Γράφει ο Γιάννης Κ. Τσέντος
5. Η Υπατία τού φεμινισμού
Ο
μύθος της Υπατίας δεν έχει παύσει να εξελίσσεται. Σε μία μάλιστα από
τις πιο πρόσφατες εκδοχές τού μύθου, η Υπατία δεν εκπροσωπεί πλέον μόνο
το αδάμαστο πνεύμα, τις ελληνικές αξίες, τον ορθό λόγο και την επιστήμη,
αλλά ανάγεται και σε σύμβολο… Φεμινιστικό! Έχουν εμφανισθεί ακόμη και
φεμινιστικά περιοδικά που φέρουν το όνομα της, ένα στην Ελλάδα και ένα
εκδιδόμενο στο Πανεπιστήμιο της Indiana.
Το
τελευταίο αυτό περιοδικό φιλοξένησε στο τέταρτο τεύχος του το 1989 μία
εγκωμιαστική λογοτεχνική επανεπεξεργασία τού μύθου της Υπατίας από τη
φεμινίστρια ποιήτρια και μυθιστοριογράφο Ursula Molinaro(15). Στο
εισαγωγικό κείμενο διαβάζουμε ότι «η βάναυση δολοφονία της φημισμένης
φιλοσόφου Υπατίας από έναν όχλο Χριστιανών στην Αλεξάνδρεια το 415 μ. Χ.
σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής κατά την οποία οι γυναίκες εκτιμώνταν
ακόμη για το μυαλό που υπάρχει κάτω από τα μαλλιά τους». Το λογοτεχνικό
κείμενο αποτελεί ίσως το αποκορύφωμα της πιο ωμής παραποίησης της
ιστορικής αλήθειας.
Σε
αυτό η Υπατία, η οποία εξυμνείται στις πηγές ως άμεμπτη και
απολαμβάνουσα καθολικό σεβασμό παρθένος, εμφανίζεται να έχει αρχίσει ήδη
από την εφηβική της ηλικία να εναλλάσσει εραστές με ιλιγγιώδεις
ρυθμούς, και κατόπιν να έχει παντρευτεί τον φιλόσοφο Ισίδωρο, ο οποίος
βρέθηκε αναγκασμένος να ανέχεται τις πολλές εξωσυζυγικές περιπέτειες της
συζύγου του. Όταν ο πατέρας της μαθηματικός Θέων, προειδοποιημένος από
τα άστρα για τον επερχόμενο τραγικό θάνατο της κόρης του, της προτείνει
να μετοικήσει στη Σικελία, η Υπατία, ανώτερη η ίδια και από τον πατέρα
της και από τον σύζυγό της, αρνείται, συναισθανόμενη ότι έσβηνε πλέον η
εποχή κατά την οποία οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να σκέπτονται
ελεύθερα, αλλά και μην επιθυμώντας να αφήσει τον τότε εραστή της, τον
έπαρχο Ορέστη… Ακολουθεί μία αναφορά στη σύγκρουση της Υπατίας με τον
Χριστιανισμό και μία περιγραφή της δολοφονίας της, και τέλος η Molinaro
κλείνει συμπεραίνοντας ότι αυτή επρόκειτο να είναι η μοίρα των γυναικών
στη Χριστιανική εποχή, στην οποία η Υπατία «δεν είχε την παραμικρή
επιθυμία να ζήσει»…
6. Από το χθες στο σήμερα
Όπως
διαπιστώνουμε από την προηγηθείσα αναφορά στη γένεση και εξέλιξη τού
μύθου της Υπατίας, οι περισσότεροι από τους συγγραφείς που μνημονεύουν
την Υπατία δεν καταβάλλουν την παραμικρή προσπάθεια να φανούν πιστοί
προς την ιστορική αλήθεια· και τούτο είναι απολύτως φυσικό, αφ” ης
στιγμής η Υπατία έπαυσε να είναι μία ιστορική προσωπικότητα και έγινε
ένα σύμβολο, στο οποίο ο καθένας μπορούσε να δει σχεδόν οτιδήποτε.
Έτσι,
η Υπατία τού Toland δεν ήταν παρά μία προτεσταντική καταγγελία των
αυθαιρεσιών τού καθολικού κλήρου. Η Υπατία τού Βολταίρου, και γενικότερα
τού Διαφωτισμού, είναι το σύμβολο της αντίστασης τού ορθού λόγου
ενάντια στη θύελλα τού Χριστιανικού δογματισμού και σκοταδισμού. Η
Υπατία της ρομαντικής λογοτεχνίας των ιστορικών μυθιστορημάτων είναι μία
ωραιότατη, άμωμος παρθένος, ρομαντική εκπρόσωπος μιας εποχής που
σβήνει. Η Υπατία τού φεμινισμού είναι μία γυναίκα -σύμβολο, μία
πρωτοπόρος φεμινίστρια με ελευθεριάζοντα βίο, που πέφτει θύμα τού
ανδροκρατούμενου κατεστημένου, που δεν μπορούσε να την ανεχθεί. Η Υπατία
των αρχαιολατρών είναι μία απτή απόδειξη της σύγκρουσης Χριστιανισμού
και ελληνισμού. Και βεβαίως δεν μπορούμε να μη διερωτηθούμε τι κοινό
υπάρχει σε όλες αυτές τις Υπατίες…
Η
Υπατία της πρόσφατης ταινίας δανείζεται πολλά από τα γνωστά μοτίβα,
προσαρμόζοντάς τα βεβαίως στο πνεύμα της εποχής μας. Η Υπατία είναι ένας
άνθρωπος της επιστήμης, αγνωστικίστρια ή ακόμη και ανοικτά άθεη, που
έχει μάθει να υπηρετεί την αλήθεια της επιστήμης και της φιλοσοφικής
αναζήτησης μάλλον, παρά τις θρησκείες με τα «παραμύθια» τους και τα
μισαλλόδοξα κηρύγματά τους. Τη στιγμή ακριβώς που συλλαμβάνει την
αλήθεια για την περιφορά της γης γύρω από τον ήλιο και τις τροχιές της
κινήσεως των ουρανίων σωμάτων —σύλληψη που θα την έφερνε περισσότερα από
χίλια χρόνια μπροστά από την εποχή της—, η Υπατία πέφτει άγρια
δολοφονημένη από φανατικούς Χριστιανούς, γινόμενη το εξιλαστήριο θύμα σε
συγκρούσεις, φανατισμούς και αντιπαραθέσεις που μοιάζουν απίστευτα
μικρές μπροστά στο μεγαλείο της αδικοχαμένης φιλοσόφου.
7. Ανακρίβειες και σκοπιμότητες
Με
δεδομένο τον τρόπο με τον οποίο είδαμε ότι έχει προσεγγισθεί το θέμα
της Υπατίας κατά καιρούς, είναι λογικό και αναμενόμενο η κοινή εικόνα
που έχουμε σχηματίσει γι’ αυτήν να είναι ούτως η άλλως γεμάτη από κάθε
λογής ανακρίβειες.
Ένα
παράδειγμα τέτοιας ανακρίβειας είναι το εξής: Στη σκέψη των
περισσοτέρων, η Υπατία που έπεσε δολοφονημένη από τον Χριστιανικό όχλο
ήταν συν τοις άλλοις μία πανέμορφη γυναίκα στο άνθος της ηλικίας της,
«το πνεύμα τού Πλάτωνος και το σώμα της Αφροδίτης», όπως την είδε ο
Leconte de Lisle. Οι περισσότεροι φαντάζονται την Υπατία να δολοφονείται
περί την ηλικία των είκοσι πέντε ετών, όπως ακριβώς το θέλησε ο
Kingsley. Αν όμως βρούμε το θάρρος να κοιτάξουμε τα πράγματα χωρίς το
παραμορφωτικό κάτοπτρο τού μύθου, και βάλουμε κάτω τις χρονολογίες που
γνωρίζουμε, θα διαπιστώσουμε πόσο μακριά βρίσκεται αυτή η κοινή αντίληψη
από την πραγματικότητα.(16) Η Υπατία δολοφονήθηκε το 415 μ. Χ.· αν ήταν
τότε είκοσι πέντε ετών, όπως το θέλει η κοινή αντίληψη, τότε θα είχε
γεννηθεί περί το 390· περί το 390, όμως, η Υπατία ήταν διδάσκαλος τού
Συνεσίου και είχε ήδη τη φήμη σπουδαίας διδασκάλου της φιλοσοφίας. Με
δεδομένο ότι είχε ήδη αποκτήσει φήμη, φαίνεται μάλλον απίθανο να ήταν
μόνο είκοσι πέντε ετών ακόμη και τότε, το 390 πόσω μάλλον άλλα είκοσι
πέντε χρόνια αργότερα, το 415! Αυτά λέει η κοινή λογική. Και σαν να μην
έφθαναν αυτά, εις επικουρίαν της κοινής λογικής έχουμε και τη μαρτυρία
τού Ιωάννη Μαλάλα ότι τη στιγμή της δολοφονίας της η Υπατία ήταν «παλαιά
γυνή», δηλαδή ηλικιωμένη!(17) Αυτά βεβαίως ισχύουν για την Υπατία της
ιστορίας· διότι η Υπατία τού μύθου, η Υπατία ως σύμβολο, έπρεπε
οπωσδήποτε να είναι είκοσι πέντε ετών… Και αυτή είναι μόνο μία από τις
αναρίθμητες ανακρίβειες τού μύθου της Υπατίας.
Έτσι
και η πρόσφατη ταινία για την Υπατία έχει πολλές ανακρίβειες. Μερικές
τέτοιες ανακρίβειες είναι οι καινοτόμες επιστημονικές συλλήψεις της
Υπατίας, η παρουσία της Υπατίας στο Σαραπείο, ο τρόπος καταστροφής τού
Σαραπείου,(18) τα περί τον θάνατο τού πατέρα της Υπατίας Θέωνα, τα
σχετικά με τον τρόπο ανάρρησης τού Κυρίλλου στον πατριαρχικό θρόνο της
Αλεξανδρείας, το επεισόδιο με τους Ιουδαίους στο θέατρο, το μισογυνικό
παραλήρημα τού Κυρίλλου, το γεγονός ότι ο Συνέσιος εμφανίζεται να
βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια τη στιγμή της δολοφονίας της Υπατίας, ενώ
αυτός στην πραγματικότητα δεν βρισκόταν στη ζωή, κ. ά.
Δεν
είναι όμως τόσο οι επιμέρους ανακρίβειες αυτές που μπορεί να ενοχλήσουν
στη συγκεκριμένη ταινία, ανακρίβειες ούτως ή άλλως πολύ μικρότερες σε
σχέση με προηγούμενες προσεγγίσεις· είναι μάλλον το ευρύτερο πνεύμα που
διέπει την όλη προσέγγιση, ο τρόπος φερ΄ ειπείν με τον οποίο
εμφανίζονται οι Χριστιανοί, περίπου ανάλογος με την εικόνα των
φανατισμένων μουσουλμάνων φονταμενταλιστών της εποχής μας· όσο για τον
Κύριλλο Αλεξανδρείας, εμφανίζεται με τον τρόπο ακριβώς με τον οποίο θα
παριστανόταν στη μεγάλη οθόνη ένας Οσάμα Μπιν Λάντεν…
Γενικά,
το πρόβλημα σε όλες γενικά τις προσεγγίσεις της Υπατίας δεν έγκειται
τόσο στις επιμέρους ανακρίβειες, όσο σε αυτό τούτο το γεγονός ότι η
Υπατία χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο στο πλαίσιο της αντί-Χριστιανικής
πολεμικής. Και από τη στιγμή που η Υπατία έπαυσε, όπως ήδη σημειώσαμε,
να είναι μία ιστορική προσωπικότητα και έγινε ένα σύμβολο, ο καθένας
μπορούσε να δει σε αυτήν σχεδόν οτιδήποτε, ανάλογα με τα παραμορφωτικά
γυαλιά που θα επέλεγε να φορέσει, με έναν όμως πάντα κοινό παρονομαστή:
την αντί-Χριστιανική πολεμική.
Στην
πραγματικότητα, η ιστορία της Υπατίας, όπως συνήθως προβάλλεται, δεν
είναι τίποτε περισσότερο από έναν επιμελώς καλλιεργημένο μύθο. Πράγματι,
η μελέτη των πηγών που μας παραδίδουν την ιστορία της Υπατίας ανατρέπει
άρδην την εικόνα που συνήθως έχουμε για τη δολοφονημένη φιλόσοφο.
Πρώτ”
απ’ όλα, αν δούμε συγκριτικά τις Χριστιανικές και τις εθνικές πηγές, θα
περιμέναμε ίσως οι εθνικοί να εκθειάζουν την Υπατία και οι Χριστιανοί
να προσπαθούν αμήχανα να μειώσουν την αξία της.
Στην
πραγματικότητα, οι Χριστιανικές πηγές είναι αυτές που εκθειάζουν την
Υπατία, ενώ ο εθνικός Δαμάσκιος, η μόνη εθνική πηγή που τη μνημονεύει,
δεν κρύβει την περιφρόνησή του γι’ αυτήν.
Όσο
για τον κύκλο της Υπατίας, γνωρίζουμε από τις πηγές ότι ήταν κατά βάσιν
Χριστιανικός. Και γενικά, δεν έχουμε την παραμικρή ένδειξη στις πηγές
ότι στη σύγκρουση Χριστιανισμού και παγανισμού η Υπατία βρισκόταν στο
στρατόπεδο τού παγανισμού!
Και
όχι μόνο αυτό, αλλά έχουμε βάσιμους λόγους να συμπεράνουμε ότι
βρισκόταν πλησιέστερα στον Χριστιανισμό παρά στον παγανισμό! Όσο
ανατρεπτικό και αν φαίνεται αυτό, οι πηγές όχι μόνο δεν εμφανίζουν την
Υπατία εκπρόσωπο τού παγανιστικού κόσμου, αλλά οδηγούν πολύ πιο εύκολα
στο συμπέρασμα ότι η αδικοχαμένη φιλόσοφος έπεσε θύμα μιας…
ενδοχριστιανικης διαμάχης! Αυτά βεβαίως τα παραθέτουμε απλώς
επιγραμματικά εδώ, επιφυλασσόμενοι να αφιερώσουμε σύντομα ειδική μελέτη
στην ανασκευή τού μύθου της Υπατίας, όπου όλα τα παραπάνω θα αναλύονται
και θα τεκμηριώνονται ενδελεχώς.
Πέρα
από τα παραπάνω, στα οποία επιφυλασσόμαστε να επανέλθουμε, η πρόσφατη
συζήτηση με αφορμή την κινηματογραφική παραγωγή για την Υπατία γεννά και
άλλες σκέψεις. Μία παρατήρηση που δεν πρέπει να παραλείψουμε να
κάνουμε, έστω και παρεμπιπτόντως, είναι ότι η επίμαχη ταινία για την
Υπατία αρκεί, για να βάλει σε δεύτερες σκέψεις όσους φρονούν ότι οι
θεωρίες περί σύγκρουσης επιστήμης και θρησκείας ανήκουν στο παρελθόν…
Ένα
τελευταίο, εντελώς βασικό συμπέρασμα που θα μπορούσαμε να βγάλουμε
είναι το εξής: Είδαμε σε αυτό το άρθρο, έστω επιγραμματικά, τη διαρκή
παρουσία της Υπατίας ως συμβόλου στο πλαίσιο της αντί-Χριστιανικής
πολεμικής από την εποχή τού Διαφωτισμού και εντεύθεν. Όταν λοιπόν σήμερα
κυκλοφορεί μια κινηματογραφική παραγωγή για την Υπατία, και εμείς
πιστεύουμε ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια «νέα» επίθεση και
διερωτώμαστε ποια είναι αυτή η Υπατία, τότε φαίνεται ότι δεν θα έπρεπε
να μεμφόμαστε τόσο την εντρέχεια των πολεμίων της Εκκλησίας, όσο τη δική
μας ολιγωρία και άγνοια…
Δρ Γιάννης Κ. Τσέντος
Σημειώσεις (Β μέρους):
15.
Ursula Molinaro, Christian martyr in reverse: Hypatia, 370-415 A. D.”.
Hypatia. A Journal of Feminist Philosophy 4 (1989), σελ. 6-8.
16.
Πάνω σε αυτό το θέμα έχουν γραφεί μέχρι και ειδικές μελέτες. Βλέπε για
παράδειγμα R. J. Penella, “When was Hypatia born?”. Historia 33 (1984).
Σελ. 126-128.
17.
Ιωάννου Μαλάλα, Χρονογραφία, ed. L Dindorf, 359. 12-15: «Κατ’ εκείνον
δε τον καιρόν παρρησίαν λαβόντες υπό τού Επισκόπου οι Αλεξανδρείς
έκαυσαν φρυγάνοις αυθεντήσαντες Υπατίαν την περιβόητον φιλόσοφον, περί
ης μεγάλα εφέρετο· ην δε παλαιά γυνή».
18.
Για το θέμα της καταστροφής τού Σαραπείου βλέπε δύο άρθρα τού
γράφοντος δημοσιευμένα στις σελίδες των Ακτινών: α) «Η καταστροφή τού
Σαραπείου. Μέρος Α’: Το σκηνικό». Ακτίνες 632 (Ιούνιος 2002), σελ.
197-202 και β) «Η καταστροφή τού Σαραπείου. Μέρος Β΄: Τα γεγονότα»,
Ακτίνες 633 (Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2002), σελ. 228-234.
Πηγή: Περ. «ΑΚΤΙΝΕΣ» Μάιος 2010, αρ. 711 σελ. 137-146.
Μετατροπή σε html από: Ψηφιακό περιοδικό «Λόγος και Αντίλογος» http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/10Issue/2Ypatia.pdf
ΑΒΕΡΩΦ
.jfif)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου