Μερικές φορές οι σπόροι της καταστροφής σπέρνονται εντός του εδάφους της ευημερίας. Το βάρος της φιλοδοξίας της αρχαίας πόλης της Τροίας, ράγισε αθόρυβα την γη κάτω από τα λαμπερά της τείχη.
Καθώς σκεφτόμαστε την σύγχρονη περιβαλλοντική καταστροφή, έρχονται στο μυαλό μας εικόνες από πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου, εργοστάσια που καίνε κάρβουνο ή «νησιά» από πλαστικά σκουπίδια στους ωκεανούς. Στην πραγματικότητα όμως, οι αρχαίες κοινωνίες έσπρωχναν τα οικοσυστήματά τους στο χείλος του γκρεμού πολύ πριν από την «Βιομηχανική Επανάσταση».
Ένα εντυπωσιακό τέτοιο παράδειγμα προέρχεται από την Τροία της πρώιμης εποχής του χαλκού – μια ιστορία οικονομικής λαμπρότητας που σκιάζεται από το διαρκές οικολογικό κόστος. Δεν είναι απλώς μια ιστορία καινοτομίας και επιτυχίας, αλλά μια προειδοποίηση για την υπερβολή, την εξάντληση της φύσης και το κρυφό κόστος της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης.
Μεταξύ 2500 π.Χ. και 2300 π.Χ., η Τροία αναδείχθηκε σε κέντρο ισχύος και καινοτομίας στη βορειοδυτική Ανατολία, στο ασιατικό τμήμα της σημερινής Τουρκίας, αιώνες πριν μετατραπεί στην πόλη – θρύλο της Ομηρικής Ιλιάδας. Στην ακμή της, εκτιμάται πως είχε πληθυσμό 10.000 κατοίκων.
Μέσα από χρόνια ανασκαφών με το «Πρόγραμμα Τροία» του Πανεπιστημίου του Τύμπιγκεν, κατάλαβα πώς οι συνειδητές επιλογές στην παραγωγή, στον σχεδιασμό και στην οργάνωση μετέτρεψαν σταδιακά ένα μικρό χωριό της εποχής του χαλκού σε μια ζωντανή κοινότητα με πρώιμα αστικά χαρακτηριστικά. Τα μνημειώδη πέτρινα κτίρια της Τροίας, οι οργανωμένοι δρόμοι και οι ξεχωριστές οικιστικές συνοικίες, αντιπροσώπευαν μια κοινωνία σε μετάβαση.
Στην καρδιά αυτού του μετασχηματισμού βρισκόταν η άνοδος της μαζικής παραγωγής. Βασιζόμενος σε μεσοποταμιακά μοντέλα, ο κεραμικός τροχός έφερε επανάσταση στην κεραμική της Τροίας, επιτρέποντας ταχύτερη, πιο ομοιόμορφη και μεγάλης κλίμακας παραγωγή. Η κεραμική που παράγεται με τροχό κυριάρχησε σύντομα, χαρακτηριζόμενη από βαθιές αυλακώσεις και απλοποιημένα φινιρίσματα που έδιναν προτεραιότητα στην αποτελεσματικότητα της παραγωγής έναντι της τέχνης.
Με την αύξηση της παραγωγής, αυξήθηκε και η ανάγκη για ένα πιο δομημένο και εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Η χειροτεχνία μετατοπίστηκε από τα σπίτια στα εργαστήρια και η εργασία έγινε ολοένα και πιο εξειδικευμένη και κατακερματισμένη. Το εμπόριο άνθισε, φτάνοντας πολύ πέρα από την Τρωάδα (την περιοχή γύρω από την Τροία στην Μικρασιατική πλευρά του Ελλησπόντου) και ξεπερνώντας την τοπική εμβέλεια της Τροίας.
Για να διαχειριστούν αυτήν την αυξανόμενη πολυπλοκότητα, οι άνθρωποι εισήγαγαν τυποποιημένα βάρη και διοικητικές σφραγίδες – εργαλεία συντονισμού και ελέγχου σε έναν ολοένα και πιο εμπορευματοποιημένο κόσμο.
Αλλά η πρόοδος, τότε όπως και τώρα, είχε ένα κόστος: Οι ίδιες οι καινοτομίες που τροφοδότησαν την άνοδο της Τροίας απελευθέρωσαν δυνάμεις που αποδείχθηκαν ολοένα και πιο δύσκολο να περιοριστούν.
Ευημερία μέσω της εξόρυξης
Ο πλούτος της Τροίας χτίστηκε στην αδιάκοπη εξόρυξη. Τα μνημειώδη κτίρια απαιτούσαν τόνους ασβεστόλιθου από κοντινά λατομεία. Ο πηλός εξορύχθηκε από τις κάποτε εύφορες όχθες των ποταμών για να τροφοδοτήσει τους κλιβάνους και την κατασκευή τούβλων. Τα δάση απογυμνώθηκαν για ξυλεία και καυσόξυλα – την ενεργειακή πηγή μιας ακμάζουσας κεραμικής βιομηχανίας που έκαιγε μέρα και νύχτα.
Η γεωργία επίσης, εντατικοποιήθηκε ριζικά. Οι προηγούμενες γενιές εναλλάσσαν τις καλλιέργειες και ξεκούραζαν τα χωράφια τους. Οι αγρότες της Τροίας αντίθετα, επεδίωκαν τη μέγιστη απόδοση μέσω της συνεχούς καλλιέργειας. Κυριάρχησαν οι ποικιλίες σιταριού Emmer και einkorn (αρχαίες ποικιλίες σιταριού κατάλληλες για φτωχά εδάφη αλλά χαμηλής απόδοσης και πρωτεΐνης). Ήταν ανθεκτικές και εύκολες στην αποθήκευση, αλλά θρεπτικά υποδεέστερες.
Μαζί με την επέκταση των γεωργικών εκτάσεων σε απότομες, εύθραυστες πλαγιές, επεκτάθηκε και η εδαφική διάβρωση: Οι λόφοι που κάποτε καλύπτονταν από δάση έγιναν άγονοι, όπως επιβεβαιώνουν τα αρχαιοβοτανικά στοιχεία.
Η κτηνοτροφία πρόσθεσε περαιτέρω πίεση στο φυσικό περιβάλλον. Αγέλες προβάτων και αιγών έβοσκαν εντατικά σε ορεινά βοσκοτόπια, ξεριζώνοντας τη βλάστηση και συμπιέζοντας το έδαφος. Το αποτέλεσμα ήταν μειωμένη κατακράτηση νερού, κατάρρευση του επιφανειακού εδάφους και μείωση της βιοποικιλότητας. Σταδιακά, η οικολογική ισορροπία που είχε στηρίξει την ευημερία της Τροίας άρχισε να διαταράσσεται.
Γύρω στο 2300 π.Χ., το σύστημα άρχισε να καταρρέει. Μια τεράστια πυρκαγιά κατέστρεψε τον οικισμό – πυροδοτημένη ίσως από κάποια εξέγερση ή πολεμική σύγκρουση. Μνημειακά κτίσματα εγκαταλείφθηκαν, και αντικαταστάθηκαν από μικρότερες κατοικίες και μέτρια αγροκτήματα. Το σύστημα εξουσίας κλονίστηκε.
Αυτή η κατάρρευση είναι πιθανό να οφείλεται σε έναν συνδυασμό παραγόντων: πολιτικές εντάσεις, εξωτερικές απειλές και κοινωνική αναταραχή. Αλλά η περιβαλλοντική πίεση είναι αδύνατο να αγνοηθεί. Η εξάντληση του εδάφους, η αποψίλωση των δασών και η διάβρωση θα είχαν οδηγήσει σε λειψυδρία, έλλειψη φυσικών πόρων και πιθανώς ακόμη και σε λιμό. Κάθε ένας από αυτούς τους παράγοντες διέβρωσε τα θεμέλια της σταθερότητας της Τροίας.
Στη συνέχεια, η ανάγκη για προσαρμογή υπερίσχυσε της φιλοδοξίας: Οι αγρότες διαφοροποίησαν τις καλλιέργειές τους απομακρυνόμενοι από τις μονοκαλλιέργειες υψηλής απόδοσης προς πιο ποικίλες και ανθεκτικές γεωργικές στρατηγικές. Ο κίνδυνος μειώθηκε, το έδαφος ανακτήθηκε εν μέρει και οι ανθρώπινες κοινότητες άρχισαν να σταθεροποιούνται.
Η Τροία δεν εξαφανίστηκε – προσαρμόστηκε και ισορρόπησε εκ νέου για άλλη μία χιλιετία. Αλλά το έκανε στη σκιά μιας κρίσης που είχε βοηθήσει να ξεσπάσει.
Μαθήματα από ένα φθαρμένο τοπίο
Η ιστορία της Τροίας δεν ικανοποιεί απλώς μία αρχαιολογική περιέργεια – είναι ένας καθρέφτης. Όπως πολλές κοινωνίες του παρελθόντος και του παρόντος, οι οικονομικές της φιλοδοξίες ξεπέρασαν τα όρια του φυσικού οικοσυστήματος. Τα προειδοποιητικά σημάδια ήταν ξεκάθαρα: μείωση των αποδόσεων, αραίωση των δασών, διάβρωση των πλαγιών των λόφων. Αλλά η ψευδαίσθηση της ατελείωτης ανάπτυξης αποδείχθηκε πολύ δελεαστική για τους ανθρώπους, εξουδετερώνοντας την ικανότητά τους να αντισταθούν.
Οι παραλληλισμοί με το σήμερα είναι έντονοι. Η εξάντληση των πόρων, το βραχυπρόθεσμο κέρδος και η αδιαφορία για το φυσικό περιβάλλον παραμένουν κεντρικά χαρακτηριστικά της παγκόσμιας οικονομίας μας. Οι τεχνολογίες μπορεί να έχουν εξελιχθεί – η νοοτροπία, ωστόσο, δεν έχει εξελιχθεί. Καταναλώνουμε, απορρίπτουμε και επεκτεινόμαστε σε έναν καταστροφικό κύκλο.
Όμως, η Τροία προσφέρει επίσης μια ακτίνα ελπίδας: τη δυνατότητα προσαρμογής μετά την υπερβολή, ανθεκτικότητας μετά τη ρήξη. Μας υπενθυμίζει ότι η βιωσιμότητα δεν είναι ένα σύγχρονο ιδανικό – είναι μια διαχρονική αναγκαιότητα.
Η Τροία είναι η απόδειξη ότι καμία κοινωνία, όσο ευφυής κι αν είναι, δεν είναι άτρωτη στις συνέπειες της οικολογικής υπερβολής. Τα προειδοποιητικά σημάδια της ανισορροπίας δεν απουσιάζουν ποτέ – είναι απλώς εύκολο να τα αγνοήσουμε. Το αν θα επιλέξουμε να τα λάβουμε υπόψη εξαρτάται από εμάς.
*συνεργάτης έρευνας στο Ινστιτούτο Προϊστορίας, Πρώιμης Ιστορίας και Μεσαιωνικής Αρχαιολογίας, στο Πανεπιστήμιο του Τύμπιγκεν
Απόδοση: Πετροβούβαλος/Αβέρωφ
Πηγή για το πρωτότυπο: The Conversation
(αναδημοσιεύεται υπό την άδεια Creative Commons)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου