23 Σεπτεμβρίου 2021

Η Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου: Το έπος του υπόδουλου Ελληνισμού

Γράφει ο Ζωή Γεωργιάδου 
 
Πεζή διασκευή, πρωτοτυπωμένη τον 17ο αιώνα, που ανάγεται σε χαμένο σήμερα πρότυπο του 14ου αιώνα, το οποίο με τη σειρά του βασίζεται σε παλαιότερες έμμετρες διασκευές του ελληνιστικού μυθιστορήματος του Ψευδο-Καλλισθένη (3ος αι. μ.Χ.). Αυτό το ιδιαίτερα δημοφιλές λαϊκό ανάγνωσμα της Τουρκοκρατίας περιέχει διηγήσεις και κατορθώματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, συνδυάζοντας πραγματικά περιστατικά με φανταστικούς άθλους και περιπέτειες.
 
Γιώργος Βελουδής (επιμ.), Η Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου. Διήγησις Αλεξάνδρου του Μακεδόνος [Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ΔΠ 39], Ερμής, Αθήνα 1977.  
 
Η πορεία του έργου στον χρόνο  
 
Όσα συνέβαιναν στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου καταγράφονταν από διάφορους ιστορικούς που συμμετείχαν σ’ αυτήν, τα κείμενά τους όμως χάθηκαν στα ταραγμένα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του μεγάλου στρατηλάτη. Παρ’ όλα αυτά, η φήμη του δεν χάθηκε μαζί τους και ο κόσμος διψούσε να μάθει λεπτομέρειες. Έτσι, στο τέλος της ύστερης αρχαιότητας (3ος αιώνας μ.Χ.) εμφανίστηκε ένα μυθιστόρημα με τον τίτλο Αλεξάνδρου Βίος και την υπογραφή του Καλλισθένη, μαθητή του Αριστοτέλη, ο οποίος είχε πάρει μέρος στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και πράγματι είχε γράψει την ιστορία της – σήμερα ξέρουμε πως το μυθιστόρημα Αλεξάνδρου Βίος είναι πολύ μεταγενέστερο του Καλλισθένη και άσχετο μ’ αυτόν, οπότε ο συγγραφέας του αναφέρεται συνήθως ως Ψευδο-Καλλισθένης. Η Διήγησις Αλεξάνδρου του Μακεδόνος αποτελεί έμμετρη αρχαΐζουσα διασκευή του 1388 του ελληνιστικού αυτού μυθιστορήματος (Αλεξάνδρου Βίος). Ανάμεσα στα 1490 και 1530 εμφανίστηκε και η δεύτερη έμμετρη διασκευή, η Ριμάδα του Μεγαλέξανδρου, αυτή τη φορά σε ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους και γλώσσα απλή.  
 
Το έργο που μελετάμε εδώ, η Φυλλάδα του Μεγαλέξαντρου, είναι η τελευταία πεζή διασκευή, δημωδέστερη από τις προηγούμενες στο ύφος και τη γλώσσα· κυκλοφορούσε χειρόγραφη από τον 15ο ώς τον 17ο αιώνα, πρωτοτυπώθηκε στη Βενετία μεταξύ 1670-1682 και έγινε εξαιρετικά αγαπητό λαϊκό ανάγνωσμα, με τουλάχιστον 50 ανατυπώσεις μέχρι τον Μεσοπόλεμο (Πούχνερ 2007, 1268). Η διασκευή αυτή έχει παραδοθεί σε μια σειρά χειρογράφων που χρονολογούνται στον 16ο-17ο αιώνα, αλλά ανάγεται σε χαμένη σήμερα μορφή του 14ου αιώνα, τον λεγόμενο κλάδο ζ΄ της παράδοσης του κειμένου. Περιέχει τις πιο περίεργες και θαυμαστές διηγήσεις γύρω από τη μορφή του Μακεδόνα βασιλιά, του οποίου τα κατορθώματα πέρασαν στη σφαίρα της λαϊκής μυθολογίας, συνδυάζοντας στην πραγματικότητα αληθινά περιστατικά με φανταστικούς άθλους και περιπέτειες, ενώ αποτελεί μέρος των κειμένων που περιγράφονται συνολικά ως Μύθος του Αλεξάνδρου. Στα νεότερα χρόνια το κείμενο εκδόθηκε σε επιμέλεια του Γιώργου Βελουδή το 1977 και είναι αυτή η έκδοση που χρησιμοποιήθηκε για την ανθολόγηση των αποσπασμάτων μας.
 
Το περιεχόμενο του έργου  
 
Όπως σημειώνει στην προμετωπίδα του κειμένου ο εκδότης του 1750, το έργο περιέχει «τον βίον αυτού (του Αλέξανδρου), τους πολέμους, τας ανδραγαθίας, τα κατορθώματα, τους τόπους οπού περιόδευσε, ομού δε και τον θάνατον αυτού και άλλα πλείστα πάνυ περίεργα και ωραία». Στην πραγματικότητα, όμως, η Φυλλάδα αποτελεί συνονθύλευμα ιστορικών γεγονότων, δοξασιών, μύθων, διαλόγων, θρήνων και άλλων απίστευτων ιστοριών. Εξιστορείται πώς ο Αλέξανδρος καταλαμβάνει την Ασία, αλλά εκστρατεύει και στη Δύση, φτάνει στη γη των Μακάρων, συναντά Αμαζόνες, τέρατα, ποτάμια όπου αντί για νερό ρέει άμμος, χώρες δίχως φως ηλίου, γίγαντες, σκυλοκέφαλους ανθρώπους με έξι πόδια και τρία μάτια, μονόποδα ανθρωπάκια με προβατίσια ουρά, Ινδούς, Τούρκους, Αρμένιους και μύριες άλλες φυλές. Τον συναντάμε, ακόμα, να πετά στους ουρανούς και να μπαίνει στα βάθη της θάλασσας με υποβρύχιο.  
 
Ο πρωταγωνιστής της Φυλλάδας  
 
Βασικό πρόσωπο του έργου είναι ο βασιλιάς της Μακεδονίας Μέγας Αλέξανδρος, του οποίου η ιστορική δράση εμπλουτίζεται με ιστορίες άλλων μυθικών προσώπων. Τέτοιου είδους ιστορίες ήταν ιδιαίτερα αγαπητές στα λαϊκά στρώματα. Η παρουσίαση του Αλέξανδρου ακολουθεί το στερεότυπο σχήμα παρουσίασης των προσώπων της ηρωικής/επικής ποίησης: έχει θαυμαστή γέννηση και καταγωγή, ως παιδί γίνεται μαθητής μεγάλου σοφού (του Αριστοτέλη), αρχίζει από νωρίς τα μεγάλα κατορθώματα, σε ανδρική ηλικία παλεύει με δράκο, συνδέει δύο θάλασσες με διώρυγα, λύνει το αίνιγμα του πατέρα της μέλλουσας νύφης του, καταδύεται στον βυθό της θάλασσας, πορεύεται στον Κάτω Κόσμο, τελικά αποκτά την αθανασία, αλλά τη χάνει πάλι και πεθαίνει κάτω από περίεργες συνθήκες (Πούχνερ 2007, 2318). Ο Αλέξανδρος Πάλλης (1968, 12) σημειώνει:  
 
Ο Αλέξανδρος του μύθου αυτού δεν μοιάζει πια παρά πολύ αμυδρά με τον Αλέξανδρο της ιστορίας. Τα πραγματικά περιστατικά της ζωής του πνίγονται μέσα σε πυκνό και φοβερό ρουμάνι φανταστικών άθλων και περιπετειών. Ο στρατηλάτης Αλέξανδρος μεταβάλλεται σ’ ένα μυθολογικό ήρωα που συνενώνει τα χαρακτηριστικά πολλών μυθικών προσώπων παλαιότερων και νεοτέρων εποχών.  
 
Στον Μεγάλο Αλέξανδρο έχουν αποδοθεί ιδιότητες που αγγίζουν τα όρια του θρύλου. Θεϊκές δυνάμεις, μάχες με παράξενα πλάσματα, αναμετρήσεις με γίγαντες και τέρατα, από τις οποίες έβγαινε πάντα νικητής εξαιτίας της ρώμης και της εξυπνάδας του. H ανατολική παράδοση παριστάνει τον Αλέξανδρο ως μεγάλο ταξιδιώτη και τολμηρό θαλασσοπόρο που σκίζει ωκεανούς και ερημιές, αναζητώντας περιπέτειες και διψώντας να πλουτίσει τις γνώσεις του. Ανακαλύπτει τις πηγές του Νείλου, ερευνά τη Βόρειο Αφρική, φτάνει ως τα ακρότατα σημεία της Ανατολής και της Δύσης, από το Θιβέτ και την Κίνα ώς την Ισπανία και τον Ατλαντικό Ωκεανό. Σε όλα αυτά υπάρχουν, βέβαια, αναμνήσεις από τις πραγματικές εκστρατείες του Αλέξανδρου, αλλά είναι φανερή επίσης η επίδραση των παλαιότερων μύθων που περιγράφουν τις περιπλανήσεις του Ηρακλή και του Οδυσσέα.  
 
Διατήρησε, δηλαδή, ο θρύλος τα κύρια χαρακτηριστικά του μεγάλου βασιλιά, την παληκαριά του, τη σωματική του ρώμη και αντοχή, την ακατάσχετή του ενεργητικότητα, την φιλομάθειά του και την περιέργειά του για τις ξένες θρησκείες και φιλοσοφίες, τη μανία για κατακτήσεις και τη δίψα για περιπλανήσεις που τον φέρανε πραγματικά ως τον Όξο και τον Ινδό ποταμό –δηλαδή ως τα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου– μα όλα αυτά τα σκέπασε μ’ ένα πυκνό πέπλο φαντασίας και μυθολογίας (Πάλλης 1968, 13).  
 
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν τυπώνεται για πρώτη φορά και κυκλοφορεί ευρέως η Φυλλάδα, ο Αλέξανδρος προβάλλεται στους υπόδουλους Έλληνες ως σύμβολο αντίστασης στον κατακτητή.  
 
Πέρα από τους λογίους, και απλοί ολιγογράμματοι Έλληνες, το αναγνωστικό κοινό των αλλεπάλληλων εκδόσεων της Φυλλάδας, τον αντιμετωπίζουν ως σύμβολο αντίστασης ή και λύτρωσης απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ιδίως κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, στα χρόνια δηλαδή του Διαφωτισμού. Ο Αλέξανδρος ως ο άνθρωπος που απόλαυσε την μεγαλύτερη εξουσία επί γης χρησιμοποιήθηκε από την χριστιανική γραμματεία ως το κατεξοχήν παράδειγμα για το πεπερασμένο του χρόνου και των δυνατοτήτων των ανθρώπων επί γης (Μηνάογλου 2013, 301).
 
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έργου  
 
Τα ιδιαίτερα στοιχεία της Φυλλάδας του Μεγαλέξαντρου είναι η ανάπτυξη χωρίων με ρητορικό ενδιαφέρον (ομιλίες, επιστολές, διαθήκες, κλπ.), ο φυσικός κόσμος που είναι γεμάτος υπερφυσικές δυνάμεις, οι αναχρονισμοί, οι πατριωτικοί τόνοι (για παράδειγμα, οι Πέρσες ταυτίζονται με τους Τούρκους) και το ηθικοδιδακτικό μήνυμα του τέλους, όπου γίνεται λόγος για τον εφήμερο χαρακτήρα και τη ματαιότητα του επίγειου βίου και αφθονούν οι παραινέσεις για τη φροντίδα της ψυχής, τη χριστιανική συμπεριφορά, την αγάπη προς τον πλησίον κ.ά. (Πούχνερ 2007, 2318).  
 
Η γλώσσα του έργου  
 
Το κείμενο είναι γραμμένο σε γλώσσα λαϊκή, σε ελληνικά που ήταν κατανοητά από τον λαό. Επιπλέον, ενσωματώνει στοιχεία της ελληνικής γλώσσας στη διαχρονία της: αρχαία, βυζαντινά και νεότερα. Το ύφος του είναι απλό και γοργό και οι ιστορίες εξελίσσονται γρήγορα η μία μετά την άλλη.  
 
Η αξία του έργου  
 
Η επιτυχία της Φυλλάδας του Μεγαλέξαντρου ήταν τεράστια· το έργο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και κυκλοφορούσε αδιάλειπτα κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, επηρεάζοντας τη γραμματεία πολλών λαών. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ως έργο μπορεί να απέχει σημαντικά από την ιστορική πραγματικότητα, όμως διαμόρφωσε απόψεις που κράτησαν για πολλά χρόνια, γιατί ήταν αγαπημένο λαϊκό ανάγνωσμα των ελληνικών πληθυσμών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.  
 



Share

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Λίγες οδηγίες πριν επισκεφθείτε το ιστολόγιό μας (Για νέους επισκέπτες)

1. Στην στήλη αριστερά βλέπετε τις αναρτήσεις του ιστολογίου μας τις οποίες μπορείτε ελεύθερα να σχολιάσετε επωνύμως, ανωνύμως ή με ψευδώνυμο, πατώντας απλά την λέξη κάτω από την ανάρτηση που γραφει "σχόλια" ή "δημοσίευση σχολίου" (σας προτείνω να διαβάσετε με προσοχή τις οδηγίες που θα βρείτε πάνω από την φόρμα που θα ανοίξει ώστε να γραψετε το σχόλιό σας). Επίσης μπορείτε να στείλετε σε φίλους σας την συγκεκριμένη ανάρτηση που θέλετε απλά πατώντας τον φάκελλο που βλέπετε στο κάτω μέρος της ανάρτησης. Θα ανοίξει μια φόρμα στην οποία μπορείτε να γράψετε το email του φίλου σας, ενώ αν έχετε προφίλ στο Facebook ή στο Twitter μπορείτε με τα εικονίδια που θα βρείτε στο τέλος της ανάρτησης να την μοιραστείτε με τους φίλους σας.

2. Στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας μπορείτε να βρείτε το πλαίσιο στο οποίο βάζοντας το email σας και πατώντας την λέξη Submit θα ενημερώνεστε αυτόματα για τις τελευταίες αναρτήσεις του ιστολογίου μας.

3. Αν έχετε λογαριασμό στο Twitter σας δινεται η δυνατότητα να μας κάνετε follow και να παρακολουθείτε το ιστολόγιό μας από εκεί. Θα βρείτε το σχετικό εικονίδιο του Twitter κάτω από τα πλαίσια του Google Friend Connect, στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας.

4. Μπορείτε να ενημερωθείτε από την δεξιά στήλη του ιστολογίου μας με τα διάφορα gadgets για τον καιρό, να δείτε ανακοινώσεις, στατιστικά, ειδήσεις και λόγια ή κείμενα που δείχνουν τις αρχές και τα πιστεύω του ιστολογίου μας. Επίσης μπορείτε να κάνετε αναζήτηση βάζοντας μια λέξη στο πλαίσιο της Αναζήτησης (κάτω από τους αναγνώστες μας). Πατώντας την λέξη Αναζήτηση θα εμφανιστούν σχετικές αναρτήσεις μας πάνω από τον χώρο των αναρτήσεων. Παράλληλα μπορείτε να δείτε τις αναρτήσεις του τρέχοντος μήνα αλλά και να επιλέξετε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία αναρτήσεων από την σχετική στήλη δεξιά.

5. Μπορείτε ακόμα να αφήσετε το μήνυμά σας στο μικρό τσατάκι του blog μας στην δεξιά στήλη γράφοντας απλά το όνομά σας ή κάποιο ψευδώνυμο στην θέση "όνομα" (name) και το μήνυμά σας στην θέση "Μήνυμα" (Message).

6. Επίσης μπορείτε να μας στείλετε ηλεκτρονικό μήνυμα στην διεύθυνσή μας koukthanos@gmail.com με όποιο περιεχόμενο επιθυμείτε. Αν είναι σε προσωπικό επίπεδο θα λάβετε πολύ σύντομα απάντησή μας.

7. Τέλος μπορείτε να βρείτε στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας τα φιλικά μας ιστολόγια, τα ιστολόγια που παρακολουθούμε αλλά και πολλούς ενδιαφέροντες συνδέσμους.

Να σας υπενθυμίσουμε ότι παρακάτω μπορείτε να βρείτε χρήσιμες οδηγίες για την κατασκευή των αναρτήσεών μας αλλά και στην κάτω μπάρα του ιστολογίου μας ότι έχει σχέση με δημοσιεύσεις και πνευματικά δικαιώματα.

ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ ΚΑΛΗ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ

Χρήσιμες οδηγίες για τις αναρτήσεις μας.

1. Στις αναρτήσεις μας μπαίνει ΠΑΝΤΑ η πηγή σε οποιαδήποτε ανάρτηση ή μερος αναρτησης που προέρχεται απο άλλο ιστολόγιο. Αν δεν προέρχεται από κάποιο άλλο ιστολόγιο και προέρχεται από φίλο αναγνώστη ή επώνυμο ή άνωνυμο συγγραφέα, υπάρχει ΠΑΝΤΑ σε εμφανες σημείο το ονομά του ή αναφέρεται ότι προέρχεται από ανώνυμο αναγνώστη μας.

2. Για όλες τις υπόλοιπες αναρτήσεις που δεν έχουν υπογραφή ΙΣΧΥΕΙ η αυτόματη υπογραφή της ανάρτησης. Ετσι όταν δεν βλέπετε καμιά πηγή ή αναφορά σε ανωνυμο ή επώνυμο συντάκτη να θεωρείτε ΩΣ ΑΥΣΤΗΡΟ ΚΑΝΟΝΑ ότι ισχύει η αυτόματη υπογραφή του αναρτήσαντα.

3. Οταν βλέπετε ανάρτηση με πηγή ή και επώνυμο ή ανώνυμο συντάκτη αλλά στη συνέχεια υπάρχει και ΣΧΟΛΙΟ, τότε αυτό είναι ΚΑΙ ΠΑΛΙ του αναρτήσαντα δηλαδή είναι σχόλιο που προέρχεται από το ιστολόγιό μας.

Σημείωση: Να σημειώσουμε ότι εκτός των αναρτήσεων που υπογράφει ο διαχειριστής μας, όλες οι άλλες απόψεις που αναφέρονται σε αυτές ανήκουν αποκλειστικά στους συντάκτες των άρθρων. Τέλος άλλες πληροφορίες για δημοσιεύσεις και πνευματικά δικαιώματα μπορείτε να βρείτε στην κάτω μπάρα του ιστολογίου μας.