλυτώσαμεν από περισσοτέρας περιπετείας.
Την επομένην ημείς εφθάσαμεν περί την ενδεκάτην πρωινήν ώραν εις Δράμαν κατάκοποι και άυπνοι και διερωτώμενοι ενδομύχως, μήπως ήτο όνειρον ότι από 48 ήδη ωρών είχομεν ίδει…».
Υ.Γ. Το πόνημα του Ι. Πετρουλάκου, σε μορφή επιστολών, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, δίδοντάς μας πολύτιμες πληροφορίες, τις οποίες όμως, για να μη μακρηγορώ δεν συμπεριέλαβα στο αφιέρωμα. Π.χ. αναφέρεται στις ελληνικές ονομασίες των οδών της Αδριανούπολης, για το επιβλητικό τζαμί του Σελίμ Β΄, για τη συμπεριφορά των Γαλλικών σιδηροδρόμων, οι οποίοι βρήκαν την ευκαιρία να κερδοσκοπήσουν, για τη δημοσίευση του πολεμικού ανταποκριτή της γαλλικής εφημερίδας «Ζουρνάλ» στη Θράκη Πωλ Εριώ, με αφορμή τα όσα διαδίδονταν στην Κωνσταντινούπολη σχετικά με τους εμπρησμούς και τις καταστροφές τις οποίες προξενούσε ο ελληνικός στρατός κατά την υποχώρησή του από τη Αν. Θράκη κ.λ.π., μικρά αλλά σημαντικά που δείχνουν την κατάσταση της εποχής εκείνης.
Πηγές:
Ιωάννης Π. Πετρουλάκος «Χαίρε Αδριανούπολις» (https://anemi.lib.uoc.gr).
Σχολή Εθνικής Αμύνης «Συνθήκη Μουδανιών», σελ. 28 (https://setha.army.gr).
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού «Η Συνθήκη των Μουδανιών 1922» (http://asiaminor.ehw.gr)
Πηγή: Alexandroupoli Online
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου