Όσο μεγαλώνω και προχωρώ στα διαβάσματα και τις εμπειρίες μου, τα ενδιαφέροντά μου αλλάζουν. Πριν έξι ή επτά χρόνια θα μου έκανε έκπληξη η τωρινή μου απασχόληση με την φιλοσοφία, ή ακόμη περισσότερο με την λογοτεχνία, την οποία από μικρός έβρισκα βαρετή και αδιάφορη. Οι μελέτες και τα σχέδιά μου σήμερα κρατούν βέβαια κάποια παλιά και γερά νήματα με το παρελθόν, αλλά οι μεταβολές είναι συνεχείς: μία τυχαία ανακάλυψη, ένα άρθρο ή ένα βίντεο στο διαδίκτυο, ή το ξεθώριασμα ενός προηγούμενου ενδιαφέροντος...
Οι παλιές αγάπες όμως πάνε στον παράδεισο. Πολύ προτού μπω στο πανεπιστήμιο ή αποκτήσω διαδίκτυο στο σπίτι μου, διάβαζα με μανία στρατιωτική ιστορία. Στις καλές εποχές ειδικά πριν η κρίση αποδεκατίσει τον τύπο, υπήρχαν πολλά και διαφορετικά περιοδικά, εξειδικευμένα σε κάποιον ιστορικό κλάδο, ειδικές εκδόσεις για μάχες και στρατηλάτες, και φυσικά ατελείωτα DVD και VCD (ποιος θυμάται τα VCD; ) με ντοκιμαντέρ. Η φυσική αγάπη του κάθε αγοριού για ανδρεία, περιπέτεια και ηρωικά πρότυπα, είχε βρει εκεί ένα συναρπαστικό κόσμο, γεμάτο από προσεκτική σκέψη και σχεδιασμό, λάθη και ατυχίες, συνταρακτικούς αγώνες, σκληρότητα και φρίκη, αλλά και σημεία καμπής για την πορεία της ανθρωπότητας. Ο κόσμος της τηλεόρασης ή των ταινιών ξαφνικά έβγαζε νόημα. Η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη, το μονίμως πολιορκημένο Βυζάντιο, η κόλαση των χαρακωμάτων και των αρκτικών νηοπομπών εξηγούσαν, ψηφίδα την ψηφίδα, το σημερινό κόσμο.
Δεν είναι για... διανοουμένους
Οι άνθρωποι που θεωρούνται γενικώς ως "διανοούμενοι" δεν έχουν καλή σχέση με την στρατιωτική ιστορία. Τους κερδίζουν άλλοι κλάδοι, που έχουν να κάνουν περισσότερο με τον στοχασμό, την δημιουργία και τις κοινωνικές σκέψεις: πολιτική ιστορία, οικονομική, καλλιτεχνική, ιστορία της τέχνης, γενεαλογία των ιδεών. Ο πόλεμος φυσικά είναι μία δυσάρεστη κατάσταση, η πλέον δυσάρεστη ίσως. Προκαλεί πόνο και τρόμο, καταστρέφει αντί να δημιουργεί. Διεξάγεται από σκληρούς ανθρώπους, οι οποίοι συχνά δείχνουν το χειρότερό τους πρόσωπο. Ο μελετητής τις περισσότερες φορές δεν ενδιαφέρεται απλώς ερευνητικά για το αντικείμενό του, αλλά το αγαπά, τον συγκινεί, τον γοητεύει. Πολύ λίγους τους γοητεύει αληθινά πόλεμος - και αυτοί είναι πολεμιστές, όχι ιστορικοί. Το ενδιαφέρον για την στρατιωτική ιστορία είναι σχεδόν ύποπτο, τεκμήριο μιλιταρισμού και ακραίας ιδεολογίας. Άλλωστε, έπειτα από το σοκ δύο παγκοσμίων πολέμων, ο σύγχρονος άνθρωπος και δη ο Ευρωπαίος εξοβέλισε τον πόλεμο στη σφαίρα του ανεφίκτου, πίστεψε σε οράματα οικουμενικής και αιώνιας ειρήνης, επιγείους παραδείσους "ἔνθα οὐκ ἔστι πόνος, οὐ λύπη, οὐ στεναγμός".
Οι συνέπειες αυτής της προκατάληψης είναι πολύ δυσάρεστες για την ίδια την ιστορία. Βλέπουμε έτσι τους πολιτικούς ιστορικούς, φερ' ειπείν, να μην έχουν ιδέα για τον τρόπο διεξαγωγής των μεγάλων πολέμων που διαμόρφωσαν τις πολιτικές συνθήκες του κόσμου. Δεν μπορούν να συλλάβουν τη σημασία μίας μάχης, μίας τακτικής ή ενός όπλου, το οποίο παρ' ότι βεβήλως "αντιδιανοητικό", αποτελεί έργο της ανθρώπινης νόησης και μπορεί να σημαδέψει τον ρου τον γεγονότων. Η στρατιωτική ιστορία διδάσκει ότι ένα και μόνο γεγονός ή μια λεπτομέρεια μπορεί να ανατρέψει την ροή ενός πολιτισμού ή του κόσμου όλου. Για αυτό την απεχθάνονται όσοι πιστεύουν στον ντετερμινισμό και την υπεροχή των δομών έναντι των γεγονότων, όσοι περιφρονούν τις "μεγάλες μάχες" και τις "μεγάλες προσωπικότητες".
Είναι φυσικά απαραίτητο στην ιστορία να κάνει κανείς διαλογή των περισσότυερο και λιγότερο σημαντικών γεγονότων, και έπειτα να τα συνθέση σε μία εικόνα, μία αλληλουχία, ένα νόημα. Η διαδικασία αυτή είναι εγγενώς αυθαίρετη αλλά τόσο απαραίτητη, που η εμμονική αποδόμησή της δεν έχει εν τέλει νόημα. Όμως τα σχήματα πρέπει να πατούν στα γεγονότα. Και επειδή τα γεγονότα είναι τετελεσμένα, και η μία και μοναδική έκβαση του ενός έφερε το άλλο, δεν έπεται ότι αυτή η πορεία υπήρξε δεδομένη. Κάθε ένας από τους κρίκους της ιστορίας θα μπορούσε να σπάσει και ολόκληρη η αλληλουχία να διαλυθεί προτού συντεθεί, να ακολουθηθεί ένας πρωτόγνωρος δρόμος. Πολύ συχνά, το σημείο της κρίσεως υπήρξε μία μάχη, μία σύγκρουση με κοσμοϊστορικές συνέπειες.
Ποιος ελληνιστικός, ρωμαϊκός ή βυζαντινός κόσμος θα υπήρχε, εάν ο Κλείτος δεν είχε προφθάσει να γλιτώσει τον Μέγα Αλέξανδρο στην μάχη του Γρανικού; Κι αν ο στόλος των Πελοποννησίων είχε αφήσει την Σαλαμίνα για την ανοικτή θάλασσα του Ισθμού, ενάντια στις εκκλήσεις του Θεμιστοκλή; Θα μπορούσε η Μεγάλη Βρετανία να συνεχίσει τον πόλεμο κατά της Γερμανίας, εάν εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες της είχαν σκοτωθεί ή αιχμαλωτισθεί στην Δουνκέρκη; Κάθε ένα από αυτά τα περιστατικά θα μπορούσαν να είχαν εκτροχιάσει ολοκληρωτικά όλες τις μετέπειτα εξελίξεις όπως τις γνωρίζουμε - και μπορεί να τις θεωρούμε λίγο πολύ αυτονόητες συνέπειες "συστημικών παραγόντων" και "μακροσκοπικών τάσεων" της "μακράς διάρκειας". Ο παράγων τύχη είναι ανελέητος, όσο και εάν τον αντιπαθεί η επιστήμη.
Η στρατιωτική ιστορία δεν κάνει διακρίσεις
Οι ακαδημαϊκοί στρατιωτικοί ιστορικοί είναι λίγοι και συνήθως με πολύ συγκεκριμένη εξειδίκευση. Έτσι στον χώρο της δημόσιας ιστορίας επικρατούν ενθουσιώδεις ερασιτέχνες. Οι άνθρωποι αυτοί μπορεί να αφιερώνουν και δεκαετίες στην μελέτη ενός τρόπου πολέμου ή μίας ιστορικής στιγμής, γράφουν άρθρα και βιβλία, συμμετέχουν σε ομάδες ιστορικής αναπαράστασης ή παραδοσιακών πολεμικών τεχνών. Ενώ όμως το βάθος των γνώσεών τους είναι εντυπωσιακό, κάποτε πίπτουν και εκείνοι στην μονοθεματικότητα της εξειδίκευσης, και κατά αντίστροφη κίνηση μπορεί να ερμηνεύουν όλη την ιστορία και την ζωή του πολιτισμού σε μάχες και πολέμους, αγνοώντας τους άλλους παράγοντες.
Σε μία πιο σύγχρονη σφαίρα, αντίστοιχο παράδειγμα είναι κάποιοι αναλυτές των διεθνών σχέσεων, στην σκέψη των οποίων αρχή και τέλος της εξωτερικής πολιτικής είναι οι τεχνικές προδιαγραφές των πολεμικών αεροσκαφών και μόνον. Φυσικά έχουν πολύ μικρότερη ευθύνη από τους σνομπ ακαδημαϊκούς, οι οποίοι αρνούνται να κατεβούν από τα υψιπετή νέφη της διπλωματίας, της οικονομίας και των καλών τεχνών, για να εξετάσουν πως ακριβώς σώθηκε η Μόσχα το 1941, ή γιατί ηττήθηκε ο Ναπολέων στην Ισπανία.
Επίσης η στρατιωτική ιστορία είναι εντυπωσιακά μη-ιδεολογική. Η αντίληψη που θέλει να τη συνδέσει με συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις είναι πέρα ως πέρα εσφαλμένη - τα κατορθώματα του Πάτον και του Ζούκωφ ανήκουν στον ίδιο κλάδο με εκείνα του Ρόμμελ και του Μαϊνστάιν, αυτά των Βιετμίνχ με εκείνα της SAS. Η στρατιωτική ιστορία είναι αυτό που είναι: το Χ όπλο είναι αποτελεσματικότερο, ο Ψ ηγέτης είχε καλύτερο σχέδιο, ο Ω στρατός αδύναμη πειθαρχία. Δεν κρίνει καλούς και κακούς, επιτιθέμενους και αμυνόμενος, σωστή και λάθος πλευρά της ιστορίας...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου