15 Απριλίου 2022

Ο Πόλεμος Φθοράς και η τακτική της εξαπάτησης και του αιφνιδιασμού στις πολεμικές επιχειρήσεις του Βυζαντίου (11ος-13ος αιώνας) (Α μέρος)

Άρθρο του Νικόλαου Σ. Κανελλόπουλου 
 
῏Ησαν γὰρ ἄμφω πάντα προϊδεῖν καὶ συνιδεῖν ἱκανοὶ καὶ πολεμικῶν τεχνασμάτων οὐδενὸς ἀδαεῖς, ἀλλὰ πάσαις μὲν τειχομαχίαις, πάσαις δὲ λοχήσεσι καὶ ταῖς ἐκ παρατάξεως ἀγωνίαις ἐθάδες, τὰς δὲ διὰ χειρὸς πράξεις δραστικοὶ καὶ γενναῖοι καὶ ἐχθροὶ πάντων τῶν ὑπ ̓ οὐρανὸν ἡγεμόνων γνώμῃ καὶ ἀνδρείᾳ κατάλληλοι (σ.1).
 
Στο σύντομο αυτό απόσπασμα, η Άννα Κομνηνή, για να εξυμνήσει τις πολεμικές αρετές των δύο μεγάλων αντιπάλων, Αλεξίου Κομνηνού και Ροβέρτου Γουϊσκάρδου, μνημονεύει τους βασικούς τύπους στρατιωτικών επιχειρήσεων, τον τρόπο διεξαγωγής των οποίων ένας ικανός στρατιωτικός ηγέτης οφείλει να γνωρίζει, δηλαδή την πολιορκία, την μάχη σε παράταξη και την ενέδρα. Η ενέδρα, βάση της οποίας αποτελεί η παραπλάνηση και ο αιφνιδιασμός, κατέχει σύμφωνα με την Άννα σημαντική θέση στον βυζαντινό πόλεμο. Δύο αιώνες αργότερα ο ανώνυμος συντάκτης του Χρονικού του Μορέως διασώζει συμπυκνωμένα σε λίγους στίχους το πώς αντιλαμβάνονταν οι Δυτικοί τον τρόπο πολέμου των Βυζαντινών, όπου κυριαρχεί η εξαπάτηση και όχι η κατά μέτωπο σύγκρουση: Τὸ πῶς οἱ Τοῦρκοι κ’ οἱ Ρωμαῖοι οὐδὲν εἶναι στρατιῶτες νὰ πολεμοῦν εἰς πρόσωπον ὡσὰν ἐμεῖς οἱ Φράγκοι, δια τὸ ἔχουν πονηρίαν καὶ πολεμοῦν μὲ τέχνην (σ.2).  
 
Στις αρχές του 14ου αιώνα, ο υιός του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ , ο Θεόδωρος Παλαιολόγος, που σταδιοδρόμησε στη Δύση ως μαρκήσιος του Μομφεράτου, γράφοντας για να συμβουλεύσει τους συμπατριώτες του περί τα στρατιωτικά, διακρίνει τρείς κατηγορίες πολέμου:  
 
α) την επιδρομή και λεηλασία,
β) την εξαπάτηση, και μόνον η τρίτη κατηγορία αναφέρεται στην γενικευμένη, κατά μέτωπο σύγκρουση (σ.3).  
 
Πράγματι η μελέτη του μεσαιωνικού πολέμου έχει αποδείξει ότι σημαντικό ρόλο στις πολεμικές συγκρούσεις κατείχαν όχι μόνο οι μάχες σε παράταξη, αλλά και οι πολιορκίες και οι επιχειρήσεις που αξιοποιούσαν την εξαπάτηση και ως εκ τούτου οδηγούσαν στον αιφνιδιασμό του αντιπάλου (σ.4). Και όσον αφορά το Βυζάντιο, οι επιχειρήσεις εξαπάτησης και αιφνιδιασμού καθώς και η στρατηγική του πολέμου φθοράς κατέχουν σημαντική θέση και ρόλο στη στρατιωτική ιστορία της αυτοκρατορίας.  
 
Ο πόλεμος φθοράς εμφανίζεται συχνά κατά την μακραίωνη βυζαντινή ιστορία, αποκτώντας μεγαλύτερη ή μικρότερη σημασία ανά περίοδο για την στρατηγική της αυτοκρατορίας και τις πολεμικές επιχειρήσεις. Το θέμα του πολέμου φθοράς, σε συνδυασμό με την εξαπάτηση και τον αιφνιδιασμό, δεν απουσιάζει και από την ύλη των βυζαντινών στρατιωτικών εγχειριδίων, με αποκορύφωμα το Περί παραδρομής πολέμου, το οποίο αποτελεί αυτοτελές εγχειρίδιο πολέμου φθοράς για την αντιμετώπιση των συνοριακών επιδρομών των Αράβων (σ.5).  
 
Με την προτεινόμενη στρατηγική μπορεί ο στρατηγός να επιτύχει σημαντικά αποτελέσματα, ακόμα και αν υστερεί αριθμητικά του αντιπάλου: Χρὴ δὲ καὶ τοῦτο διὰ σκοποῦ καὶ μελέτης ἔχειν τὸν στρατηγὸν καὶ πᾶσαν σπουδὴν τίθεσθαι, λάθρα καὶ ἀδοκήτως, εἰ οἶόν τε, τὰς τῶν ἐχθρῶν ἐπιθέσεις ποιεῖσθαι ̇ τοῦ γὰρ τοιούτου ἐπιτηδεύματος τυγχάνων ὁ στρατηγός, καὶ μετ’ ὀλιγοστοῦ λαοῦ πολλοὺς τῶν πολεμίων κατατροπώσεται (σ.6).  
 
Περιγράφεται επίσης ο τρόπος κατάληψης στενών περασμάτων κυρίως από δυνάμεις πεζικού για τη δημιουργία ενέδρας και ο τρόπος που θα οδηγηθεί ο αντίπαλος σε αυτή (σ.7).  
 
Σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής που δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθεί, είναι επωφελές να πραγματοποιηθεί επίθεση όταν ο αντίπαλος –ήδη καταπονημένος– επείγεται να επιστρέψει στην επικράτειά του, μεταφέροντας τη λεία του (σ.8).  
 
Επίσης στην πραγματεία περιλαμβάνεται ένα κεφάλαιο για την οργάνωση νυχτερινής επίθεσης στο στρατόπεδο του αντιπάλου (σ.9).  
 
Στο Στρατηγικόν του Μαυρικίου αφιερώνονται αρκετά χωρία σε σχετικά ζητήματα υπό τον τίτλο Περὶ ἐνέδρας, Περὶ ἐφόδων ἀδοκήτων και Περὶ νυκτερινῶν ἐφόδων (σ.10). Ο Λέων Σ΄ ο Σοφός επίσης αφιερώνει στο ίδιο θέμα μία διάταξη των Τακτικῶν του, αναπαράγοντας και συμπληρώνοντας το κεφάλαιο Περὶ ἐφόδων ἀδοκήτων του Στρατηγικοῦ του Μαυρικίου.  
 
Κατά τον Λέοντα, ο πόλεμος φθοράς έχει ιδιαίτερη σημασία να εφαρμοσθεί όταν αντιμετωπίζεται πολυπληθέστερος και ισχυρότερος αντίπαλος. Η χρήση στρατηγημάτων, απάτης και αιφνιδιασμού θα αποφέρει καλύτερα αποτελέσματα από ό,τι μια μάχη σε παράταξη (σ.11).  
 
Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο Θεόδωρος Παλαιολόγος, κινούμενος στο ίδιο κλίμα, στην πραγματεία του, αναφέρει ότι σε περίπτωση που ο αντίπαλος υπερέχει αριθμητικά, το στράτευμα είναι καλό να λάβει θέση άμυνας σε πέρασμα ή ποταμό, ώστε να εκμεταλλευτεί την μορφολογία του εδάφους, και να αποκτήσει με τον τρόπο αυτόν πλεονέκτημα έναντι του αριθμητικώς υπερτέρου αντιπάλου (σ.12).  
 
Σε άλλο σημείο υποστηρίζει ότι οι φρουροί των συνόρων πρέπει να είναι ελαφρά οπλισμένοι, ώστε να παγιδεύουν τους αντιπάλους που εκτελούν καταδρομικές επιχειρήσεις (σ.13).  
 
Εξίσου χαρακτηριστική είναι η συμβουλή του Θεοδώρου Παλαιολόγου για την αντιμετώπιση ενός πολύ ισχυρότερου εισβολέα: θα πρέπει να αποφευχθεί η επίθεση και να τηρηθεί αμυντική στάση προς εξασφάλιση της επικράτειας και όταν ο αντίπαλος υποχρεωθεί να αποχωρήσει, τότε και μόνον, όταν θα έχει εισέλθει στη δική του επικράτεια, μπορεί να γίνει αντεπίθεση (σ.14).  
 
Παρατηρούμε ότι η θεωρητική προσέγγιση των πολεμικών επιχειρήσεων που βασίζονται στην στρατηγική του πολέμου φθοράς παρουσιάζει χαρακτηριστική συνέχεια και επανάληψη ως προς τις προτεινόμενες μεθόδους. Ακολούθως θα εξετάσουμε τί συνέβαινε και στην πράξη.
 
Σημειώσεις – Παραπομπές  
 
1. Άννα Κομνηνή, Ἀλεξιὰς V. 1,3, έκδ. D. R. Reinsch – A. KAmbylis, Annae Comnenae Alexias [CFHB 40], Berlin – New York 2001, 142.
2. Τὸ Χρονικὸν τοῦ Μορέως, έκδ. π. π. καλοΝαροσ, Αθήνα 1940, στίχ. 6963-6965.
3. Les Enseignements de Théodore Paléologue, έκδ. chR. Knowles, London 1983, 80. Για τον Θεόδωρο Παλαιολόγο και την πραγματεία του, βλ. n. KAnellopoulos, The byzantine influence on the military writings of Theodore I Palaiologos, marquis of Montferrat, στο: A Military History of the Mediterranean Sea: Aspects of War, Diplomacy and Military Elites, έκδ. G. THEOTOKIS – A. YILDIZ, Boston-Leiden 2018, 287-298, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
4. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο για τις παρερμηνείες που έχουν επικρατήσει για τον μεσαιωνικό πόλεμο αποτελεί το p. buRKholDeR, Popular [Mis]conceptions of Medieval Warfare, History Compass 5 (2007), 507-524. Για τα διαφορετικά είδη πολεμικών επιχειρήσεων στο Βυζάντιο κατά την ύστερη περίοδο, βλέπε c. G. MAKRYPOULIAS – T. G. KOLIAS – G. KARDARAS, An overview of the armed conflicts in Late Byzantium. Theoretical Foundations and Current Research, ΒυζΣύμ 31 (2021), 177-191.  
5. Le traité sur la Guérilla (De velitatione) de l’empereur Nicephore Phocas (963-969), έκδ. G. DAGRon – hAR. mihăescu, Paris 1986.  
6. Le Traité sur la Guérilla,45. Επίσης: Καὶ οὕτως διὰ μηχανικῶν στρατηγημάτων καὶ ἐπιτηδεύσεων, εἰ χρὴ καὶ ἀδοκήτων κατ’ αὐτῶν ἐπιθέσεων, καὶ εἰ καλῶς καὶ ἐμπείρως τὸν κατ’ αὐτῶν μηχανήσῃ πόλεμον, …, μεγάλα κατὰ τῶν ἐχθρῶν νίκης ἐργάσῃ τρόπαια (Le Traité sur la Guérilla, 109).
7. Le Traité sur la Guérilla, 41-45, 73-75.
8. Le Traité sur la Guérilla, 45-47, 125-129.
9. Le Traité sur la Guérilla, 129-133.
10. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν, έκδ. G.T. Dennis, Das Strategikon des Maurikios [CFHB 17], Wien 1981, 192-206, 302-334.
11. Λέων ς ́, Τακτικά, έκδ. G. T. Dennis, The Taktika of Leo VI [CFHB 49], Washington D.C. 2010, 392-434.
12. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 71-73.
13. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 84-85.
14. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 89-91.
 
Πηγή: Βυζαντινά Σύμμεικτα (αρχείο σε μορφή .pdf) 
 
συνεχίζεται στο Β μέρος
 
Εικόνα: Νίκη των Βυζαντινών επί των Βουλγάρων, μικρογραφία στη «Σύνοψη Ιστοριών» του Ιωάννη Σκυλίτζη, από το Wikimedia Commons 



Share
Posted by ΘΑΝΟΣ ΚΟΥΚ at 6:00 μ.μ.
Κατηγορία Θέματος ,

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)

Λίγες οδηγίες πριν επισκεφθείτε το ιστολόγιό μας (Για νέους επισκέπτες)

1. Στην στήλη αριστερά βλέπετε τις αναρτήσεις του ιστολογίου μας τις οποίες μπορείτε ελεύθερα να σχολιάσετε επωνύμως, ανωνύμως ή με ψευδώνυμο, πατώντας απλά την λέξη κάτω από την ανάρτηση που γραφει "σχόλια" ή "δημοσίευση σχολίου" (σας προτείνω να διαβάσετε με προσοχή τις οδηγίες που θα βρείτε πάνω από την φόρμα που θα ανοίξει ώστε να γραψετε το σχόλιό σας). Επίσης μπορείτε να στείλετε σε φίλους σας την συγκεκριμένη ανάρτηση που θέλετε απλά πατώντας τον φάκελλο που βλέπετε στο κάτω μέρος της ανάρτησης. Θα ανοίξει μια φόρμα στην οποία μπορείτε να γράψετε το email του φίλου σας, ενώ αν έχετε προφίλ στο Facebook ή στο Twitter μπορείτε με τα εικονίδια που θα βρείτε στο τέλος της ανάρτησης να την μοιραστείτε με τους φίλους σας.

2. Στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας μπορείτε να βρείτε το πλαίσιο στο οποίο βάζοντας το email σας και πατώντας την λέξη Submit θα ενημερώνεστε αυτόματα για τις τελευταίες αναρτήσεις του ιστολογίου μας.

3. Αν έχετε λογαριασμό στο Twitter σας δινεται η δυνατότητα να μας κάνετε follow και να παρακολουθείτε το ιστολόγιό μας από εκεί. Θα βρείτε το σχετικό εικονίδιο του Twitter κάτω από τα πλαίσια του Google Friend Connect, στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας.

4. Μπορείτε να ενημερωθείτε από την δεξιά στήλη του ιστολογίου μας με τα διάφορα gadgets για τον καιρό, να δείτε ανακοινώσεις, στατιστικά, ειδήσεις και λόγια ή κείμενα που δείχνουν τις αρχές και τα πιστεύω του ιστολογίου μας. Επίσης μπορείτε να κάνετε αναζήτηση βάζοντας μια λέξη στο πλαίσιο της Αναζήτησης (κάτω από τους αναγνώστες μας). Πατώντας την λέξη Αναζήτηση θα εμφανιστούν σχετικές αναρτήσεις μας πάνω από τον χώρο των αναρτήσεων. Παράλληλα μπορείτε να δείτε τις αναρτήσεις του τρέχοντος μήνα αλλά και να επιλέξετε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία αναρτήσεων από την σχετική στήλη δεξιά.

5. Μπορείτε ακόμα να αφήσετε το μήνυμά σας στο μικρό τσατάκι του blog μας στην δεξιά στήλη γράφοντας απλά το όνομά σας ή κάποιο ψευδώνυμο στην θέση "όνομα" (name) και το μήνυμά σας στην θέση "Μήνυμα" (Message).

6. Επίσης μπορείτε να μας στείλετε ηλεκτρονικό μήνυμα στην διεύθυνσή μας koukthanos@gmail.com με όποιο περιεχόμενο επιθυμείτε. Αν είναι σε προσωπικό επίπεδο θα λάβετε πολύ σύντομα απάντησή μας.

7. Τέλος μπορείτε να βρείτε στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας τα φιλικά μας ιστολόγια, τα ιστολόγια που παρακολουθούμε αλλά και πολλούς ενδιαφέροντες συνδέσμους.

Να σας υπενθυμίσουμε ότι παρακάτω μπορείτε να βρείτε χρήσιμες οδηγίες για την κατασκευή των αναρτήσεών μας αλλά και στην κάτω μπάρα του ιστολογίου μας ότι έχει σχέση με δημοσιεύσεις και πνευματικά δικαιώματα.

ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ ΚΑΛΗ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ

Χρήσιμες οδηγίες για τις αναρτήσεις μας.

1. Στις αναρτήσεις μας μπαίνει ΠΑΝΤΑ η πηγή σε οποιαδήποτε ανάρτηση ή μερος αναρτησης που προέρχεται απο άλλο ιστολόγιο. Αν δεν προέρχεται από κάποιο άλλο ιστολόγιο και προέρχεται από φίλο αναγνώστη ή επώνυμο ή άνωνυμο συγγραφέα, υπάρχει ΠΑΝΤΑ σε εμφανες σημείο το ονομά του ή αναφέρεται ότι προέρχεται από ανώνυμο αναγνώστη μας.

2. Για όλες τις υπόλοιπες αναρτήσεις που δεν έχουν υπογραφή ΙΣΧΥΕΙ η αυτόματη υπογραφή της ανάρτησης. Ετσι όταν δεν βλέπετε καμιά πηγή ή αναφορά σε ανωνυμο ή επώνυμο συντάκτη να θεωρείτε ΩΣ ΑΥΣΤΗΡΟ ΚΑΝΟΝΑ ότι ισχύει η αυτόματη υπογραφή του αναρτήσαντα.

3. Οταν βλέπετε ανάρτηση με πηγή ή και επώνυμο ή ανώνυμο συντάκτη αλλά στη συνέχεια υπάρχει και ΣΧΟΛΙΟ, τότε αυτό είναι ΚΑΙ ΠΑΛΙ του αναρτήσαντα δηλαδή είναι σχόλιο που προέρχεται από το ιστολόγιό μας.

Σημείωση: Να σημειώσουμε ότι εκτός των αναρτήσεων που υπογράφει ο διαχειριστής μας, όλες οι άλλες απόψεις που αναφέρονται σε αυτές ανήκουν αποκλειστικά στους συντάκτες των άρθρων. Τέλος άλλες πληροφορίες για δημοσιεύσεις και πνευματικά δικαιώματα μπορείτε να βρείτε στην κάτω μπάρα του ιστολογίου μας.