Η «σπηλιά» του Μακρυγιάννη (Β μέρος)

Εικόνα 5: Οι σπηλιές διακρίνονται πίσω από το τοιχίο που ανήγειρε η αρχαιολογική υπηρεσία. (Woodhouse,1910)

συνέχεια από το Α μέρος

Γράφει η Κατερίνα Σολακάκη, φιλόλογος. 

Ένα μόλις χρόνο πριν το θάνατό του, ο Γ. Βλαχογιάννης σημειώνει σε μία μελέτη του, την οποία δημοσίευσε ο Α. Ν. Παπακώστας, το 1950:[4]  

Ὄταν χτίστηκε καί ἡ πλευρά μέ τίς ιστορικές καμάρες τοῦ Μακρυγιάννη, πολλές φορές στενοχώρησα τούς ἁρμόδιους πού ἐπέβλεπαν τήν κατασκευή τοῦ τυφλοῦ, κατά μίμηση τοῦ ἀρχαίου, καί ρητά ἀρνηθῆκαν νά δεχτοῦνε τό ἄνοιγμα μικρῆς θύρας πού νά φέρνη στό μέρος, ὅπου ὁ Μακρυγιάννης ἔγραψε τ’ ἀθάνατο ἔργο του. (Βλαχογιάννης, 1950: 636)  

 

Στην κάλυψη του χώρου αυτού αναφέρεται ξανά ο Α. Ν. Παπακώστας, στις σημειώσεις της έκδοσης του δεύτερου χειρογράφου του Μακρυγιάννη, το 1983: «Μετά τόν θάνατό του, ἡ σπηλιά ἔμεινε ἔρημη, ἔγινε ἐργαστήρι μεταξουργίας καί σιδηρουργεῖο, ὥσπου ἡ Ἀρχαιολογική ‘Υπηρεσία, μέ τόν τοῖχο πού ἀνήγειρε πρός τή λεωφόρο Συγγροῦ, κάλυψε καί τή σπηλιά». (Μακρυγιάννης, 1985: 244-245, σημ. 53.23) Το θέμα της κάλυψης της σπηλιάς δεν ξεχνιέται, παρά την πάροδο των χρόνων και επανέρχεται ως αίτημα αποκάλυψης και ανάδειξης του χώρου αυτού, με αφορμή τις συζητήσεις για τη σκοπιμότητα περίφραξης του Μουσείου της Ακρόπολης, στην Καθημερινή:

 

Θα φανεί υπέρογκο, άκρα παραδοξολογία πλην, μαντρωμένο ή όχι, το μουσείο μοιάζει κολοβό στη μέση της Αθήνας, δίχως μια προβολή στη σπηλιά του «πατριδοφύλακα» Μακρυγιάννη. Γιατί εκεί, υπό τη σκιά του σημερινού μουσείου, σε μια κρίσιμη ιστορική καμπή, όταν η κατάρρευση της πολιτείας σήμαινε αυτομάτως κατάρρευση του πολίτη, έλαβε πάλι κοινό νόημα η πατρίδα: γλώσσα, πίστη και δικαιοσύνη. (Ζέρβας, 2013)  

 

Πολύτιμος οδηγός μου για τον εντοπισμό της σπηλιάς είναι η φωτογραφία του Βλαχογιάννη, (Βλαχογιάννης, 1907: Β΄, 384-385) την οποία είχα κυριολεκτικά ανασύρει μέσω της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης, της “Ανέμης”, από τις σελίδες ενός από τα λιγοστά σωζόμενα αντίτυπα της πρώτης έκδοσης των Απομνημονευμάτων το 1907, το οποίο αποτελούσε μέρος της βιβλιοθήκης του Παντελή Πρεβελάκη. Σε αυτήν, ο ίδιος ο Βλαχογιάννης, φωτογραφίζεται έξω από τις μισοκαλυμμένες σπηλιές, προσπαθώντας να ξορκίσει τη λήθη στην οποία ετοιμάζονται να τις παραδώσουν, παρά την αγανάκτησή του, η οποία διακρίνεται στη δημοσίευση της Νέας Εστίας:  

 

[…] ἡ αρχαιολογική ὑπηρεσία ἔχτισε κι αὐτή τήν πλευρά τοῦ περιβόλου, αλλά καί πάλι─ἴσως γιατί θέλησε νά προορίση τό ναό γιά καθαρά χῶρο ἀρχαιολογικό─ δέν ἄφησε πιά νά γίνει ἐκεῖ κανένα κέντρο κοινωνικό, οὔτε καί σχολικές ἀσκήσεις. Τέτοιο πνεῦμα φανατισμοῦ δασκάλικου βασίλευε […]. Για τόν Ἕλληνα ἀρχαιολόγο δέν ὑπάρχει παρά ἀρχαιολογία καί τίποτε ἄλλο.. (Βλαχογιάννης, 1950: 636) 

 

Εικόνα 6: Ο Βλαχογιάννης μπροστά από τις σπηλιές που καλύπτονται. (Βλαχογιάννης, 1907)  

 

Η υποβάθμιση του νεότερου παρελθόντος από την Αρχαιολογική Εταιρεία είναι γεγονός, τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο:  

 

Η επίσημη όμως αναγνώριση του βυζαντινού πολιτισμού ως ισότιμου με τον κλασικό και η προσαρμογή της Εταιρείας στα νέα επιστημονικά και εθνικά αιτούμενα συντελείται μόνο το 1917 με την τροποποίηση του οργανισμού της […]. (Σακκά, 2002: 92) […] τα επιστημονικά ενδιαφέροντά της διευρύνονται α/ εις όλα τα εν Ελλάδι και ταις Ελληνικαίς χώραις μνημεία της Αρχαιότητος,συμπεριλαμβανομένων και των Βυζαντινών, Χριστιανικών και λοιπών μνημείων των μέχρι της Ελληνικής Επαναστάσεως. (Σακκά, 2002: 93, σημ.72)

 

Βρίσκομαι στην άκρη της δυτικής πλευράς του ναού, όταν την προσοχή μου τραβά ένα μικρό βαν με το σήμα του εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Γεωφυσικής, του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Ηλεκτρόδια και καλώδια, που μπήγονται στα σπλάχνα του ιερού χώρου, με κάνουν ακόμα πιο περίεργη. Πλησιάζω για να ρωτήσω έναν ευγενικό νεαρό, τον Κωνσταντίνο Λεονταράκη, δρ εφαρμοσμένης γεωφυσικής, όπως μου συστήνεται και ο οποίος με ενημερώνει ότι ερευνητές της σχολής Μηχ.-Μεταλλείων-Μεταλλουργών του Πολυτεχνείου, με επικεφαλής τον καθηγητή εφαρμοσμένης γεωφυσικής, κ. Γιώργο Αποστολόπουλο, σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών, ερευνούν την κοιλότητα που αποκαλύφθηκε εκ νέου στη διάρκεια των ανασκαφών.  

 

Η έκπληξή και των δύο ήταν μεγάλη, του καθενός βέβαια για διαφορετικό λόγο. Η δική μου γιατί έβλεπα μπροστά μου το χώρο, τον οποίο πνευματικοί άνθρωποι, εδώ και περισσότερο από ένα αιώνα εύχονται να αποκαλυφθεί, δηλαδή «τη σπηλιά» του Μακρυγιάννη και του Κωνσταντίνου, γιατί …κρατούσα μία φωτογραφία αυτών ακριβώς των θολωτών κατασκευών που ερευνούσαν! Οι ερευνητές έσκυψαν με ενδιαφέρον, ακούγοντας με έκπληξη για τη χρήση του χώρου από το στρατηγό Μακρυγιάννη. Ο καθηγητής κ. Γιώργος Αποστολόπουλος μετακίνησε βιαστικά ένα μηχάνημα για να πάρει λήψεις πάνω από το σημείο, όπου με βάση τη φωτογραφία του Βλαχογιάννη υπάρχει η δεύτερη θολωτή κατασκευή!  

 

Με ιδιαίτερη συγκίνηση κατέβηκα για να δω από κοντά τη σπηλιά, την οποία ο Μακρυγιάννης είχε μετασκευάσει σε εκκλησία, σε ζοφερούς για την πατρίδα μας χρόνους:  

 

Ὅταν κιντυνεύαμεν ἀπό τόν Ἀρμασπέρη[5] καί συντροφιά του, ὁπού μέ εἶχε κλεισμένον μέ τά στρατέματα τόσες ἡμέρες[6] […] (…διά νά μιλῶ, μέ κιντύνευαν), εἶπα νά λευτερωθεῖ ἡ πατρίς καί νά φκιάσω εἰς τό περιβόλι μου μιάν ἐκκλησία, τήν Ἁγία Τριάδα τήν Χρυσοσπηλιώτισσα, ὅτ’ εἶναι σπηλιά ἐκεῖ, καί τόν Ἁ-Γιάννη τόν Βαφτιστή. Ἔφκιασα τήν σπηλιά, τήν μερεμέτισα καί ἔβαλα καί τήν ἁγία Τράπεζα καί ἔφκιασα καί τίς τρεῖς εἰκόνες· κάνοντας ἔξοδα τώρα διά τήν μεταβολή καί ἄλλα, δέν εἶχα τόν τρόπον· εἶπα, ὅποτε ὁ Θεός βοηθήσει καί νά στερεώσει τήν πατρίδα καί θρησκεία, τότε θά κάμω τό χρέος μου. (Μακρυγιάννης, 1985: 54-55)  

 

Η ιερότητα του χώρου αυτού στη συνείδηση του Μακρυγιάννη διακρίνεται από τις άμεσες αναφορές του σε αυτόν με τη λέξη «η σπηλιά», στο δεύτερό του χειρόγραφο, στα Οράματα καί Θάματα. Σε αυτό καταγράφει τις θρησκευτικές του κυρίως εμπειρίες, διακρίνοντάς τις συνειδητά από τις στρατιωτικές και τις πολιτικές, τις οποίες έχει καταγράψει: «[…] εἰς τ’ ἄλλο τό στορικόν» (Μακρυγιάννης, 1985: 63), στα Απομνημονεύματα. Εκεί, αναφερόμενος σε αυτόν το χώρο, χρησιμοποιεί τη λέξη «το περιβόλι μου». Η ιερότητα αυτή διακρίνεται και από την υπόσχεση του Θεού, σε ένα από τα πολλά του οράματα, τα οποία καταγράφει στο δεύτερό του χειρόγραφο: «καί θά σέ ἀξιώσει ὁ ἀφέντης μας νά λειτρουγήσουμεν καί εἰς τίς δύο ἐκκλησίες ὁπού θά φκιάσεις. (Τίς ἔχω ταμένες, μίαν εἰς τό περιβόλι μου, ἡ Ἁια-Τριάδα ἡ Χρυσοσπηλιώτισσα, καί ὁ Ἅγιος Γιάννης· ἔχω καί τήν ἐκκλησίαν μισοφκιασμένη καί τίς εἰκόνες […] )». (Μακρυγιάννης, 1985: 106) Σε πολλά σημεία του ίδιου χειρογράφου ο πιστός Μακρυγιάννης αφηγείται τις εμπειρίες του και δεν παύει, ακόμα και στις τελευταίες σελίδες του, να μαρτυρεί:  

 

Τήν ἄλλη βραδιά ἡ χάρη της καί ὅλοι οἱ ἅγιοι μέ πήραν καί μέ πῆγαν εἰς τήν σπηλιά ὀπού’χω διά ἐκκλησία καί ἔκαμαν μιάν δοξολογίαν καί εἶχαν ἕνα χρυσό δέντρο καί ἕνα μαστέλο χρυσόν καί τοῦ’βαλαν μέσα τό δέντρο καί λένε: Τοῦτα εἶναι δικά σου καί τῶν παιδιῶν σου· ἄς καθίσουνε ἐδῶ· ἄλλη φορά θά τά ἰδεῖς, ὄχι τώρα. (Μακρυγιάννης, 1985: 129) Ξημερώνοντας Δευτέρα πάλι, ἀποβραδίς ὥς τό πουρνό κατέβῃ ὁ ἀφέντης καί ὁ Χριστός, ἡ Θεοτόκο καί ὅλοι οἱ ἅγιοι […]. Τότε λέγει ὁ ἀφέντης μας: […]. Ἐσύ Γιάννη, πίστη εἰς ἐμέ καί εἰς τήν βασιλείαν μου […] νά φκιάσεις τίς ἐννιά (9) ἐκκλησίες […] εἰς τό σπήλαιόν σου, ἁγία Τριάδα καί Παναϊγιά· […] τοῦ ἁι-Γιάννη Βαπτιστῆ, πλησίον […] καί νά εἶσαι ἐπιτηρητής εἰς αὐτά ὅλα […] καί εἰς τίς ἐλεημοσύνες· καί δικαιοσύνη […] μέ τήν εὐλογίαν μου ὥς τήν συντέλειαν τοῦ κόσμου. (Μακρυγιάννης, 1985: 205-208)  

 

Ο τόπος αυτός είναι ιερός και στις συνειδήσεις συναγωνιστών του Μακρυγιάννη, οι οποίοι τον επισκέπτονται για να τον ενισχύσουν σε κρίσιμες στιγμές, όπως την παραμονή της επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 και λίγες μέρες πριν τη φυλάκισή του, το Μάρτιο του 1852, με την ψευδή κατηγορία της συνομωσίας εναντίον της ζωής του Όθωνα:  

 

Ὅταν θά βαρούσαμεν τουφέκι, τήν τρίτη Σεπτεβρίου, βλέπει ἕνας ἄλλος ἀγωνιστής, χριστιανός καλός, τίς δύο τοῦ μηνός ξημερώνοντας, ὅτι βρέθηκε εἰς τό περιβόλι μου, αὐτός καί ἕνας λαμπροφορεμένος ὡς δεσπότης, καί παρουσιάστηκα καί ἐγώ. Τοῡ λέγει αὐτεινοῦ τοῦ ἀγωνιστῆ ὁ δεσπότης: Αὐτόν πού βλέπεις, καί θά τόν σώσω ἀπό τόν κίντυνο […] καί θά τόν βγάλω ἀπό αὐτείνη τή μαγαρισά. Καί σταύρωσε καί ἔλαψε ὁ τόπος. (Μακρυγιάννης, 1985: 44) Δευτέρα ξημερώνοντας, ἕνας ἀξιωματικός, ἀγωνιστής μέ πολλές πληγές, χριστιανός πολύ καλός, ἡ πατρίς του ἀπό χωριόν τῆς Λιβαδειᾶς Δίστομον, Ἀγγελῆς Οἰκονόμος λέγεται, γιατροχειροῦργος καί κάνει τόν γιατρόν, ἦταν ἔξω σ’ ἔνα χωριόν ὀνομαζόμενον Κορωπί. Ἦρθε καί μοῦ λέγει […] εἶδε εἰς τόν ὕπνο του, ξημερώνοντας Πέφτη, τά μεσάνυχτα, ὅτι ἦτον ἕνας βράχος, καί εἰς τόν πάτο του ἔβγαινε ἕνα νερό κατάμαυρον, καί ἀποπάνω τό νερόν ἦταν ἡ σπηλιά τοῦ περιβολιοῦ μου, ἔτσι τήν συμπέρανε, καί ἦτον ζωγραφισμένοι ὁ Παντοκράτορας καί ὁ Χριστός μέ τό σταυρόν στό χέρι, ἡ Θεοτόκο καί ὅλοι οἱ ἅγιοι, καί ἔλαμπε ὁ τόπος, καί ἀπομέσα ἦτον τ’ ἅγιον Βῆμα, καί ἀποπάνω τήν ἁγίαν Τράπεζα πῆγε ὁ ἀφέντης μας καί στέκεταν καί βλογοῦσε μέ τά δυό του χέρια. Καί τήν ἁγιοτράπεζα τήν φύλαγαν γύρα πλῆθος λαμπροφορεμένοι. (Μακρυγιάννης, 1985: 199-200)  

 

Η φωνή της αρχαιολόγου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών, κας Νίκης Σακκά, ήταν ευγενική και φιλική, όταν έφθασα ξανά, μετά από ένα εξάμηνο στο χώρο του Ολυμπιείου: «Ελάτε στην ανασκαφή»! Ξετύλιξε μπροστά μου το κουβάρι των μακρόχρονων μελετών και ανασκαφών στο Ολυμπιείο, οι οποίες οδήγησαν στην αποκάλυψη, πλάι στον αγωγό απορροής των ομβρίων υδάτων από τη στέγη του ναού, της «σπηλιάς», όπου ο Μακρυγιάννης είχε κάνει τάξιμο να φτιάξει εκκλησία, όταν θα στερεωθεί η πατρίδα του και η θρησκεία του. Η ανασκαφή είχε προχωρήσει, φέρνοντας στο φως μεγάλο μέρος της. Παρατηρώντας προσεκτικά το χώρο συζητούσαμε για τη διαχρονική χρήση του, διατρέχοντας με τη σκέψη μας τη μακραίωνη ιστορία του, όταν, κάτω από τον γνώριμο αττικό ουρανό, σαν να μην είχαν διαβεί σχεδόν δύο αιώνες, ο γερο-στρατηγός άρχισε να ξετυλίγει μπροστά μας, με τη μαγική του αφήγηση, το κουβάρι της δικής του ιστορίας:  

 

1833 Μαγίου 4 ἦρθα εδῶ εἰς τήν Ἀθῆνα. Οἱ πολιτικοί μας καί οἱ ξένοι τρώγονταν καί καθένας κύταζε νά ᾿περισκύσῃ ἡ δική του φατρία […] Αφού εἶδα ὅτι θέλουν νά μᾶς φᾶνε ὁποῦ μᾶς κυβερνοῦν […] τότε νά μήν ἀφήσω τόση φαμελιά ὁποῦ κρέμεται εἰς τόν λαιμό μου ─ ἀπόξω εἰς τής κολῶνες τοῦ Ολυμπίου Διός εἶχα ἀπό τήν Αἴγινα ἀγοράσει ὀλίγα χωράφια, ὅταν εἰς τήν Ἀθήνα ἦταν ὀ Κιτάγιας καί πνιμένη ἀπό Τούρκους. Πῆγα ἐκεῖ ἔξω καί πῆρα καί πεντέξι ἀργάτες κ᾿ ἔβαλα καί κόβαν πλίθες. Καί μὄφκιασαν κ᾿ ἕνα πρᾶμα σάν σαμαράκι καί φορτωνόμουν πλίθες. Καί καθόμουν ἐκεῖ. Κι᾿ὅποτε ἀπόσταινα ἔκλαιγα βλέποντας τά μέρη ἐκεῖνα ὁποῦ πολεμούσαμεν μέ τόση Τουρκιά καί πληγωνόμαστε καί σκοτωνόμαστε ─ καί ’σ αὐτείνη τήν γῆς ὁποῦ ζυμώσαμεν μέ το αἷμα μας θέλουν νά μᾶς θάψουν ἀδίκως καί πάρωρα […]. Ἔφκειασα τό σπίτι μου καί φύτεψα κι᾿ ἀμπἐλι κι’ ἄλλα δέντρα κ᾿ ἐργάζομαι ὡς τό σουρούπωμα νά μέ γλυτώσῃ ὁ Θεός ἀπό τούς ἐπίβουλους ἀπατεῶνες. (Βλαχογιάννης, 1907: Β΄, 309-314)  

 

Έφθασε μέχρι το Φεβρουάριο του 1859, λίγα χρόνια πριν από το θάνατό του:  

 

Αφοῦ μέ λευτέρωσαν καί πῆγα εἰς τό χαλασμένο μου σπίτι καί εἰς τήν ταλαίπωρή μου οικογένεια […] μ᾿ ανάδωσαν οἰ πληγές, τήν μία Λαμπρή ἐπέρσι καί τήν Λαμπρή ὁποῦ πέρασε πάγει δυό χρόνια τώρα […] πῆγα εἰς τή σπηλιά ὁποῦναι εἰς τό περιβόλι μου νά ξανασάνω […] καί μέ τό στανιό καί ακουμπῶντα μέ τό ξύλο ἔσωσα ἐκεῖ, μοῦ ρίχνουν πέτρες καί μέ χτυποῦν καί μαγαρισές ἀνθρώπινες ἀπάνω μου· “Φάγε ἀπό αὐτές, στρατηγέ Μακρυγιάννη, νά χορτάσῃς ὁποὔθελες νά κάμῃς σύνταμα”. Καί μ᾿ ἀνοίγουν τόσες νέες πληγές ἀπό τά χτυπήματα κι᾿ ἀπό τά ἀγκυλώματα, καί μέ πάγει ὡς τήν σήμερον τό ὄμπυον, καί τό αἵμα ἀπό μπροστά καί ἀπό πίσω· ἐσάπισα, ἐσκουλίκιασα […]. Αὐτά ἔστειλα εἰς τήν δημαρχία κι᾿ ἀκρόαση δέν μοὔδωσε. Καί ξακολούθαγε αὐτό ὡς τήν παραμονή τοῦ Σωτῆρος. Κι ἀνήμερα μέ χτύπησαν πολύ, ἔμεινα νεκρός, δέν στανόμουν ζωντανός εἷμαι ἤ πεθαμένος […]. Νύχτωσα ἐκεῖ, καί μέ χέρια καί ποδάρια πῆγα κ’ ἔπεσα εἰς τό κρεβάτι μου νά μήν μέ ἰδῇ ἡ δυστυχισμένη μου οἰκογένεια. [7] (Βλαχογιάννης, 1907: Α΄, πς-πζ) 

 

Εικόνα 7: Οι σπηλιές του Μακρυγιάννη και ο κατεστραμμένος κήπος του πριν ανοίξει η λεωφόρος Συγγρού. (Tekniska Museet 1880-1900)  

 

Οι πολυετείς αγώνες του Μακρυγιάννη δικαιώνονται, όταν, όπως σημειώνει ο Ι. Βλαχογιάννης (1907: Α΄, πζ΄): «Κατά τήν ἐπανάστασιν τῆς 10 Ὀκτωβρίου[8] ἔνθους ὁ ἐπαναστάτης λαός, ἐνεθυμήθη ἐν τῇ μέθῃ τῆς νίκης αὐτοῦ τόν παλαιόν αὐτοῦ ἀρχηγόν Μακρυγιάννην, μεταβάς δέ εἰς τόν οἶκον αὐτοῦ παρέλαβε καί περιῆγαγεν αὐτόν θριαμβευτικῶς ἀνά τήν πόλιν».  

 

Η δικαίωση αυτή σήμερα, 200 χρόνια μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, μπορεί να λάβει ιδιαίτερα απρόσμενη διάσταση, με την ευτυχή συγκυρία της αποκάλυψης και της ανάδειξης της απόληξης του κήπου του Μακρυγιάννη με το «σπήλαιο», ενός καθημερινού χώρου δράσης του, όπου διαδραματίστηκαν σημαντικά γεγονότα της νεότερης ελληνικής ιστορίας, στα οποία συμμετείχε ή υπήρξε πρωταγωνιστής. Ο χώρος αυτός, ο οποίος αποτελεί θέμα αναφοράς του και στα δύο του χειρόγραφα, θα παραπέμπει στις ποικίλες πολιτικές, στρατιωτικές, αλλά και θρησκευτικές του δραστηριότητες, που κατέγραψε με τη μοναδική ευχή του, η οποία, εφόσον εφαρμοστεί, θα αποτελέσει και την ουσιαστική του δικαίωση:  

 

Κ’ ὅσα σημειώνω τὰ σημειώνω γιατί δὲν ὑποφέρνω νὰ βλέπω τὸ ἄδικον νὰ πνίγῃ τὸ δίκιον. Διὰ ’κείνο ἔμαθα γράμματα εἰς τὰ γεράματα καὶ κάνω αὐτὸ τὸ γράψιμον τὸ ἀπελέκητο, ὅτι δὲν εἶχα τὸν τρόπον ὄντας παιδὶ νὰ σπουδάξω˙[…] ἕνα πρᾶμα μόνον μὲ παρακίνησε κ’ ἐμένα νὰ γράψω, ὅτι τούτην τὴν πατρίδα τὴν ἔχομεν ὅλοι μαζί, καὶ σοφοὶ καὶ ἀμαθεῖς καὶ πλούσιοι καὶ φτωχοὶ καὶ πολιτικοὶ καὶ στρατιωτικοὶ καὶ οἱ πλέον μικρότεροι ἄνθρωποι˙ ὅσοι ἀγωνιστήκαμεν, ἀναλόγως ὁ καθείς, ἔχομεν νὰ ζήσωμεν ἐδῶ. Τὸ λοιπὸν δουλέψαμεν ὅλοι μαζί, νὰ τὴν φυλᾶμεν κι’ ὅλοι μαζὶ καὶ νὰ μὴν λέγῃ οὔτε ὁ δυνατὸς «ἐγώ» , οὔτε ὁ ἀδύνατος. Ξέρετε πότε νὰ λέγῃ ὁ καθεὶς «ἐγώ»; Ὅταν ἀγωνιστῇ μόνος του καὶ φκειάσῃ, ἢ χαλάσῃ, νὰ λέγῃ ἐγώ˙ ὅταν ὅμως ἀγωνίζονται πολλοὶ καὶ φκειάνουν, τότε νὰ λένε «ἐμεῖς». Εἴμαστε εἰς τὸ «ἐμεῖς» κι’ ὄχι εἰς τὸ «ἐγώ». Καὶ εἰς τὸ ἑξῆς νὰ μάθωμεν γνώση, ἂν θέλωμεν νὰ φκειάσωμεν χωριόν, νὰ ζήσωμεν ὅλοι μαζί. (Βλαχογιάννης, 1907: Β΄, 463-464)  

 

Βιβλιογραφία  

 

Ἀγγελομάτης, Χρήστος Ἐμμ. (1937). Ὁ Μακρυγιάννης καί τό σπίτι τῆς ὁδοῦ Φαλήρου. Νέα Ἑστία 21, 244, 276-278. Ανακτήθηκε από:  

http://www.ekebi.gr/magazines/ShowImage.asp?file=62092&code=7031  

Βλαχογιάννης, Ἰωάννης (Επιμ.). (1907). Ἀρχεῖον τοῦ Στρατηγοῦ Ἰωάννου Μακρυγιάννη: 2 τόμοι [Α΄: Ἱστορικά ἔγγραφα, Β΄: Απομνημονεύματα]. Αθήνα: Σ.Κ.Βλαστός. Ανακτήθηκε από: https://anemi.lib.uoc.gr/?lang=el  

Βλαχογιάννης, Γιάννης. (1950). Κοινωνική ἱστορία τοῦ Ὀλυμπιακοῦ χώρου, Ἀνέκδοτα χειρόγραφα.¹ Νέα Ἑστία 47, 549, 634-636. Ανακτήθηκε από: http://www.ekebi.gr/magazines/ShowImage.asp?file=79174&code=8442  

¹τήν περιστατική μά τόσο ἐνδιαφέρουσα διατριβή ἔγραψε ὁ Βλαχογιάννης, ὅπως σημειώνει “κατά τά μέσα Αὐγούστου 1944”, ἕνα δηλ. χρόνο πρίν κλείσει τά μάτια του. (Α.Ν.Π) Νέα Ἑστία 47, 550, σημ. σελ.726. Ανακτήθηκε από: http://www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?file=79267&code=3350&zoom=800  

Ζέρβας, Αντώνης. (2013, Απρίλιος 21). Εξ αφορμής, Απόψεις. Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr/734792/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/e3-aformhs  

Στρατηγός Μακρυγιάννης. (1947). Ἀπομνημονεύματα: 2 τόμοι (Γ. Βλαχογιάννης, Επιμ.) (2η εκδ.). Αθήνα: Ε.Γ. Βαγιονάκης. Ανακτήθηκε από: https://anemi.lib.uoc.gr/?lang=el  

Στρατηγός Μακρυγιάννης. (1985). Ὁράματα καί θάματα (Α. Ν. Παπακώστας, Επιμ.) (2η έκδ.). Αθήνα: ΜΙΕΤ  

Μπίρης, Κώστας. (1971). Αἱ τοπωνυμῖαι τῆς πόλεως καί τῶν περιχώρων τῶν Ἀθηνῶν Ἀθήνα: ΤΑΠ  

Σακκά, Νίκη. (2002). Αρχαιολογικές δραστηριότητες στην Ελλάδα (1828-1940): Πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις, (Διδακτορική διατριβή). Πανεπιστήμιο Κρήτης. Διαθέσιμο από: Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών (ΕΑΔΔ). Ανακτήθηκε από: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/30626#page/1/mode/2up  

Granges, Paul Baron des. (1869). α) Athen Generalansicht, hinter dem Stadium an der Kapelle des Stavromenos Petrus. [φωτογραφία διαδικτύου]. Ανακτήθηκε από:  

https://docnum.unistra.fr/digital/collection/coll4/id/210/rec/826 μέσω: https://www.flickr.com/photos/139841152@N02/26899177205/in/album-72157667804588652/  

β) Athen Dionysostheater mit dem Hÿmettos [φωτογραφία διαδικτύου]. Ανακτήθηκε από: https://docnum.unistra.fr/digital/collection/coll4/id/213/rec/832 μέσω: https://www.flickr.com/photos/athens_greece/29433449323/in/album-72157701075236894/  

Sebah, Pascal. (1874). Zeustempel und Hadrianstor, Athen. [φωτογραφία διαδικτύου]. Ανακτήθηκε από: https://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=135240 μέσω: https://www.flickr.com/photos/139841152@N02/27955252811/in/album-72157667804588652/  

Tarone, Franz. (1836). Η Πύλη του Αδριανού (λεπτομέρεια). [φωτογραφία διαδικτύου]. Ανακτήθηκε από: https://yougoculture.com/news-greek/ti-eidan-oi-periigites-stin-ellada  

Tekniska Museet. (1880-1900). Skioptikonbild. Vy över Aten, Grekland. Zeustemplet till vänster. [φωτογραφία διαδικτύου]. Ανακτήθηκε από: https://digitaltmuseum.se/021016315680/skioptikonbild-vy-over-aten-grekland-zeustemplet-till-vanster?aq=place: μέσω: https://www.flickr.com/photos/139841152@N02/35198081426/in/album-72157667804588652/  

Woodhouse, William. (1910). View from the Acropolis at Athens towards Arch of Hadrian and Temple of Olympian Zeus. [φωτογραφία διαδικτύου]. Ανακτήθηκε από: https://www.flickr.com/photos/148969312@N04/35007498292/ μέσω: https://www.flickr.com/photos/139841152@N02/36407410394/in/album-72157667869738360/  

 

Παραπομπές (Β μέρους)

 

[4]«τήν περιστατική μά τόσο ἐνδιαφέρουσα διατριβή ἔγραψε ὁ Βλαχογιάννης, ὅπως σημειώνει “κατά τά μέσα Αὐγούστου 1944”, ἕνα δηλ. χρόνο πρίν κλείσει τά μάτια του». (Α.Ν.Π) (Βλαχογιάννης, 1944:726).  

[5]Ιωσήφ Λουδοβίκος Άρμανσπεργκ (1787-1853): Βαυαρός πολιτικός και πρόεδρος του συμβουλίου της Αντιβασιλείας..  

[6]Ιανουάριος 1837  

[7] «[…] ἀποσπάσματά τινα διατριβῆς τοῦ Μακρυγιάννη ἀποσταλείσης πρός τόν Γ. Βερύκιον εἰς Ζάκυνθον τήν 12 Φεβρουαρίου 1859 […]».  

[8] 1862 (κατά την έξωση του Όθωνα)

πηγή

Share