άρθρο του Ευάγγελου Κοροβίνη
Μέχρι πρόσφατα η μελέτη των διεθνών σχέσεων ήταν μια αμερικανική υπόθεση. Οι διάφορες περιοχές και περιφέρειες του κόσμου θεωρούνταν ως πεδίο δοκιμασίας των κατεστημένων θεωριών διεθνών σχέσεων και όχι ως αυτόνομες πηγές διαμόρφωσης καινούργιων θεωριών.
Α. Η Κινεζική σχολή διεθνών σχέσεων
Την τελευταία δεκαετία, παρά την συνεχιζόμενη εν πολλοίς αμερικανική κυριαρχία, μια νέα σχολή διεθνών σχέσεων, η κινεζική, αναδύεται και αποσπά το ενδιαφέρον. Οι προσπάθειες για την δημιουργία αυτής της σχολής χρονολογούνται από την δεκαετία του 1950. Αρχικά πήραν την μορφή παροχής πληροφόρησης και συμβουλών προς την ηγεσία της μαοϊκής περιόδου. Στην συνέχεια, με το άνοιγμα της Κίνας στον κόσμο, επί Ντενγκ Χσιαοπίνγκ, είχαν τον χαρακτήρα εκμάθησης των δυτικών θεωριών διεθνών σχέσεων. Τελικά από τα τέλη της δεκαετίας του 2000 γίνεται προσπάθεια οικοδόμησης κινεζικών, πλέον, θεωριών αυτού του είδους.
Μεταξύ αρκετών εκπροσώπων της κινεζικής σχολής, ο ηθικός ρεαλισμός του Γιάν, η αναβίωση και εννοιολόγηση του συστήματος Tianxia από τον Ζάο και η σχεσιακή θεωρία του Κιν, είναι από τις πιο αντιπροσωπευτικές προσπάθειες δημιουργίας νέων θεωριών.
Ο Γιάν συντάσσεται με την ρεαλιστική θεωρία των διεθνών σχέσεων. Δεν πιστεύει στην δυνατότητα δημιουργίας μιας αποκλειστικά κινεζικής σχολής. Τονίζει όμως ότι η μελέτη του κινεζικού παρελθόντος μπορεί να εμπλουτίσει τις δυτικές θεωρίες. Συμφωνεί με τους ρεαλιστές ότι, σε έναν αθέσμιστο και άναρχο κόσμο ανταγωνιστικών εθνών-κρατών, η ισχύς είναι το κλειδί για την διαύγαση των διεθνών σχέσεων. Ο Γιάν σημειώνει, όμως, ότι στο κινεζικό παρελθόν η ισχύς των ηγετών ενσωμάτωνε συνήθως και κάποιες ηθικές αρχές.
Κατά τον Γιάν, λοιπόν, υπάρχουν τρεις μορφές εξουσίας, η Τυραννία, η Ηγεμονία και η Βασιλική εξουσία. Η κομφουκιανή σκέψη θεωρεί το τελευταίο είδος εξουσίας ανώτερο από τα άλλα, καθώς προωθεί την φιλανθρωπία, την δικαιοσύνη και την αυστηρή τελετουργική τάξη. Η βασιλική εξουσία θέλει να πείθει με το παράδειγμα των αρετών της και όχι με την επιβολή κανονιστικών διατάξεων στους υπηκόους της και σε ξένα κράτη, όπως γίνεται συνήθως σήμερα.
Ο Ζάο σε αντίθεση με τον Γιάν ασκεί σταθερά κριτική στην δυτική σκέψη. Υποστηρίζει ότι ένας κόσμος παραδομένος στις αντιπαλότητες των εθνών-κρατών είναι ένας μη-κόσμος. Για τον Ζάο η κινεζική έννοια Tianxia (όλοι κάτω από τον ίδιο ουρανό, κατά κυριολεξία) διαφοροποιείται από την λογική του Ο.Η.Ε, ενός διεθνούς οργανισμού με παγκόσμια εμβέλεια. Το διακρατικό σύστημα Tianxia ταυτίζεται με την ενότητα στην διαφορά, ενώ ο Ο.Η.Ε προωθεί τον δυτικό ουνιβερσαλισμό. Η κινεζική προσέγγιση προϋποθέτει την αρμονία. Το μοντέλο του Ο.Η.Ε κατατείνει στην εξομοίωση και την ομοιογένεια.
Για την οντολογία του συστήματος Tianxia, αντικείμενο ανάλυσης είναι ο πλανήτης στην ολότητα του. Στο πλαίσιο αυτό δεν γίνεται διαφοροποίηση μεταξύ «ημών» και των «άλλων». Η προσπάθεια του Ζάο είναι να δημιουργηθεί μια ολιστική ενότητα, ένας ενιαίος κόσμος, μια κινεζική εκδοχή του δυτικού κοσμοπολιτισμού της φιλελεύθερης θεωρίας των διεθνών σχέσεων.
Ο Κιν με την σειρά του θεωρεί τον εαυτό του κονστρουκτιβιστή. Προσπαθεί να συνθέσει τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό με την παραδοσιακή κινεζική φιλοσοφία. Στην θέση του ορθολογισμού, του φιλοσοφικού πυρήνα των δυτικών θεωριών, τοποθετεί την σχεσιακότητα. Βασική αρχή της σχεσιακότητας είναι ότι τα πάντα σχετίζονται με τα πάντα.
Οι δρώντες των διεθνών σχέσεων, τα κράτη κυρίως, είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους. Μέσα σε ένα δίκτυο σχέσεων που το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η ρευστότητα, τα συμφέροντα των κρατών δεν είναι δεδομένα εκ των προτέρων, ώστε να χρειάζεται απλώς να αναδειχθούν και να επισημανθούν. Οι σχέσεις των δρώντων μεταξύ τους συντελούν στην διαμόρφωση ταυτοτήτων. Με βάση τις ταυτότητες διαπλάθονται στη συνέχεια οι αντιλήψεις περί του εθνικού συμφέροντος και προσδιορίζεται η συμπεριφορά των δρώντων.
Ειδικά για τα ατομικά υποκείμενα η ηθικότητα τους ορίζεται με όρους της συμπεριφοράς τους απέναντι στους άλλους και όχι με όρους τελείωσης του εαυτού τους. Ο Κιν θεωρεί ότι η σχεσιακή συνεργασιμότητα υπερέχει έναντι της ηθικότητας της ατομικής ευθύνης. Κατά αναλογίαν προς τα ατομικά υποκείμενα, τα έθνη-κράτη αποβλέπουν στην διατήρηση και τον εμπλουτισμό των σχέσεων μεταξύ τους. Αυτή τους η επιδίωξη είναι που περιορίζει τις αντιπαλότητες, και όχι τόσο οι κανόνες της διεθνούς τάξης που θέλουν να επιβάλλουν οι φιλελεύθεροι ή η ισορροπία ισχύος των ρεαλιστών.
Β. Η δυτική κριτική στην κινεζική σχολή
Οι δυτικοί θεωρητικοί των διεθνών σχέσεων πιστεύουν ότι οι προσπάθειες της κινεζικής σχολής για την διαμόρφωση νέων θεωριών είναι ελαφρώς ερασιτεχνικές. Αποδίδουν σε αυτές τις προσπάθειες την τάση να αντιμετωπίζουν θρύλους και μύθους του κινεζικού παρελθόντος ως απτά γεγονότα και όχι απλώς ως εναύσματα έμπνευσης για δημιουργία νέων επιστημονικών θεωριών. Επισημαίνουν επιπλέον τον κίνδυνο προώθησης, μέσα από αυτές τις προσπάθειες, των σχεδίων ενός νέου ηγεμόνα του παγκόσμιου συστήματος, της Κίνας.
Πιο συγκεκριμένα, κριτικάροντας τον Γιάν οι δυτικοί θεωρητικοί, σημειώνουν ότι οι ηγέτες της Κίνας σε αρκετές περιπτώσεις στο παρελθόν χρησιμοποίησαν την ισχύ της, παρακάμπτοντας τις όποιες ηθικές αναστολές τους. Λιγότερες ήταν εκείνες οι περιπτώσεις που οι κινεζικές παρεμβάσεις στις διεθνείς σχέσεις εμπνέονταν από ηθικά ελατήρια.
Σε ότι αφορά τον Ζάο, υπογραμμίζουν ότι όντως, πριν την έλευση των δυτικών, η ανατολική Ασία ήταν πιο ειρηνική από την Ευρώπη. Αυτή όμως η πραγματικότητα δεν σχετίζονταν με την επικράτηση των αρχών του συστήματος Tianxia, αλλά με την σαφώς υπέρτερη ισχύ της Κίνας απέναντι στα κράτη της γειτονιάς της.
Μπορεί μεν ο Κιν, με την σειρά του, να θεωρεί ότι η σχεσιακή διακυβέρνηση είναι προτιμότερη από την διακυβέρνηση την βασισμένη σε κανόνες, που πρεσβεύουν οι φιλελεύθεροι θεωρητικοί ή, πολύ περισσότερο, από την ασυμμετρία ισχύος που χαρακτηρίζει τον χομπσιανό κόσμο των ρεαλιστών. Μόνον όμως σε έναν κόσμο, κατά τους δυτικούς, που δεν θα εφαρμόζονταν οι κανόνες, η σχεσιακότητα μπορεί πράγματι να μετριάσει τις συνέπειες της ανομίας.
Γ. Τα διακρατικά συστήματα και το «Βυζάντιο» της ανατολικής Ασίας
Παρά τις αξιώσεις παγκόσμιας εφαρμογής των δυτικών θεωριών, οι θεωρίες αυτές οικοδομήθηκαν με βάση τα προβλήματα που σχετίζονταν με το διακρατικό σύστημα της μεταβεστφαλιανής Ευρώπης.
Δεν έλαβαν σχεδόν ποτέ υπόψη τους τις εμπειρίες και την φιλοσοφία άλλων διακρατικών συστημάτων. Ούτε του αρχαιοελληνικού συστήματος των πόλεων-κρατών, που οι ανταγωνισμοί μεταξύ των διεξάγονταν υπο την σκιά της περσικής απειλής. Ούτε του ινδικού, που χαρακτηρίζονταν από αναρχία ανάλογη με αυτήν του ευρωπαϊκού συστήματος. Ενός συστήματος ανταγωνιστικών μεταξύ τους κρατών χωρίς κέντρο ή με ένα ασθενές κέντρο. Δεν ασχολήθηκαν επίσης ιδιαίτερα με το διακρατικό σύστημα της Ούμα, της κοινότητας των πιστών, του συστήματος δηλαδή της ισλαμικής παράδοσης.
Δεν ενσωματώθηκαν καθόλου, τέλος, η εμπειρία και οι αξίες του διακρατικού συστήματος της ανατολικής Ασίας, στον κορμό των θεωριών διεθνών σχέσεων. Το σύστημα αυτό, όπως ειπώθηκε, ήταν σχετικά ειρηνικό. Διέθετε, εξάλλου, ένα ιδιαίτερα ισχυρό κέντρο, την Κίνα. Τα μικρότερα από την Κίνα κράτη ζητούσαν την διαμεσολάβηση του κινέζου αυτοκράτορα για να επιλύουν τις διαφορές και τις αντιθέσεις τους. Συνήπταν, επίσης, εμπορικές σχέσεις με την Κίνα, με όρους αμοιβαία επωφελείς, υπό την προϋπόθεση, βέβαια, ότι αναγνώριζαν, στο πρόσωπο του αυτοκράτορα της Κίνας, το ειδικό βάρος και την κεντρικότητα της χώρας αυτής.
Το διακρατικό σύστημα της ανατολικής Ασίας στηρίζονταν στο αμοιβαίο όφελος. Ταυτόχρονα η Κίνα ουδέποτε ανέπτυξε θεωρίες και πρακτικές διάδοσης του πολιτισμού της με βίαιες σταυροφορίες. Προσπάθησε, τις περισσότερες φορές να πείσει με το παράδειγμα και την ηθική ακτινοβολία των αξιοκρατικά επιλεγμένων αξιωματούχων της, των μανδαρίνων. Οι κινέζοι, ένας λαός αγροτών, εμπόρων και βιοτεχνών, δεν υπήρξαν ποτέ μιλιταριστές. Από όλες αυτές τις απόψεις η Κίνα μοιάζει, τηρουμένων των αναλογιών, με το Βυζάντιο.
Πηγές
Reapraising the chinese school of international relations:A postcolonial perspective. By Yih-Jye Hwang. Cambridge university press.2021.
Taking China seriously: Relationality, Tianxia and the “chinese school” of international relations. By Salvatore Babones. Oxford university ptess.26 Sept.2017.
The chinese school of international relations: Myth or reality? By Emre Demir. Al Azimuth V6.N2.Jul 2017. Pages 95 -104.
ΑΒΕΡΩΦ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου