19 Οκτωβρίου 2020

Η ιστορία του συνθήματος «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος»

 
Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να διερευνήσει από πότε εμφανίζεται η παρότρυνση για αγώνα υπέρ της θρησκείας και της πατρίδας σε ένα ενιαίο φραστικό σχήμα παρόμοιο με το γνωστό σύνθημα του 1821. Θεωρώ ότι η σύνδεση των δύο εννοιών – θρησκείας και πατρίδας – σε στερεοτυπικές φράσεις για πολεμική χρήση, είναι ένας σημαντικός δείκτης λαϊκής εθνικής συνείδησης.
 
Αυτά τα συνθήματα διακηρύσσονται από πρόσωπα ή θεσμούς που έχουν κάποια εξουσία (πολιτικοί, στρατιωτικοί ή θρησκευτικοί ηγέτες, διανοούμενοι) και απευθύνονται σε μεγάλες λαϊκές μάζες (συνήθως στρατιώτες ή επαναστάτες) υπό πολεμικές συνθήκες όπου έχει μεγάλη σημασία τα μηνύματα να είναι ευκόλως κατανοητά, αποδεκτά και ενωτικά. Η συνεχής χρήση τέτοιων φραστικών σχημάτων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και από διάφορες ευρωπαϊκές εθνότητες δείχνει ότι αυτά αντανακλούν κάποια βασικά ανθρώπινα συναισθήματα και αντιλήψεις και ότι δεν είναι προϊόντα επιτηδευμένης διανόησης και παιδείας.  
 
Δεν έχω υπόψη μου κάποια σχετική ιστορική μελέτη στην ελληνική γλώσσα. Το πλησιέστερο (χρονικά και πολιτισμικά) στην Ελληνική Επανάσταση που έχω εντοπίσει είναι ένα σύντομο αλλά υπερπολύτιμο ρωσικό άρθρο το οποίο με βοήθησε να βρω τη συνέχεια του συνθήματος από το ύστερο Βυζάντιο έως το 1821[1]. Κάποιες ολιγόλογες αναφορές σύγχρονων Ελλήνων ιστορικών στη γνωστή προκήρυξη[2] του Υψηλάντη, δείχνουν μάλλον αμηχανία μπροστά στον όρο «πίστις» ο οποίος δεν είναι συμβατός με την κυρίαρχη ιστοριογραφία των τελευταίων δεκαετιών[3]. 
 
Δεν σκοπεύω ούτε μπορώ να εμβαθύνω στην ιστορική εξέλιξη αυτού καθεαυτού του εννοιολογικού περιεχομένου των λέξεων πίστη, πατρίδα και συναφών (όμως αμφιβάλλω αν η σημασία τους άλλαξε ουσιαστικά τις τελευταίες τρείς χιλιετίες), αλλά θα υπενθυμίσω λίγα σημεία της ιστορίας απ’ όπου διαφαίνεται ότι από την αρχαιότητα ένας πόλεμος εθεωρείτο δίκαιος όταν γίνεται υπέρ αυτών. Κατά καιρούς χρησιμοποιούνταν διάφορες συναφείς λέξεις ή περιφράσεις από τις ίδιες εννοιολογικές κατηγορίες, όπως πατρική γή, βασιλέας (ως σύμβολο της πατρίδας), «θεών τε πατρώων έδη (ναοί)» και «θήκες(τάφοι) προγόνων», Θεός ή θεοί, ιερά, εκκλησίες κτλ.  
 
Για την ελληνική λ. πατρίδα είναι διαδεδομένη η άποψη ότι στην κλασική αρχαιότητα συνήθως (αλλά όχι πάντα) αναφέρεται στις μικρές τοπικές πατρίδες. Από το «ευαγγέλιο» της ελληνικής αρχαιότητας, τα έπη του Ομήρου, βλέπουμε ότι εκεί οι «πανέλληνες και Αχαιοί» εμφανίζονται άλλοτε ενωμένοι και άλλοτε διαιρεμένοι με βάση τις τοπικές πατρίδες. Έχει υποστηριχθεί ότι η Ιλιάδα είναι ένα ποίημα γύρω από την πρώιμη πόλη-κράτος (αλλά όχι μόνο αυτό) του 9ου έως 8ου αιώνα πΧ, το οποίο απευθυνόταν σε ανθρώπους των πόλεων. Η σημασία των ομηρικών πόλεων ως τοπικών πατρίδων διαφαίνεται από τον Κατάλογο των Πλοίων, ένα από τα σημαντικότερα τμήματα της Ιλιάδας (Β 493-760). Εκεί παρουσιάζονται συνοπτικά αρκετές υπαρκτές ελληνικές πόλεις, με τον αριθμό των πολεμιστών κάθε μιάς, τους αρχηγούς και τους ήρωές τους, κάποιο τοπικό χαρακτηριστικό (π.χ. πετρώδης Αυλίδα, πολυστάφυλη Άρνη, περιτειχισμένη Τίρυνθα κτλ), και τη σχέση τους με κάποιον θεό ή μύθο. Ήταν δηλαδή σημαντική η ιδιαίτερη ταυτότητα κάθε πόλης. Στις μάχες της Ιλιάδας οι οπλίτες συμπεριφέρονται ως πολίτες (δηλ. κάτοικοι πόλεων), αχώριστοι από τον αρχηγό τους (βασιλέα), και όχι ως ακόλουθοι φυλάρχων μιας προϊστορικής εποχής[4]. Μετά από 9 χρόνια άκαρπης πολιορκίας της Τροίας, ο Αγαμέμνων καλεί τους Αχαιούς να φύγουν και να επιστρέψουν στην «φίλην πατρίδα γαίαν» (σε ενικόν αριθμό), όπως τον συμβούλευσε ο Δίας σε όνειρο (Ιλ. Β, 140).  
 
Στις ωδές του Τυρταίου (7ος αι. πΧ) με τις οποίες ο ποιητής ενθάρρυνε τους Σπαρτιάτες στον πόλεμο κατά των Μεσσηνίων, συναντάμε επίσης την αναφορά σε θεούς και σε μάχη υπέρ πατρίδος, αν και σε διαφορετικά αποσπάσματα (οι ωδές του Τυρταίου σώζονται αποσπασματικά):  
ἀθανάτοισι θεοῖσ’ ἐπὶ πάντ[α τιθέντες] / [ιερώ] ατερμονίῃ πεισόμεθ’ ἡγεμ[όνι].
[…]
τεθνάμεναι γὰρ καλὸν ἐνὶ προμάχοισι πεσόντα / ἄνδρ’ ἀγαθὸν περὶ ᾗ πατρίδι μαρνάμενον[5]
 
Στους Πέρσες του Αισχύλου συναντούμε ίσως για πρώτη φορά την προτροπή για αγώνα υπέρ πατρίδος και ιερών σε μια φράση, και μάλιστα με τη μορφή συνθήματος-παιάνος:  
Ώ παίδες Ελλήνων, ίτε, 
ελευθερούτε πατρίδ᾽, ελευθερούτε δε 
παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, 
θήκας τε προγόνων· νυν υπέρ πάντων αγών»[6]  
 
Η υψηλή αξία της πατρίδας στην αρχαϊκή και κλασσική εποχή προβάλλεται και στις ελληνικές θεότητες, αφού κι αυτές έχουν επίσης «πατρίδες», δηλαδή συγκεκριμένες μόνιμες εστίες (Όλυμπος, Ελικώνας, Μαίναλο κ.ά.) αλλά και προγόνους (π.χ. Ζεὺς Κρονίδης). Στην Ιλιάδα, δια στόματος του Έκτορα, η μάχη υπέρ πατρίδος περιγράφεται ως ύψιστο καθήκον και σύμφωνο με τη θέληση του Δία, (είς οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης, Μ, 234-244). Οι νεκροί ομηρικοί ήρωες αποδημούν προς ένα είδος παραδείσου, το Ηλύσιο Πεδίο[7], και γίνονται αντικείμενο λατρείας (cult) για τους ζωντανούς, δηλαδή κατά μία έννοια αποθεώνονται. Δεκάδες ήρωες (μυθικοί και ιστορικοί) λατρεύονταν σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας (συχνά στις ιδιαίτερες πατρίδες τους) σε ναούς, ηρώα, τάφους, βωμούς κτλ[8].  
 
Στους στρατιωτικούς Χριστιανούς Αγίους διακρίνουμε μια συνέχεια της προχριστιανικής λατρείας των πολεμιστών, και έναν παράγοντα που μέσα από τις αγιογραφίες και τα αγιολογικά κείμενα ενίσχυε την αντίληψη των Χριστιανών περί του δίκαιου πολέμου υπέρ της πίστης.  
 
Παραπομπές
 
[1] Gaida Fedor, «For Faith, Tsar and Fatherland» …, 2013, www.pravoslavie.ru/61882.html 
[2] Βλ. πλήρες κείμενο και εικόνα του πρωτοτύπου στο www.ypsilantio.gr. 
[3] Χαρακτηριστική είναι η αμηχανία του Βασίλη Κρεμμυδά ο οποίος γράφει ότι η λέξη πατρίδα «έρχεται κατ’ευθείαν από τη Γαλλική Επανάσταση», χωρίς να σχολιάζει την λ. πίστις. Κρεμμυδάς Β., 2017, σ. 61, 63. Βλ. περισσότερα στο Γ. Λουκίδης «Η μικρότητα του μαρξιστή ιστορικού …», 5 Ιουλ. 2017. Ο Κρεμμυδάς αλλού (ΤΑ ΝΕΑ, 24/3/2011) είχε γράψει ότι η λ. πατρίδα ήταν «νέα λέξη» κατά την Επανάσταση. 
[4] Bowden, Hoplites and Homer, 1993, σ. 45-63, ιδίως 60, 61. 
[5] Καραπλή Κατερίνα, «Οι καντάτορες», 1996, σ. 243, υποσημ. 70, 71. ● http://maronas480.blogspot.com/p/blog-page_12.html. ● Οι στίχοι «τεθνάμενον γαρ καλόν …» που εκφράζουν την αξία του θανάτου στη μάχη υπέρ πατρίδος, είναι το πρότυπο του λατινικού “Dulce et decorum est pro patria mori” (Οράτιος), και της γνωστής διασκευής από τον Σπ. Τρικούπη «Τί τιμή στο παλικάρι όταν πρώτo στη φωτιά, / σκοτωθή για την Πατρίδα …». Οι στίχοι «ἀθανάτοισι θεοῖσ’ … ἡγεμ[όνι]» προέρχονται από αποσπάσματα σε πάπυρο που δημοσιεύτηκαν μεταγενέστερα, το 1918. Η Κ. Καραπλή παρατηρεί τις ιδεολογικές αναλογίες των ποιημάτων του Τυρταίου με τις προτροπές των βυζαντινών Τακτικών, και το ότι και τα δύο χρησιμοποιούνταν σαν ψυχική προετοιμασία πριν από τη μάχη. Μαρνάμενον = μαχόμενον. 
[6] Αισχύλου, Πέρσαι, 402-405, www.greek-language.gr/ 
[7] Οδύσσεια, δ, 564 ● Βιργίλιος, Αινειάς, 6.660. 
[8] Ο Παυσανίας αναφέρει πάνω από 100 ήρωες (πολεμιστές και μη) που λατρεύονταν σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Μεταξύ αυτών ο Αίας στη Σαλαμίνα, ο Καίσαρ και ο Αύγουστος στη Σπάρτη, ο Μενέλαος και ο Αχιλλέας στη Θεραπνή Λακωνίας, η Ιφιγένεια στην Αιγείρα Αχαΐας, ο Πρωτεσίλαος κλπ. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ήταν υπαρκτό το θέμα της σύγκρισης του Χριστού με ορισμένους θεοποιημένους ήρωες, όπως ο Ηρακλής ή ο ομηρικός Πρωτεσίλαος. Marshal F., “The late antique hero”, 2011 [2008], σ. 172, 173.
 
 



Share
Posted by ΘΑΝΟΣ ΚΟΥΚ at 3:00 μ.μ.
Κατηγορία Θέματος ,

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)

Λίγες οδηγίες πριν επισκεφθείτε το ιστολόγιό μας (Για νέους επισκέπτες)

1. Στην στήλη αριστερά βλέπετε τις αναρτήσεις του ιστολογίου μας τις οποίες μπορείτε ελεύθερα να σχολιάσετε επωνύμως, ανωνύμως ή με ψευδώνυμο, πατώντας απλά την λέξη κάτω από την ανάρτηση που γραφει "σχόλια" ή "δημοσίευση σχολίου" (σας προτείνω να διαβάσετε με προσοχή τις οδηγίες που θα βρείτε πάνω από την φόρμα που θα ανοίξει ώστε να γραψετε το σχόλιό σας). Επίσης μπορείτε να στείλετε σε φίλους σας την συγκεκριμένη ανάρτηση που θέλετε απλά πατώντας τον φάκελλο που βλέπετε στο κάτω μέρος της ανάρτησης. Θα ανοίξει μια φόρμα στην οποία μπορείτε να γράψετε το email του φίλου σας, ενώ αν έχετε προφίλ στο Facebook ή στο Twitter μπορείτε με τα εικονίδια που θα βρείτε στο τέλος της ανάρτησης να την μοιραστείτε με τους φίλους σας.

2. Στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας μπορείτε να βρείτε το πλαίσιο στο οποίο βάζοντας το email σας και πατώντας την λέξη Submit θα ενημερώνεστε αυτόματα για τις τελευταίες αναρτήσεις του ιστολογίου μας.

3. Αν έχετε λογαριασμό στο Twitter σας δινεται η δυνατότητα να μας κάνετε follow και να παρακολουθείτε το ιστολόγιό μας από εκεί. Θα βρείτε το σχετικό εικονίδιο του Twitter κάτω από τα πλαίσια του Google Friend Connect, στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας.

4. Μπορείτε να ενημερωθείτε από την δεξιά στήλη του ιστολογίου μας με τα διάφορα gadgets για τον καιρό, να δείτε ανακοινώσεις, στατιστικά, ειδήσεις και λόγια ή κείμενα που δείχνουν τις αρχές και τα πιστεύω του ιστολογίου μας. Επίσης μπορείτε να κάνετε αναζήτηση βάζοντας μια λέξη στο πλαίσιο της Αναζήτησης (κάτω από τους αναγνώστες μας). Πατώντας την λέξη Αναζήτηση θα εμφανιστούν σχετικές αναρτήσεις μας πάνω από τον χώρο των αναρτήσεων. Παράλληλα μπορείτε να δείτε τις αναρτήσεις του τρέχοντος μήνα αλλά και να επιλέξετε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία αναρτήσεων από την σχετική στήλη δεξιά.

5. Μπορείτε ακόμα να αφήσετε το μήνυμά σας στο μικρό τσατάκι του blog μας στην δεξιά στήλη γράφοντας απλά το όνομά σας ή κάποιο ψευδώνυμο στην θέση "όνομα" (name) και το μήνυμά σας στην θέση "Μήνυμα" (Message).

6. Επίσης μπορείτε να μας στείλετε ηλεκτρονικό μήνυμα στην διεύθυνσή μας koukthanos@gmail.com με όποιο περιεχόμενο επιθυμείτε. Αν είναι σε προσωπικό επίπεδο θα λάβετε πολύ σύντομα απάντησή μας.

7. Τέλος μπορείτε να βρείτε στην δεξιά στήλη του ιστολογίου μας τα φιλικά μας ιστολόγια, τα ιστολόγια που παρακολουθούμε αλλά και πολλούς ενδιαφέροντες συνδέσμους.

Να σας υπενθυμίσουμε ότι παρακάτω μπορείτε να βρείτε χρήσιμες οδηγίες για την κατασκευή των αναρτήσεών μας αλλά και στην κάτω μπάρα του ιστολογίου μας ότι έχει σχέση με δημοσιεύσεις και πνευματικά δικαιώματα.

ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ ΚΑΛΗ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ

Χρήσιμες οδηγίες για τις αναρτήσεις μας.

1. Στις αναρτήσεις μας μπαίνει ΠΑΝΤΑ η πηγή σε οποιαδήποτε ανάρτηση ή μερος αναρτησης που προέρχεται απο άλλο ιστολόγιο. Αν δεν προέρχεται από κάποιο άλλο ιστολόγιο και προέρχεται από φίλο αναγνώστη ή επώνυμο ή άνωνυμο συγγραφέα, υπάρχει ΠΑΝΤΑ σε εμφανες σημείο το ονομά του ή αναφέρεται ότι προέρχεται από ανώνυμο αναγνώστη μας.

2. Για όλες τις υπόλοιπες αναρτήσεις που δεν έχουν υπογραφή ΙΣΧΥΕΙ η αυτόματη υπογραφή της ανάρτησης. Ετσι όταν δεν βλέπετε καμιά πηγή ή αναφορά σε ανωνυμο ή επώνυμο συντάκτη να θεωρείτε ΩΣ ΑΥΣΤΗΡΟ ΚΑΝΟΝΑ ότι ισχύει η αυτόματη υπογραφή του αναρτήσαντα.

3. Οταν βλέπετε ανάρτηση με πηγή ή και επώνυμο ή ανώνυμο συντάκτη αλλά στη συνέχεια υπάρχει και ΣΧΟΛΙΟ, τότε αυτό είναι ΚΑΙ ΠΑΛΙ του αναρτήσαντα δηλαδή είναι σχόλιο που προέρχεται από το ιστολόγιό μας.

Σημείωση: Να σημειώσουμε ότι εκτός των αναρτήσεων που υπογράφει ο διαχειριστής μας, όλες οι άλλες απόψεις που αναφέρονται σε αυτές ανήκουν αποκλειστικά στους συντάκτες των άρθρων. Τέλος άλλες πληροφορίες για δημοσιεύσεις και πνευματικά δικαιώματα μπορείτε να βρείτε στην κάτω μπάρα του ιστολογίου μας.