συνέχεια από το 2ο μέρος
Ωστόσο
και για το γιο του Ιωάννη, αυτοκράτορα Μανουή Κομνηνό, φαίνεται πως
ίσχυσε το αλεξάνδρειο πρότυπο: ο οικουμενικός πατριάρχης Μιχαήλ
Αγχιάλου, «ύπατος των φιλοσόφων», σε λόγο που εκφωνεί προς το Μανουήλ,
του φέρνει ως θετικό παράδειγμα τόλμης και μαχητικότητας τον Αλέξανδρο, ο
οποίος κέρδισε μεγάλη δόξα και ήταν «αριστουργός» στις μάχες παρ’ όλα
τα τραύματα από ποικίλα όπλα που δέχτηκε και τις αντίξοες συνθήκες
παντός καιρού που αντιμετώπισε. Ωστόσο, αυτό το θετικό παράδειγμα
μίμησης, παρακάτω το αντιστρέφει σε παράδειγμα προς αποφυγίν, καθώς
καλεί το «θεοειδή» αυτοκράτορα Μανουήλ να κυβερνά με εύνοια στους
υποτελείς του και να μην αφεθεί να παρασυρθεί σε ανάρμοστες πράξεις,
όπως ο Αλέξανδρος, ο οποίος, υπό την επήρεια της μέθης, σκότωσε τον
Κλείτο, καθώς και –σε άλλη περίσταση – το Φιλώτα.
Έτσι,
συμπεραίνει ο Μιχαήλ, συνεχίζοντας την εκτεταμένη συγκριση του Μανουήλ
με τον Αλέξανδρο, οι πράξεις του Μακεδόνα είναι «φρούδες» μπροστά στου
αυτοκράτορα, διότι μπορεί ο Αλέξανδρος να υπήρξε «ανδρείος»,
«τροπαιούχος» και «νικητής», μπορεί να έφτασε στην Ινδία και να υπέταξε
πλήθος πόλεις και λαούς, ωστόσο «τόν ἑαυτοῦ ῥυθμόν καί τήν ὁμαλότητα τοῦ
ἥθους οὑ διεσώσατο» και η αλλαγή του χαρακτήρα του επισκίασε την αρχική
του δόξα, ηττήθηκε από το θυμό του και «ἀντί Ἕλληνος διεγελάτο ὡς βάρβαρος»335.
Είναι εντυπωσιακό πως ο Μιχαήλ, προκειμένου να εξυψώσει το Μανουήλ,
επαναφέρει όλη την αρνητική κριτική της αρχαίας γραμματείας κατά του
Αλέξανδρου, παρόλο που παραδέχεται τα αριστεία του στο πεδίο της μάχης
και στη γενναιότητα γενικά.
Αντίστοιχα
και ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, σε δικό του εγκωμιαστικό λόγο για τον
αυτοκράτορα Μανουήλ, τον αντιπαραβάλλει με τον Αλέξανδρο, με αφορμή την
πολιορκία μιας πόλης, τονίζοντας όμως πως ο «θερμουργός μέγας
Αλέξανδρος» επέδειξε θράσος ανεβαίνοντας μόνος την κλιμακα εφόδου στην
πόλη των Μαλλών και διακινδυνεύοντας τη ζωή του, ενώ ο «μεγαλουργός»
βασιλιάς Μανουήλ με στρατηγικό σχεδιασμό και θάρρος, όχι θράσος,
πολιόρκησε την πόλη και την κατέλαβε. Ωστόσο παρακάτω στο λόγο του ο
Ευστάθιος, αναφέροντας επανειλημμένως τον Αλέξανδρο, τον χαρακτηρίζει
«ένθεο και σοφό βασιλιά», που έλυσε το Γόρδιο Δεσμό και κατέλυσε την
εξουσία των Περσών, θέτοντας τα τρόπαιά του σε γη και θάλασσα.336
Μάλιστα, τον Αλέξανδρο χρησιμοποιεί και πάλι ως παράδειγμα σε έναν άλλο
λόγο του προς το Μανουήλ ο Ευστάθιος, κάνοντας μια μεταφορά σχετικά με
τα λουτρά που έπαιρνε ο Μακεδόνας βασιλιάς και χαρακτηρίζοντάς τον «καλό
βασιλέα» (Regel 1892: 8).
Επιπλέον,
ένας ακόμη που αντιπαραβάλλει τον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό με τον
Αλέξανδρο είναι ο Κωνσταντίνος Μανασσής, λόγιος και χρονογράφος του 12ου
αιώνα. Σε λόγο του Πρός τόν βασιλέα κυρόν Μανουήλ τόν Κομνηνόν αναφέρει
ότι από την ιστορία θηρεύει τρία παραδείγματα ομοιότητας με τον
αυτοκράτορα, το Δαβίδ, τον Αλέξανδρο και τον (Ιούλιο) Καίσαρα,
τονίζοντας πως η ομοιότητα με το Μακεδόνα συνίσταται «κατά τούς μεγάλους ἐκείνους ἀγῶνας καί τάς γενναίας μάχας καί νίκας καί τῶν ἀκαταγωνίστων ἐθνῶν τήν καταπολέμησιν»,
για να αντιπαραβάλλει στη συνέχεια τους λαούς, που υπέταξε ο
Αλέξανδρος, με αυτούς, τους οποίους υπέταξε ο Μανουήλ και να ξεκαθαρίσει
πως απ’ όλα τα «περιλαλούμενα και περιθρυλλούμενα» για τον Αλέξανδρο, αυτός κρατά μόνο τις νίκες του.337
Επιπρόσθετα,
ο μητροπολίτης Νέων Πατρών Ευθύμιος Μαλάκης, έγραψε για τον αυτοκράτορα
Μανουήλ έναν πανηγυρικό με την ευκαιρία της επιστροφής του από τη
νικηφόρα εκστρατεία του στην Αντιόχεια της Συρίας το 1159 (Hunger 1987
(1977): 205). Στο λόγο του αυτό, γεμάτο κολακείες για τον αυτοκράτορα,
με μεταφορές και παρομοιώσεις, αφού τον χαρακτηρίζει «αθλητή του
Χριστού», «Αδάμ αδάμαστο» και τον αντιπαραβάλλει με τον Δαβίδ, τους
ομηρικούς ήρωες, το Θεμιστοκλή, το Βρασίδα, τον Επαμεινώνδα και το
Σκηπίωνα, τονίζει ότι θα καθίσει στο θρόνο των Περσών (Τούρκων) με
μεγαλύτερη μεγαλοπρέπεια από αυτήν που είχε ο Αλέξανδρος, όταν κάθισε
στο θρόνο του Δαρείου (πρωτότυπο κείμενο σε: Μπόνης 1941-48: 524-542
κ.ε.).
Στη
χορεία των λογίων που συγκρίνουν το Μανουήλ με τον Αλέξανδρο εντάσσεται
και ο Μιχαήλ ο ρήτορας, που θεωρεί ότι ο Μανουήλ είναι ανώτερος του
Αλέξανδρου –που με οξύτητα νου έκανε πράξη τις σκέψεις του -, αλλά και
του Αλέξιου Κομνηνού. Σε άλλο λόγο του πάλι προς το Μανουήλ, ο Μιχαήλ
αντιπαραβάλλει τα κράτη των δύο βασιλιάδων (Regel 1892: 151, 182). Ο
Μιχαήλ Παλαιολόγος, ο αυτοκράτορας που πήρε πίσω την Κωνσταντινούπολη
από τους δυτικούς το 1261, αντιπαραβάλλεται επίσης με τον Αλέξανδρο,
τόσο από τον ποιητή Φιλή (βλέπε επόμενο κεφάλαιο), όσο και από το λόγιο
Μανουήλ Ολόβολο, που αναφέρει ότι η πολεμική παρασκευή του Μιχαήλ
θυμίζει εκείνη του «πολυθρύλητου Αλέξανδρου» στη Μαρακάνδα338.
Όταν
επιστρέφει από τη Θεσσαλονίκη, ως νέος αυτοκράτορας, παρομοιάζεται με
τον Αλέξανδρο και από το λόγιο Ιωάννη Χορτασμένο, ο οποίος θυμίζει το
πώς ο Αλέξανδρος ξεκίνησε από μια μικρή χώρα για να κατακτήσει την Ασία,
αρνούμενος ακόμη και την πρόταση συμβιβασμού του Δαρείου, μετά τη μάχη
της Ισσού, παρασυρόμενος, -λέει ο Χορτασμένος –τόσο από την προσωπική
του έπαρση, όσο και από Εβραίους λόγιους (!), που τον συμβούλεψαν να
πολεμήσει το Δαρείο, καθότι είχαν μια παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι
Πέρσες θα έπεφταν από τους Ηρακλειδείς. Τονίζει ο Χορτασμένος πως οι
βυζαντινοί βασιλείς θεωρούσαν αυτήν τη στάση του Αλέξανδρου ένδοξη και
πως στο Μανουήλ, χωρίς συμμαχίες, δεν απέμεινε πια παρά μόνο η
σύνεση.339
Στην
παλαιολόγεια περίοδο, ο Θεόδωρος Μετοχίτης δε διστάζει να
χρησιμοποιήσει παραδείγματα και από την ιστορία του Αλέξανδρου,
προκειμένου να εξωθήσει το δεισιδαίμονα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο να
αναλάβει δράση κατά των απειλητικών Τούρκων, αναφέροντάς του για
παράδειγμα ότι ο Αλέξανδρος δε φοβήθηκε τον κακό οιωνό κατά την
πολιορκία της Τύρου και τελικά την εκπόρθησε (Σάθας 1872: μ΄). Επίσης,
στο έργο του «Ο Βυζάντιος», ένας ρητορικός λόγος – εγκώμιο της
Κωνσταντινούπολης γραμμένος ανάμεσα στο 1305-1320, προχωρά σε έμμεση
σύγκριση του Αλέξανδρου με τον αυτοκράτορα Μέγα Κωνσταντίνο, μέσα από τη
σύγκριση των δύο πόλεων, Αλεξάνδρειας και Κωνσταντινούπολης (Πολέμης
2013: 19, 22, 201). Στον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο αναφέρεται και ο
Νικόλαος Λαμπηνός, ο οποίος, αναφερόμενος σε δικαιοσύνη και νόμους,
αναφέρει ως αρνητικό παράδειγμα την εκτέλεση του Καλλισθένη από τον
Αλέξανδρο ή την υπέρογκη δωρεά του Μακεδόνα βασιλιά στον Ξενοκράτη340.
Επιπλέον,
στον επιτάφιο λόγο που εκφώνησε ο λόγιος αυτοκράτορας Μανουήλ
Παλαιολόγος στη μνήμη του Δεσπότη του Μυστρά και αυταδερφού του,
Θεόδωρου Παλαιολόγου, αναφέρει πως ο εκλιπών θαύμαζε τα κατορθώματα του
Μεγάλου Αλεξάνδρου και με μεγάλη ευχαρίστηση άκουγε και μιλούσε γι’
αυτόν (Migne 1866: 197). Ακόμα, σε προτρεπτικό του λόγο προς τον γιο του
Ιωάννη Παλαιολόγο σημειώνει: «Δόξαν δέ καί εὒκλειαν λέγω τήν
Ἀλεξάνδρου, τήν Κύρου, τήν τῶν τοιούτων, ὦν ούκ έν λήθη γέγονε τοὒνομα,
πάλαι τῶν σωμάτων λυθέντων. Εκείνη γάρ ή δόξα, ή διαρκέσασα μέχρι δεῦρο,
καρπός τις ἥν αγωνισμάτων καί πόνων καί πολλοῦ φρονήματος…» (PG 156 – Migne 1866: 416).
Αντίστοιχα
στον Αλέξανδρο, τον Κύρο και τον Καίσαρα αναφέρεται ο Μανουήλ και στο
έργο του Ὑποθῆκαι βασιλικῆς ἀγωγῆς, που αποτελεί ένα Κάτοπτρο Ηγεμόνος
πάλι προς το γιο και διάδοχό του Ιωάννη Η΄, εντάσσοντάς τους όμως εκεί
σε ένα ρητορικό σχήμα ματαιότητας των μεγαλείων και της δόξας μπροστά
στα γυρίσματα της ζωής και στον αναπόφευκτο θάνατο (PG 156: 364). Ο
Δημήτριος Χρυσολωράς πάλι, στο έργο του Σύγκρισις παλαιών αρχόντων και
νέου του νυν αυτοκράτορος, συγκρίνει το Μανουήλ με τις προηγούμενους
ιστορικούς ηγέτες, ωστόσο από αυτούς μόνον έναν ξεχωρίζει ονομαστικά και
κάνει ιδιαίτερη μνεία σε αυτόν, προβάλλοντάς τον ως κοσμοκράτορα και
συγκαταλέγοντάς τον ανάμεσα στους Έλληνες ηγεμόνες:
«Πολλοῖς
Ἑλλήνων ὑμνῆσθαι παισίν ἐξεγένετο, τοῖς μέν εἰς δόξαν ἤ πλοῦτον, ἄλλοις
δέ εἰς παρρησίαν ἤ κτίσματα ἤ καί τό μέγιστον εἰς σοφίαν…Ἀλλ’ ὁ μέχρι
περάτων αὐτῶν ἐπικαταλαμβάνων τῶν εἰς ἕω καί τάς δυσμάς ἔφθασε τήν
οἰκουμένην ἐν κύκλω σχεδόν ἅπασαν κατασχών καί βραχεῖ χρόνω γενόμενος
μέγας αὐτοκράτωρ Ἀλέξανδρος».
(Λάμπρος ΠΠ3: 222).
Πανηγυρικός
λόγος ανώνυμου συνθέτη, προς τιμήν του Μανουήλ και του γιού του,
συμπεριλαμβάνει ως υπόδειγμα σωφροσύνης και το «σωφρονέστατο» και
«φιλόσοφο» Αλέξανδρο, τον οποίο επαινεί, όχι μόνο για την εγκράτεια και
ολιγάρκειά του κατά τις αντίξοες συνθήκες της εκστρατείας, αλλά και για
τη στάση του απέναντι στο κάλλος των Περσίδων γυναικών, ώστε να ξεπερνά
σε σωφροσύνη τον Πηλέα, το Βελλερεφόντη, τον Ιππόλυτο341. Ανώνυμος
εγκωμιαστικός λόγος αντιπαραβάλλει τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο με τον
Αλέξανδρο, ως προς το ότι ο Ιωάννης διεξήγαγε στρατιωτικές επιχειρήσεις
καί τον χειμώνα, κάτι που –εσφαλμένα βέβαια – τονίζεται ότι ο
Αλέξανδρος, που κατέκτησε «πᾶσα γῆ καί θάλασσα», φοβόταν να πράξει.
(πρωτότυπο κείμενο σε: Λάμπρος, ΠΠ 3: 292).
«Δεύτερος
Αλέξανδρος» αποκαλείται και ο Αλέξιος Β’ Τραπεζούντος, (1298-1330) της
αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών στον Πόντο, από τον Κωνσταντίνο
Λουκίτη, σε υμνητικό λόγο που συνέγραψε με αφορμή το θάνατο του
αυτοκράτορα342, ενώ και για τον Αλέξιο Γ΄ Κομνηνό της Αυτοκρατορίας της
Τραπεζούντας αναφέρεται πως ήταν μιμητής του Αλέξανδρου, από το Στέφανο
Σγουρόπουλο, ποιητή της αυλής του, σε ένα εγκώμιο343 που έγραψε προς
τιμήν του και στο οποίο τον αναφέρει ως μιμητήν τοῦ Μακεδόνος Ἀλεξάνδρου
(Καμπούρη –Βαμβούκου 2001:12, Trahoulia 2010: 147-148). Άλλωστε, ο
ίδιος αυτοκράτορας απεικονίζεται στο περίφημο χειρόγραφο του
Μυθιστορήματος από την Τραπεζούντα να απευθύνεται στον Αλέξανδρο (βλέπε
παρακάτω, κεφάλαιο 3.5.4.), ενώ φαίνεται πως είχε υιοθετήσει και τον
τίτλο «Μέγας», όπως πιστοποιεί μια επιγραφή από το Μοναστήρι της
Παναγίας Θεοσκέπαστου (1351) και μια δεύτερη από τα βυζαντινά τείχη της
Τραπεζούντας (1379, Trahoulia 2007: 32).
Με
τον Αλέξανδρο παραβάλλεται από το Νικηφόρο Γρηγορά ακόμα και η…Άννα
Παλαιολογίνα, σύζυγος του Ανδρόνικου του Γ΄ και αυτοκρατόρισσα, (ή η
Ελένη Καντακουζηνή, σύζυγος του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου): σε επιστολή του
με τίτλο Τῆ βασιλίδι ο Γρηγοράς επανειλημμένα αντιπαραβάλλει την Άννα
(Ελένη) με τον Αλέξανδρο, προβάλλοντάς τον, για άλλη μια φορά, ως
κοσμοκράτορα, και εξαίροντας το ήθος και τη μεγαλοψυχία του για τις
τιμές και τα πλούτη που διένειμε στους φίλους του, τα εξωτικά αρώματα
που έστειλε στο δάσκαλό του, τον Αριστοτέλη τονίζοντας χαρακτηριστικά
για την αυτοκράτειρα: «οὐ μόνον γε μὴν ἐς τὸ μεγαλόψυχόν τε ἐκείνου
καί μεγαλοφυές ἀποβλέπων εἰκάζω τά σά, ὅτι μη καί πρός ἄλλα τά πλεῖστα…
εἶπον ἂν τὴν ἐκείνου ψυχήν ἐν σοί κατοικεῖν».344
Ενδιαφέρουσα
είναι και η αναφορά πως και ένας ξένος ηγεμόνας, ο Σουλτάνος Νασάρ της
Αιγύπτου, (1347-1361) αυτοαποκαλείται ο Αλέξανδρος του καιρού τούτου,
ενώ ο ίδιος μάλιστα δε διστάζει να χαρακτηρίσει και τον Ανδρόνικο Γ΄
Παλαιολόγο ως σπάθην της βασιλείας των Μακεδόνων, ανδρειότητα της
βασιλείας των Ελλήνων, κληρονόμον της βασιλείας των Ρωμαίων, ταυτίζοντας
βεβαίως τους όρους Μακεδόνες, Έλληνες, Ρωμαίοι. Ο ίδιος Mαμελούκος
σουλτάνος χαρακτηρίζει σε γράμμα του ακριβώς ως «σπάθη της βασιλείας των
Μακεδόνων» και τον Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό. Εξάλλου και ο Μαμελούκος
λόγιος Καλκασάντι (1356-1418) αναφέρει στο έργο που συνέγραψε για τη
γενεολογία των βασιλιάδων του Αλ Ρουμ ότι οι Παλαιολόγοι ήταν απόγονοι
των Μακεδόνων βασιλιάδων Φιλίππου Β΄ και Μεγάλου Αλεξάνδρου καθώς και
των Ρωμαίων βασιλιάδων (Καραθανάσης 1992:99,103, Βασιλακοπούλου 1999:
1314-1315, Georganteli 2012: 147).
Από
τους προαναφερόμενους βυζαντινούς αυτοκράτορες θα άξιζε να αναφερθούμε
ιδιαίτερα και στο Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη της Νίκαιας, αυτοκράτορα με
εκπεφρασμένη νεοελληνική πατριωτική συνείδηση345. Απαντώντας με επιστολή
σε ερώτηση του Γεωργίου Μουζαλώνα για τις σχέσεις ηγεμόνων και υπηκόων,
αρχίζει την ανάλυσή του με τον Αλέξανδρο: ο Μακεδόνας βασιλιάς
αναφέρεται ως «τῶν Ἑλλήνων μέν βασιλεύς Μακεδόνων δέ συστρατιώτης καί ἀρχηγός…» και υπόδειγμα ηγέτη με τις πράξεις του («….πόλεις ὅλας ὁλοκλήρους κόσμου σχεδὸν εἰς τὴν αὐτοῦ εὐνομίαν λαμπρῶς συνεισήγαγε»), έτσι ώστε «…διά ταῦτα πάντα κλέος Ἑλλήνων καί Μακεδόνων ἕως τοῦ νῦν κηρύττεται οὗτος, ἀλλ’ ὡς κἀμοὶ δοκεῖ καὶ ἐς ἀεὶ κηρυχθήσεται τοῦτο»346.
Στο
συγκεκριμένο απόσπασμα εύστοχα ο Θεόδωρος δεν προβάλλει τον Αλέξανδρο
μόνο ως ηγέτη αι κοσμοκράτορα, αλλά και ως συστρατιώτη των δικών του,
θέλοντας να τονίσει κάτι που συνήθως δεν προβαλλόταν τόσο σε αναφορές
άλλων, ότι ο Αλέξανδρος πολεμούσε πάντα μαζί με τους στρατιώτες του στην
πρώτη γραμμή, εκθέτοντας τον εαυτό του στην ίδια μοίρα και κινδύνους με
αυτούς. Προβλέπει μάλιστα, προφητικά θα έλεγε κανείς, πως και στο
μέλλον ο Αλέξανδρος δε θα πάψει ποτέ να προβάλλεται ως η δόξα των
Ελλήνων και Μακεδόνων. Μία ακόμη, όμως, αναφορά του Θεόδωρου από τη
συγκεκριμένη επιστολή έχει ιδιαίτερη σημασία:
«…καἰ
γάρ οἱ περί τούς ὑψηλούς προκαθήμενοι θρόνους καί βασιλικῶς ἐφορῶντες
τούς ὑπό πόδας αὐτῶν, μιμητικῶς αὐτῶ ὁμοιούμενοι, πλειστάκις παμπληθεῖς
ῥαόνουσι τάς δωρεάς, οἶα ὑετόν πρώϊμον καί ὄψιμον εἰς τάς τῶν δούλων καί
φίλων αὐτῶν καρδίας ὑετίζοντες»347.
347 Ο.
Με
την αναφορά αυτή ο Λάσκαρης επιβεβαιώνει την ευρεία διάδοση του
Αλέξανδρου ως πρότυπον βασιλέως, καθότι, όπως λέει, προσπαθώντας να του
μοιάσουν, οι διάφοροι βασιλείς ραίνουν τους υπηκόους τους με πλήθος από
δωρεές. Ο εγκωμιαστικός τόνος του Θεόδωρου συνεχίζεται στην επιστολή και
φανερά αγγίζει τα όρια της Αλεξανδρολατρίας, με πλήρη εξιδανίκευση του
Αλέξανδρου ως προτύπου όχι μόνο βασιλέως, αλλά και φιλίας δεσπότη προς
τους υπηκόους του (βλέπε περισσότερα στο κεφάλαιο 3.4). Αλλού πάλι ο
Θεόδωρος παραλληλίζει με τον Αλέξανδρο τον πατέρα του, τον Ιωάννη
Βατάτζη, κορυφαία προσωπικότητα του μεσαιωνικού ελληνισμού. Ο
παραλληλισμός αυτός γίνεται μάλιστα όχι μόνο ως προς τις ικανότητες,
αλλά με ιδιαίτερη μνεία στο ότι ο πατέρας του στάθηκε, όπως ο
Αλέξανδρος, ηγεμόνας όλων των Ελλήνων, λειτουργώντας ενωτικά
(Παπαδοπούλου 2007:336).
Προχωρώντας
ένα βήμα παραπέρα, ο Θεόδωρος, σε εγκώμιο γραμμένο για τον πατέρα του,
Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη, αυτοκράτορα της Νίκαιας (1222 -1258), καλεί τον
Αλέξανδρο, «άνακτα των Ελλήνων», που παρέλαβε και αύξησε την εξουσία
τους στην αρχαιότητα, να σηκωθεί και να δει τα κατορθώματα του Βατάτζη,
που παρέλαβε γη τεμαχισμένη (την αποκαλεί «Αυσονίτιδα») από τους
Λατίνους (σταυροφόρους), Πέρσες (Τούρκους), Βούλγαρους και Σκύθες
(Σέρβους), αλλά κατάφερε να την ενώσει, επαναφέροντας την στα αρχαία
όριά της και να δοξάσει τους Έλληνες στη γη των Αλαμανών και των Ιταλών:
«Ἀλλὰ δεῦρο δὴ ἄναξ Ἑλλήνων Ἀλέξανδρε,
ὃς δὴ πρώην βασιλείαν Ἑλλήνων τετίμηκας,
ὁλόκληρον μέν ταύτην ἀρχῆθεν παραλαβών,
εἰς ἐπίδοσιν δὲ μεγάλην ὄντως ὕστερον ἀναγαγών.
ἀλλ’ ὅ γε τοῦ Χριστωνύμου λαοῦ βασιλεύς,
ὑπὸ τῆς Λατινικῆς καὶ Περσικῆς καὶ Βουλγαρικῆς καὶ Σκυθικῆς
καὶ ἑτέρας πολυαρχίας ἐθνικῆς καὶ τυραννικῆς
τὴν Αὐσονίτιδα γῆν μερισθεῖσαν μυριαχῶς,
εἰς ἓν ταύτην συνήγαγε, καὶ τοὺς ἅρπαγας ἐμαστίγωσε
καὶ τὸ λάχος τούτου ἐφύλαξε, καὶ δόρατί τε καὶ φασγάνῳ καὶ εὐβουλίᾳ καὶ ἀγχινοίᾳ τὸν ἀρχαῖον ὅρον ἡμῶν
ἀνήγειρε καὶ ἀνώρθωσε,καὶ τρόπαιον ἀρετῶν ἀνεστήσατο…
καὶ γῇ Ἀλαμανῶν τε καὶ Ἰταλῶν Ἑλλήνων παῖδες συμμαχοῦντες κλεΐζονται,
καὶ ἁπανταχῆ τὸ τούτου ὄνομα ἐξαγγέλλεται.»348
Οι
παραπάνω αναφορές του Θεόδωρου είναι αποκαλυπτικές για την ιδεολογία
της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, του πρώτου νεοελληνικού κράτους στην
ιστορία, τα αρχαία όρια του οποίου ο Βατάτζης «ανήγειρε και ανόρθωσε».
Επιβεβαιώνουν το χαρακτήρα ταυτότητας, ενότητας και αγώνα, που έχουν
όλες οι πατριωτικού χαρακτήρα αναφορές των Βυζαντινών στον Αλέξανδρο με
τον πλέον επίσημο τρόπο, διότι εκφράζονται από έναν Έλληνα αυτοκράτορα.
Επιβεβαιώνουν ακόμα ότι, για τους Έλληνες της εποχής του Θεόδωρου, ο
Αλέξανδρος εξακολουθούσε να αποτελεί δόξα (κλέος) και συνδέουν το
Μακεδόνα βασιλιά με τον κορυφαίο υπερασπιστή του ελληνισμού του 13ου
αιώνα, τον Άγιο Ιωάννη Βατάτζη.
Η
ίδια ακριβώς παρατήρηση ταιριάζει και για το βυζαντινό λυκόφως και τον
κορυφαίο υπερασπιστή του ύστατου μεσαιωνικού ελληνισμού του 15ου αιώνα,
τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Ο Γεώργιος Σχολάριος, μετέπειτα
πρώτος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μετά την άλωση ως Γεννάδιος, στην
επιστολή που στέλνει στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο χαρακτηρίζοντάς τον,
όπως ήδη αναφέρθηκε, άντικρυ Αλέξανδρο, του τονίζει ότι πρακτικά, αν και
δεν υπήρξε ακροατής του Αριστοτέλη, όπως ο Αλέξανδρος, εντούτοις με τις
πράξεις του δίνει την ειλικρινή εικόνα ενός φιλοσόφου και ότι καθόλου
δεν υστερεί στις αρετές από τον αρχαίο Μακεδόνα βασιλιά:
«Οὔτε τοίνυν Ἀριστοτέλης εἶχεν ὃν ἔμελλε προτιμᾶν Ἀλεξάνδρου,
καὶ σὺ νῦν πᾶσι τοῖς φιλοσοφίας ὁπωσοῦν γεγευμένοις ἄντικρυς Ἀλέξανδρος εἶ,
τῆς ἀπὸ τῶν καιρῶν ῥοπῆς ἐκείνῳ μόνης παραχωρῶν,
καὶ ἀρετῇ μὲν οὐδενὸς τῶν ἐξόχων λειπόμενος,
τῆς δὲ κοινῆς Ῥωμαίων τύχης συναπολαύων·
καίτοι καὶ τὸν Ἀλέξανδρον μάλιστα μὲν φιλοσοφίας ἀκροατήν,
οὐ σφόδρα δὲ φιλόσοφον ἄν τις εἴποι·
σὺ δὲ ὀλίγα μὲν ἠκροάσω φιλοσοφίας, ἔργοις δὲ εἰλικρινῆ τε καὶ
ἐναργῆ τὴν εἰκόνα τοῦ φιλοσόφου δεικνύεις ἐν σεαυτῷ»349·
Ο
Σχολάριος, όμως, γράφει και κάτι ακόμα, πολύ σημαντικό: επαινεί τον
Κωνσταντίνο επειδή αυτός, κάνοντας αναφορές στον Αλέξανδρο σε πολλά
συγγράμματά του –δηλαδή σε γραπτούς λόγους του, δημηγορίες ή και πιθανόν
επιστολές -, θεωρούσε πως κοσμούσε και τιμούσε έτσι τον Αλέξανδρο στη
φιλοσοφία και τον εαυτό του στην αρετή της βασιλικής εύνοιας, κάτι που,
όπως λέει ο Σχολάριος, πολλοί επιδίωξαν και επιδιώκουν ακόμη350.
Επομένως και για τον ίδιο τον Κωνσταντίνο, (αλλά και πολλούς ακόμη)
σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σχολάριου, ο Αλέξανδρος υπήρξε ένα ισχυρό
πρότυπο και σημείο αναφοράς στους λόγους του. Η μαρτυρία του Σχολάριου
αποτελεί απόδειξη για την επιβίωση του αλεξάνδρειου προτύπου ως βασικό
στοιχείο της αυτοκρατορικής ιδεολογίας ακόμη και στους έσχατους χρόνους
του τελευταίου Έλληνα αυτοκράτορα.
Σύμφωνα
με μια άποψη, το «αλεξάνδρειο πρότυπο» για τους Βυζαντινούς δεν
περιοριζόταν μόνο στο πρόσωπο του ηγεμόνα αλλά επεκτεινόταν, στοχευμένα ή
μη, καί στις δομές του βυζαντινού κράτους. Σύμφωνα με την άποψη αυτή,
το Βυζάντιο κληρονόμησε από τον Αλέξανδρο το πολιτειακό σύστημα της
κοσμόπολης, όπως αποτυπώθηκε κυρίως στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη,
μέσω των ελληνιστικών βασιλείων και των προτύπων –πόλεων της
Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας. Ακόμα και στη θρησκευτική οργάνωση, δεν
είναι καθόλου τυχαίο πως οι διαχρονικά ισχυρές αστικές δομές των
παραπάνω πόλεων, καθώς βέβαια και της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης,
οδήγησαν στην ίδρυση σ’ αυτές των πατριαρχείων. Επιπλέον το Βυζάντιο
κληρονόμησε από το Μακεδόνα βασιλιά τη χρηματιστική οικονομία, που είχε
προωθήσει αυτός στην ανατολή.
Ακόμα
και τα βυζαντινά θέματα, με τις αρμοδιότητες του κάθε στρατηγού και το
θεματικό στρατό, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ένας μακρινός απόηχος του
συστήματος των σατραπειών, που είχε διατηρήσει και ο Αλέξανδρος.
Τέλος,
η οικουμενική παμβασιλεία που είχε προωθήσει ο Αλέξανδρος, μια βασιλεία
οικουμενική αλλά ταυτόχρονα ανθρωποκεντρικού χαρακτήρα, βρίσκει σαφώς
την ολοκληρωμένη εκδοχή της στο βυζαντινό βασιλέα, ακόμα και συμβολικά
με το στέφανο που δέχεται κατά τη στέψη (Μπακογιάννης 2013: 60-67).
Έτσι, φαίνεται τελικά πως η αρχαία πολιτική θεωρία, καταγεγραμμένη στο
έργο αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, όπως ο Αριστοτέλης (Πολιτικά, βλέπε κεφ.
2.3) φτάνει -μέσω του Αλέξανδρου, των διαδόχων και των Ρωμαίων
αυτοκρατόρων – και βρίσκει έκφραση καί στο Βυζάντιο (Ι.Ε.Ε. Ζ΄ 1978:
323). Επιπλέον, στοιχείο αναβίωσης αλεξάνδρειων προτύπων αποτελεί από
τον Ηράκλειο κι εξής η υιοθέτηση του ελληνικού τίτλου «βασιλεύς» για το
βυζαντινό αυτοκράτορα, που πρώτος είχε χρησιμοποιήσει στις οικουμενικές
διαστάσεις του ο Αλέξανδρος.
Τέλος,
μια αναφορά στο Τακτικόν περί των οφφικίων του Παλατίου
Kωνσταντινουπόλεως και των οφφικίων της Μεγάλης Εκκλησίας του Ψευδο
–Κωδινού, έργο που γράφτηκε ανάμεσα στα έτη 1347-1368, συνοψίζει άριστα
τη διαχρονική σχέση των βυζαντινών αυτοκρατόρων και των βυζαντινών
πληθυσμών με τον Αλέξανδρο. Καθίσταται σαφές, πως ο Αλέξανδρος
αποτελούσε για το λαό σημείο αναφοράς για την καταγωγή της βασιλείας των
βυζαντινών αυτοκρατόρων, επομένως αποτελούσε σημείο αναφοράς για την
ταυτότητά τους:
«Ἐπεί
δέ ο μέγας Κωνσταντῖνος καί ἦν καί ἐλέγετο βασιλεύς Ρωμαίων, βασιλεῖς
τῶν Ρωμαίων καλοῦνται μέχρι τοῦ νῦν καί οἱ ἐκείνου διάδοχοι βασιλεῖς.
καί ἐπειδή ὁ μέν Ἀλέξανδρος τῶν Μακεδόνων ἦν βασιλεύς, ἡ δέ Μακεδονία
ὑπό τήν τοῦ βασιλέως Ρωμαίων χεῖρα ευρίσκεται, τά μέν ἑῶα ἒθνη διδόασι
τήν τιμήν τῶ βασιλεῖ ως διαδόχω τοῦ πατρικού οἴκου τοῦ Ἀλεξάνδρου, τά δ’
αὖ ἑσπέρια ὡς τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου διαδόχω». (Codinus Couropalates
1839: 55)
Το
βάθος της παράδοσης του Αλέξανδρου στο Βυζάντιο είναι τέτοιο, που ακόμα
και στις δύσκολες στιγμές της αυτοκρατορίας τον Αλέξανδρο να
επικαλούνται προκειμένου να αναθαρρήσουν.
Πράγματι,
ο Μακεδόνας βασιλιάς, στα τελευταία σκοτεινά χρόνια της τουρκικής
προέλασης στο Βυζάντιο, χρησιμοποιείται πάντα ως σύμβολο για την
ενθάρρυνση και τη συσπείρωση
των βαλλόμενων Ελλήνων. Ο Θεσσαλονικιός λόγιος Δημήτριος Κυδώνης
παροτρύνει το έτος 1345 τον Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό να βαδίσει εναντίον
των Τούρκων με τα παρακάτω αξιομνημόνευτα λόγια:
«Αλλά
βέβαια και μόνον το όνομα της Μακεδονίας προξενεί τρόμο στους
βάρβαρους, γιατί θυμούνται τον Αλέξανδρο και τους λίγους Μακεδόνες που
μαζί του κατέλαβαν την Ασία. Δείξε λοιπόν σ’ αυτούς, βασιλιά μου, ότι
καί Μακεδόνες υπάρχουν καί βασιλιάς που διαφέρει από τον Αλέξανδρο μόνο
κατά την εποχή».
Χαρακτηριστικός
είναι επίσης και ο Συμβουλευτικός προς τους Θεσσαλονικείς λόγος του
αυτοκράτορα Μανουήλ Η΄ Παλαιολόγου, με τον οποίο προέτρεψε τους
Θεσσαλονικείς, ως διοικητής της πόλης, το φθινόπωρο του 1383 να
αγωνιστούν εναντίον των Τούρκων μέχρι θανάτου στην πολιορκία της πόλης
που άρχιζε:
«Πρέπει
να σας θυμίσω ότι είμαστε Ρωμαίοι, ότι πατρίδα σας είναι η πατρίδα του
Φιλίππου και του Αλεξάνδρου και ότι στους διαδόχους των δύο αυτών γενών
έλαχε σαν κλήρος διαρκής να νικούν κατά κράτος όποιους εχθρούς κι αν
πρόκειται να αντιμετωπίσουν…..» (Μισσίου 1992: 105, Δεληκάρη 2008: 145-46, Βακαλόπουλος 2008: 211)351.
Ακόμη,
ο Τραπεζούντιος στην καταγωγή και κορυφαίος λόγιος του ύστερου
ελληνισμού καρδινάλιος Βησσαρίων, θερμός πατριώτης, γράφει από την
Ιταλία επιστολές προς το Δεσπότη του Μυστρά και τελευταίο αυτοκράτορα
Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Στην τρίτη από αυτές (κατά τα μέσα του 1444),
προσπαθώντας να τον ενθαρρύνει να αντιτάξει τις μικρές δυνάμεις του
απέναντι στους πολυάριθμους Τούρκους, ανάμεσα στα άλλα ιστορικά
παραδείγματα που παραθέτει, σημειώνει χαρακτηριστικά: «Μνήσθητι Ἀλεξάνδρου, καί ἀπό πόσης ἠργάμενος δυνάμεως ἐς ὅσον προκέκοφε» (Βακαλόπουλος 2003: 143).
Την
ίδια περίπου εποχή, μεταξύ 1449 -1452, ο ύστατος των Ελλήνων φιλοσόφων
Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός εκφωνεί το Προσφωνημάτιον πρός τόν κύρ
Δημήτριον Δεσπότην τόν Πορφυρογέννητον, απευθυνόμενος ακριβώς στο
Δημήτριο Β΄ Παλαιολόγο, Δεσπότη του Μυστρά και αναφερόμενος σε έριδα που
είχε αυτός με τον αδερφό του Θωμά Παλαιολόγο, έριδα με διαστάσεις
εμφύλιας σύγκρουσης. Ο Πλήθων, ως σύμβουλος του Δημητρίου, προσπαθεί
αφενός μεν να σταματήσει τις καταστροφικές συνέπειες αυτής της
σύγκρουσης και αφετέρου να στρέψει το Δημήτριο εναντίον του πραγματικού
εχθρού των Ελλήνων, που είναι οι Τούρκοι. Γι’ αυτό και εγκωμιάζει τον
ανταπαντητικό πόλεμο κατά αλλόφυλων εχθρών, οι οποίοι πρώτοι στράφηκαν
εναντίον κάποιου αμυνόμενου, ο οποίος οφείλει να περάσει στην
αντεπίθεση.
Για
το σκοπό αυτό επιστρατεύει στοχευμένα δύο ιστορικά παραδείγματα, του
Κύρου με τον Κροίσο και του Αλέξανδρου με τους Πέρσες, στεκόμενος
περισσότερο στο δεύτερο και τονίζοντας πως ο Αλέξανδρος στράφηκε κατά
των Περσών κατηγορώντας τους για τις καταστροφές που προξένησαν στα
ελληνικά ιερά («αἰτιασάμενος Πέρσας τῆς ἐς τά ἑλληνικά ποτε ἱερά παρανομίας»)
και καταλύοντας τελικά το κράτος τους σε τρεις μάχες, καθώς δε θέλησε
να αρκεστεί μόνο στην περιοχή δυτικά του Ευφράτη ποταμού352. Είναι
φανερό πως ο Πλήθωνας επικαλείται τον Αλέξανδρο για να ωθήσει το
Δημήτριο εναντίον των σύγχρονων τους «Περσών», δηλαδή των Τούρκων.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (3ου μέρους)
335
R. Browning, “A New Source on Byzantine-Hungarian Relations in the
Twelfth Century. The Inaugural Lecture of Michael ὁ τοῦ Ἀγχιάλου as
Ὕπατος τῶν φιλοσόφων,” Balkan Studies 2 (1961): 187-203, πρωτότυπο
κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu (8.10.2015).
336
P. Wirth, Eustathii Thessalonicensis opera minora (magnam partem
inedita) [Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Berolinensis 32.
Berlin: De Gruyter, 1999, πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu
Η
επίκληση παραδειγμάτων από το βίο του Αλέξανδρου σε λόγους που έγραψε ο
Ευστάθιος για τον αυτοκράτορα Μανουήλ -τον οποίο συχνά αποκαλεί θείο
και θειότατο και παρομοιάζει με τον ήλιο- είναι συνεχής (βλέπε για
παράδειγμα Regel 1892: 42, 56, 92 -όπου κάνει λόγο και για κάποιον
Αρχέλαο, που έγραψε μια πραγματεία χωρογραφίας της αυτοκρατορίας του
Αλέξανδρου – 102, 108, 114, 124).
337
E. Kurtz, “Ἕτερα δύο ἀνέκδοτα πονήματα Κωνσταντίνου Μανασσῆ,”
Vizantijskij Vremennik 12 (1906), πρωτότυπο κείμενο σε
http://stephanus.tlg.uci.edu (10.10.2015).
338
M. Treu, Manuelis Holoboli orationes [Programm des königlichen
Victoria-Gymnasiums2. Potsdam 1907, πρωτότυπο κείμενο σε
http://stephanus.tlg.uci.edu (9.10.2015). Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί,
πως ο Ολόβολος, εξαιτιας της παρρησίας του, καθότι κατηγόρησε το Μιχαήλ
για την τύφλωση του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη, υπέφερε τα πάνδηνα από
αυτόν, με δάρσιμο και αποκοπή της μύτης του (Krumbacher 1900 B:
742-743).
339
H. Hunger, Johannes Chortasmenos (ca. 1370-ca. 1436/37). Briefe,
Gedichte und kleine Schriften [Wiener Byzantinistische Studien 7.
Vienna: Böhlau, 1969, πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu (10.10.2015).
340
Ιωάννης Πολέμης, Ο λόγιος Νικόλαος Λαμπηνός καὶ τὸ ἐγκώμιον αὐτοῦ εἰς
τὸν Ἀνδρόνικον Βʹ Παλαιολόγον [Ἑταιρεία Βυζαντινῶν καὶ Μεταβυζαντινῶν
Μελετῶν. Διπτύχων – Παράφυλλα 4, Αθήνα 1992, πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu (8.10.2015).
341 Σπυρίδων Λάμπρος, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, Γ΄, Αθήνα, 1926
342
Στο λόγο αυτό βέβαια ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός δεν αντιπαραβαλλεται μόνο με
τον Αλέξανδρο, αλλά και με άλλες προσωπικότητες της Βίβλου και της
ιστορίας: «Περί το κράτος καί τήν βασίλειον ἀρχήν Ἀλέξανδρος δεύτερος
ἐχρημάτισε, περί τήν εὐσέβειαν καί τήν ὀρθόδοξον πίστιν Κωνσταντῖνος
νέος ἐγένετο…» και αλλού: «Ἀνδρεῖος ἦν κατά τόν Σαμψών, ὡραῖος κατά τόν Ἰωσήφ, τό πρᾶον εἶχεν ὡς ὁ Δαβίδ……» (πρωτότυπο κείμενο σε Παπαδόπουλο – Κεραμέα 1891: 427).
343
Τοῦ πρωτονοταρίου Τραπεζοῦντος Στεφάνου τοῦ Σγουροπούλου πρός τόν
βασιλέα κυρόν Ἀλέξιον τόν Κομνηνόν στίχοι ἐγκωμιαστικοί. Πιθανόν στον
ίδιο αυτοκράτορα ή αλλιώς στον παππού του Αλέξιο Β΄ να αναφέρεται ο
Σγουρόπουλος παρομοιάζοντάς τον με τον Αλέξανδρο, μετά από μια νίκη των
Ελλήνων κατά των Τούρκων στην Κερασούντα (Trahoulia 2007: 33, βλέπε και
κεφάλαιο 3.2. για τους στίχους του σε αντιπαραβολή με επεισόδιο από το
Μυθιστόρημα).
344 P.L.M. Leone, Nicephori Gregorae Epistulae, Matino: Tipografia di Matino, 1982-1983, πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu
345
Ο Θεόδωρος ονομάζει την επικράτειά του Ελληνικόν και Ελλάδα και τα
στρατεύματά του ελληνικά. Είναι ίσως ο πρώτος Νεοέλληνας και ένας από
τους πρώτους ανθρώπους παγκοσμίως για τον οποίο μαρτυρείται μια αγάπη
και ένας σεβασμός για τα αρχαία μνημεία, που όχι μόνο μπορεί να
αντιπαραβληθεί με την αγάπη της αρχαιολογίας με τη σημερινή της έννοια,
αλλά τα νοηματοδοτεί και ως γέφυρα με το ένδοξο παρελθόν και την
ιστορική συνέχεια του ελληνισμού. Συγκεκριμένα θαυμάζει τα μνημεία της
αρχαίας Περγάμου τα οποία θεωρεί «ελληνικής μεγαλονοίας μεστά ινδάλματα»
και νομίζει ότι προβάλλονται «καταντροπιάζοντας εμάς, σαν απογόνους, με
της πατρικής δόξας το μεγαλείο» (Βακαλόπουλος 2008: 77-78).
346
L. Tartaglia, “L’opuscolo De subiectorum in principem officiis di
Teodoro II Lascaris,”Δίπτυχα 2 (1980-1981): 196-209, πρωτότυπο κείμενο
σε http://stephanus.tlg.uci.edu (1.10.2015).
347 Ο.π.
348
L. Tartaglia, Teodoro II Duca Lascari, Encomio dell’Imperatore Giovanni
Duca[Speculum. Contributi di Filologia Classica Naples: M. D’Auria,
1990, πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu (10.10.2015).
349
Τῷ ὑψηλοτάτῳ καὶ πανευτυχεστάτῳ δεσπότῃ κῦρ Κωνσταντίνῳ τῷ Παλαιολόγῳ,
επιστολή του Σχολάριου στον Κωνσταντίνο στο: M. Jugie, L. Petit, and
X.A. Siderides, Oeuvres complètes de Georges (Gennadios) Scholarios,
vol. 7, Paris: Maison de la bonne presse, 1936, πρωτότυπο κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu/ (ανάκτηση 25.9.2015).
350 «ἐπαινῶ
γάρ καί τοῦτο τοῦ ἡμετέρου καθηγεμόνος, ὅν οἷμαι μή ἄν σφόδρα αἰσχύναι
τῆ τοιαύτη προσηγορία, ὅτι πολλά τῶν συγγραμμάτων εἰς Ἀλέξανδρον
ἀναπέμπων, ἐκεῖνον τε τῆ φιλοσοφία καί ἑαυτόν τῆ παρά τοῦ βασιλέως
εὐνοία κοσμεῖν καί τιμᾶν ὤετο. ὅ καί πολλούς οἷδα πανταχοῦ καί
ζηλώσαντας καί νῦν ἔτι ζηλοῦντας» (ο.π.)
351 «Ἀλλά
γάρ Μακεδονίας και τοὔνομα μόνον φρίκην ἐμποιεῖ τοῖς βαρβάροις
Ἀλέξανδρον ἐνθυμουμένοις καί Μακεδόνων τούς ὀλίγους τούς σύν ἐκείνω
στέξαντας τήν Ασίαν. Δεῖξον τοἰνυν ἐκείνοις, ὦ βασιλεῦ, ὼς εἰσί καί
Μακεδόνες καί βασιλεύς, Αλεξάνδρου μόνω διαφέρων τῶ χρόνω» (Δημήτριος Κυδώνης).
«Μνημονευτέον
ὺμῖν ἐστίν ὀτι Ρωμαῖοι ἐσμέν, ὀτι η Φιλίππου καί Ἀλεξάνδρου ὺμῖν
ὺπάρχει πατρίς καί ὼς τούτοιν τοῖν γενοῖν τοῖς διαδόχοις ὼσπερ τις
κλῆρος ἔλαχε κατιών ὲπί μακροῦ διαρκής τό ἐφ’ οὔς ἄν τῶν πολεμίων
παραταξώνται, τούτων τοῖς ὄλοις κρατεῖν …» (Μανουήλ Παλαιολόγος). Η
Μισσίου θεωρεί ότι ο Μανουήλ Παλαιολόγος, όταν αναφέρει «στους διαδόχους
αυτών των δύο…» εννοεί των βασιλιάδων Φιλίππου και Αλεξάνδρου (Μισσίου
1992:112, υποσημ. 58).
352
Σ.Π. Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά Δ΄, Αθήνα, 1930,
πρωτότυπο κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu/ (Thesaurus Linguae
Graecae, ανάκτηση 26.9.2015).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου