«Οι πρόδρομοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου» (μέρος 3ο)

Του Σαράντου Καργάκου

συνέχεια από το 2ο μέρος

Ο βασιλιάς Αρχέλαος Α’ (413-399 π.Χ.) 

Διαισθανόμενοι την αδικία που πλείστοι από τους παλαιούς ιστορικούς έχουν διαπράξει εις βάρος του Αρχελάου, τον όποιο καλύπτει ακόμη η σκιά του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, από τα πρώτα βήματα της συγγραφικής μας πορείας είχαμε διακηρύξει ότι ο Αρχέλαος υπήρξε ο «Περικλής της Μακεδονίας». Μερικά πληροφοριακά στοιχεία είναι αναγκαία για να φωτισθεί η προσωπικότητα του σπουδαίου αυτού βασιλιά αλλά και το πολιτιστικό κλίμα που επικρατούσε στη μακεδονική αυλή, όπου τον πρώτο λόγο είχε η δολοπλοκία και η δολοφονία.

Ο Αρχέλαος ήταν γυιός του Περδίκκα Β’ και μιας δούλης του αδελφού του Αλκέτα. Άρα, ο δρόμος για την εξουσία δεν ήταν εύκολος γι’ αυτόν. Χρειάστηκε να σκοτώσει τον θείο του, να πνίξει τον νόμιμο διάδοχο και ετεροθαλή αδελφό του. για να ανέλθει στο θρόνο.

Επωφελήθηκε από τον Πελοποννησιακό πόλεμο και κατέλαβε την Πύδνα με τη βοήθεια του γνωστού Αθηναίου στρατηγού / πολιτικού Θηραμένη, αλλά απέφυγε τις περαιτέρω πολεμικές εμπλοκές. Ενδιαφέρθηκε για την εσωτερική οργάνωση, την αμυντική θωράκιση του βασιλείου του με την κατασκευή οχυρών υπό τύπο φρουρίου. Βελτίωσε το οδικό δίκτυο για τη διευκόλυνση του εμπορίου, στην ανάπτυξη του οποίου συνέβαλε και η κοπή νομισμάτων που απεικόνιζαν τον Ηρακλή. Κυρίως, όμως, ενδιαφέρθηκε, όπως θα δούμε παρακάτω, για την πνευματική και καλλιτεχνική προαγωγή της Μακεδονίας. Κατά τον Διόδωρο (XIV, 37), ο Αρχέλαος σκοτώθηκε από αβλεψία στο κυνήγι από τον ευνοούμενο του Κραταιό η Κρατεύσαντα (ήταν Θεσσαλός). Άλλοι, όμως, διατείνονται ότι ο Αρχέλαος έπεσε θύμα συνωμοσίας, στην οποία μετείχαν, πλην του Κραταιού, ο επίσης Θεσσαλός Ελλανοκράτης και ο Μακεδόνας Δεκάμνιχος.

Δεν λείπουν ωστόσο κι άλλες απόψεις: «Ο Diodorus Siculus (=Δι-όδωρος Σικελιώτης) αναφέρει ότι ο Αρχέλαος εφονεύθη, εν έτει 399 π.Χ., τυχαίως, εις ένα κυνήγιον, αλλά συμφώνως προς άλλας εκθέσεις μιας καλλιτέρας, προφανώς, αυθεντίας, ο Κρατερός εφόνευσεν αυτόν, είτε εκ φιλοδοξίας δια τον θρόνον, η, εξ αηδίας δια τα αντιπαθή ελαττώματα του, η, και δι’ εκδίκησιν, διότι ηθέτησεν την υπόσχεσίν του, όπως δώση εις αυτόν μίαν εκ των θυγατέρων του εις γάμον» (Ιάκωβος Πηλίλης- επίσκοπος Κατάνης: «Η Μακεδονία, ο Αλέξανδρος και η ελληνιστική εποχή». Αθήνα1. 1992. σ. 159).

Από τους περισσότερους ιστορικούς αναγνωρίζεται ότι η σπουδαιότερη πολιτική ενέργεια του Αρχελάου ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας από τις Αίγες προς την Πέλλα, που τότε ήταν παραθαλάσσια, και η δημιουργία λιμενικών εγκαταστάσεων, ώστε, επί τέλους, το βασίλειο της Μακεδονίας να αποκτήσει «παράθυρο προς τη θάλασσα». Ίχνη από μεγάλα λιμενικά έργα έχουν αποκαλυφθεί σε όλη την έκταση της πεδιάδας των Γιαννιτσών, που άλλοτε, λόγω των λιμναζόντων νερών του Λουδία, είχε μεταβληθεί σε βάλτο και, μετά την αποξήρανση, σε νεώτερη εποχή, σε εύφορη πεδιάδα. Επίσης δημιούργησε πολλούς, ακτινοειδείς προς την νέα πρωτεύουσα, δρόμους, ώστε να θυμίζει το περιλάλητο «αστέρι της Βεργίνας».

Έτσι συνέδεσε το βασιλικό κέντρο με όλη την έκταση του βασιλείου. Για την ασφάλεια της επικράτειας του, όπως προελέχθη, κατασκεύασε φρούρια σε καίρια σημεία- και, κάτω από την επιρροή Νοτιοελλαδιτών πολιτικών, που είχαν πείρα περί τα διοικητικά, αναδιοργάνωσε το διοικητικό σύστημα του μακεδονικού βασιλείου. «Το σπουδαιότερο όμως έργο του Αρχελάου ήτο η ανασυγκρότησις, επί νέων βάσεων, του στρατού του, ως και η εφαρμογή νέων μεθόδου στρατιωτικής εκπαιδεύσεως, χάρις στις οποίες, μετά από λίγο καιρό, είχε στη διάθεση του τον καλλίτερο για την εποχή εκείνη στρατό. Ένα στρατό άρτια οργανωμένον και ομοιογενή, ο οποίος τώρα στις τάξεις του περιελάμβανε εκτός από τους «εταίρους”, τους εφίππους δηλαδή μαχητάς, τους τιτλούχους και τους γαιοκτήμονας, που προήρχοντο από το άμεσο περιβάλλον του βασιλέως, και τους «πεζεταίρους”, όπως ονομάσθηκαν όλοι οι πεζοί Μακεδόνες στρατιώτες».

Ήταν φυσικό, με τον άρτια οργανωμένο στρατό, ο Αρχέλαος να επιδιώξει την επέκταση του κράτους του προς Β., όπως επιχείρησαν να πράξουν και άλλοι προ αυτού βασιλεύσαντες στην Μακεδονία. «Οι προσπάθειες των Αργεαδών βασιλέων της Μακεδονίας να υποτάξουν τους Αυγκηστές θα συνεχισθούν και επί Αρχελάου, ο οποίος για να εξασφαλίσει τη στρατιωτική υποστήριξη των Ελιμιωτών και του περίφημου ιππικού των, θα παντρέψει την μεγαλύτερη κόρη του με τον ηγεμόνα τους Δέρδα Β’ (το 400 π.Χ.). Πιθανόν ο γάμος αυτός να έγινε στα πλαίσια μιας μεγαλύτερης εκστρατείας εναντίον των Λυγκηστών Άρραβαίου Β’ και του γαμπρού του, ηγεμόνα των Ορεστών, Σίρρα η Ίρρα, που σχεδίαζε ο Αρχέλαος, αλλά θα τον προλάβει η δολοφονία του το 399 π.Χ.». Δεν είναι, όμως, οι πολεμικές επιχειρήσεις αυτές που εδόξασαν τον Αρχέλαο, αλλ’ η πολιτιστική μεταμόρφωση της Μακεδονίας, που οφείλεται στην αγάπη του προς τις τέχνες και τα γράμματα. Αυτή η αγάπη είναι που άλλαξε ριζικά και τη μοίρα της Μακεδονίας.

Απ’ όλους τους Μακεδόνες βασιλείς, γράφει ο Ν. Hammond, ο Αρχέλαος ήταν ο πιο φιλόξενος. «Μουσικοί όπως ο Τιμόθεος από την Μίλητο, συγγραφείς επικών ποιημάτων όπως ο Χοιρίλος και ιστορικοί όπως ο Θουκυδίδης και ο Ελλάνικος τον επισκέφθηκαν ύστερα από πρόσκληση του».

Ο Άγγλος συγγραφέας αναφέρεται και στην παραμονή του Ευριπίδη στην αυλή του Αρχελάου. Ο μεγάλος τραγικός, μετά από κάποιο δυσάρεστο περιστατικό, εγκατέλειψε το «κλεινόν άστυ» και κατέφυγε στο αναδυόμενο από την αφάνεια μακεδονικό άστυ. τις Αίγες, οι όποιες είχαν γίνει, λόγω συγκεντρώσεως προσωπικοτήτων υψηλού κύρους, η Αθήνα της Μακεδονίας. Ο Αρχέλαος για να τιμήσει τον Αθηναίο τραγικό, του χάρισε κύπελλο χρυσό και του απένειμε τον τίτλο του εταίρου .

Εδώ ο Ευριπίδης συνέθεσε και ανέβασε επί σκηνής το 408/7 τα δύο τελευταία έργα του «Αρχέλαος” και «Βάκχες”, που το δεύτερο είναι κατά πολλούς —όχι κατ εμέ— το αριστούργημα του. Αξιωσημείωτο είναι πως ο Ευριπίδης στη γνωστή γενεαλογία της μακεδονικής βασιλικής οικογενείας, που προερχόταν από τους Τημενίδες του Άργους, παρενέβαλε ως γενάρχη του Αλεξάνδρου κάποιον Κάρανο, που θεωρήθηκε από πολλούς ιστορικούς ως πραγματικό ιστορικό πρόσωπο: «Αλέξανδρος ην προς πατρός Ηρακλείδης το γένος από Καράνου… των πάνυ πεπιστευμένων εστί» (Πλουτ. Αλέξανδρος, 2). Προφανώς υπονοείται ο Αλέξανδρος Α’, ο «Φιλέλλην».

Εικάζω ότι ο Πλούταρχος, θέλοντας να προσδώσει μεγαλύτερη αίγλη στο βασιλικό γένος της Μακεδονίας, έκανε την εν λόγω αναφορά, την οποία αποδίδει στον Ευριπίδη, επειδή ο Διόδωρος, προφανώς αντλώντας πληροφορίες από τον Θεόπομπο, μνημονεύει τον Κάρανο ως απόγονο του Αργείου Τημένου, και ως γενάρχη βασιλικής δυναστείας στις Αίγες. Αυτός (γυιός του Φείδωνος η του Αριστοδαμίδα), εγκατέλειψε το Άργος κατά τον 8ο π.Χ. αι., λόγω των τριβών και προστριβών, που είχαν ανακύψει μεταξύ των Δωριέων και Ηρακλείδων μετά την κατάκτηση της Πελοποννήσου. 

Αυτό που με κάνει να πιστεύω ότι ενδεχομένως ο Ευριπίδης (δεν έχουμε την τραγωδία), αλλά οπωσδήποτε ο Πλούταρχος, ανήγαγαν την καταγωγή του Αλεξάνδρου Α’ στον μάλλον μυθικό Κάρανο είναι το ακόλουθο περιστατικό που αναφέρει ο Παυσανίας: ο Κάρανος, αφού ήλθε στην Μακεδονία, ενίκησε τον Κισσέα* και κατά τη συνήθεια των Ελλήνων έστησε τρόπαιο. Αλλά τη νύκτα είδε στον ύπνο του ότι ένα λεοντάρι το ανέτρεψε. Τούτο, κατά την ερμηνεία του ίδιου του Καράνου, εσήμαινε ότι δεν ενίκησε εχθρούς αλλά προσέβαλε φίλους, ανθρώπους ομογενείς. Έκτοτε, προσθέτει ο Παυσανίας, έγινε έθιμο στην Μακεδονία να μη στήνουν τρόπαια νίκης, όταν νικούσαν ομόφυλους αλλά και εχθρούς.

Άλλος μεγάλος τραγικός που φιλοξενήθηκε από τον Αρχέλαο ήταν ο Αγάθων, ο όποιος μάλιστα, όπως και ο Ευριπίδης, πέθανε στην αυλή του Μακεδόνα βασιλιά το 401 π.Χ. Αυτός εισηγήθηκε στον Αρχέλαο να καθιερώσει στις Αίγες τη λατρεία των Μουσών.

Ωστόσο, αυτός που διερεύνησε τη γενεαλογία των Μακεδόνων ηγεμόνων ήταν ο φημισμένος ιστορικός από την Λέσβο Ελλάνικος, που, θέλοντας να προσδώσει θεϊκώτερη καταγωγή στην μακεδονική δυναστεία, θεώρησε ως πρωταρχικό γενάρχη τον Μακεδόνα,** γυιό του Αιόλου. (Ο Αίολος ήταν γυιός του Ποσειδώνα). Ο αυστηρός Θουκυδίδης, που έζησε στο διάστημα της εξορίας του, σ’ ένα κτήμα του στην Σκαπτή «Υλη (στα όρια της μακεδονικής επικράτειας), είχε την ευκαιρία να πληροφορηθεί περί Περδίκκα Β’ και Αρχελάου. Χωρίς να τους αποδίδει θεϊκή καταγωγή, δεν έχει κανένα δισταγμό να εκφραστεί κολακευτικά για τους δύο βασιλείς, που μάλλον τους γνώρισε προσωπικά.

Τελικά, ο Αρχέλαος ήταν για την Μακεδονία ο,τι ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής για την Φλωρεντία. Ακόμη και αυτός ο περιζήτητος ζωγράφος Ζεύξις ήλθε στην Μακεδονία, για να διακοσμήσει τα ανάκτορα του. Φαίνεται πια πως η οικονομική αντοχή των παλαιών πόλεων – κρατών είχε εξαντληθεί, η ευαισθησία των ανθρώπων μαραθεί και οι καλλιτέχνες και λοιποί άνθρωποι του πνεύματος κατέφευγαν στις αυλές των ισχυρών τυράννων των Συρακουσών και των ηγεμόνων της Μακεδονίας, που τους εξασφάλιζαν τα μέσα να συνεχίσουν την καλλιτεχνική και πνευματική τους δημιουργία.

Έτσι δημιουργήθηκε στην Μακεδονία ένας αυλικός πολιτισμός, που σιγά – σιγά επεκτεινόταν σ’ όλο τον πληθυσμό, κυρίως στα ανερχόμενα αριστοκρατικά και αστικά στρώματα.* Κι αυτό συνεχίστηκε και μετά τον Αρχέλαο. «Άνδρες ικανοί από τον ελληνικό νότο μπορούσαν να βρουν εργασία στην αυλή του Αμύντα και των γυιών του. Ο πατέρας του Αριστοτέλη διορίστηκε κρατικός γιατρός. Ένας φιλόσοφος της σχολής του Πλάτωνα, ο Ευφραίος, δίδαξε στη σχολή των βασιλικών Υπασπιστών και διετέλεσε πολιτικός σύμβουλος του Περδίκκα Γ’. Αλλά τα μαθήματα του προκάλεσαν κάποια δυσφορία στους Εταίρους του βασιλιά» (Ν. Hammond, οπ. π., σ. 117).

Και κάτι που ελάχιστα είναι γνωστό: ένας Αθηναίος πολιτικός εξόριστος, ο Καλλίστρατος, αναμόρφωσε αργότερα τον τρόπο εισπράξεως των τελωνειακών δασμών, με το να προκηρύσσει πλειοδοτικό διαγωνισμό για τους ενοικιαστές των δασμών. Έτσι κατά τα έτη 361 και 360 π.Χ. ο Καλλίστρατος ανέβασε τα βασιλικά εισοδήματα, τα προερχόμενα από τελωνειακούς δασμούς, από 20 σε 40 τάλαντα. Βέβαια το ποσό δεν ήταν σημαντικό.

Σημαντικός όμως ήταν ο διπλασιασμός. Τούτο δείχνει ότι το πνεύμα, καλλιτεχνικό, οικονομικό, πολιτικό και, μετά τον Φίλιππο, στρατιωτικό, των Νοτίων Ελλήνων εισχωρούσε σταδιακά από τα χρόνια του Αλεξάνδρου Α’ στα ενδότερα του μακεδονικού κόσμου. Όσα, λοιπόν, κι αν λέγονται περί της μη ελληνικής καταγωγής των Μακεδόνων, κανείς έντιμος ιστορικός δεν μπορεί να αρνηθεί ότι το κράτος και η πολιτική των Μακεδόνων είχαν σφραγίδα ελληνική. Άλλωστε, αυτόν τον προορισμό είχε και η συγγραφή της τραγωδίας «Αρχέλαος» από τον Ευριπίδη: «Την εξύμνηση της ελληνικές καταγωγής του Αρχελάου και την μέσω του μύθου και της τραγικής ρήσεως ανάδειξη της ελληνικότητας της Μακεδονίας».*

Ο Ευριπίδης δεν είχε χαρακτήρα κόλακα. ‘Αν ήθελε να κολακεύσει, θα κολάκευε τους συμπολίτες του η κάποιον άλλο ισχυρό της Νότιας η της Μεγάλης Ελλάδος. Απλώς είχε απογοητευθεί από τις πολυαίμακτες συγκρούσεις των λοιπών Ελλήνων και στήριξε τις τελευταίες του ελπίδες στον άφθαρτο ακόμη βόρειο ελληνικό πληθυσμό.

Πάντως, αυτό που πρέπει να εγγραφεί ως ιδιαίτερα σημαντικό στον Αρχέλαο και ακολούθως στους διαδόχους του και πολύ περισσότερο στον Φίλιππο, είναι η διαμόρφωση ενός απλούστερου τύπου Ελληνικής, της λεγόμενης Κοινής. Κατά την άποψη του γράφοντος, η Κοινή δεν διαμορφώθηκε στην Ανατολή μετά τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, είχε προδιαμορφωθεί στη μακεδονική αυλή. Δεν πρόκειται για ένα μωσαϊκό λέξεων απ’ όλες σχεδόν τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους, όπως υποστήριξε ο Kretschemer, αλλ’ εξέλιξη απλοποιητική της νεώτερης Αττικής, όπως έδειξε ο Άλμπερτ Τουμπ (Thumb, 1865-1915) με το έργο του «Die griechische Sprache im Zeitalter der Hellenismus» (=Η ελληνική γλώσσα κατά την ελληνιστική εποχή) που εκδόθηκε στο Στρασβούργο το 1900. Ο Τουμπ στηρίχθηκε στη μελέτη παπυρικών κειμένων και μεταγενέστερων γλωσσικών μαρτυριών. Κατ αυτόν, η δασεία προφερόταν ως τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Η δική μας διαφοροποίηση έγκειται στο ότι η Κοινή δεν διαμορφώθηκε στα ελληνιστικά χρόνια• είχε αρχίσει να διαμορφώνεται στο μακεδονικό βασίλειο προ του Αλεξάνδρου. Ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοι του τη μεταφύτευσαν σ’ όλη την Ανατολή. 

Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου, «Μέγας Αλέξανδρος: άνθρωπος φαινόμενο” (τόμος πρώτος). Κυκλοφορήθηκε από την εφημερίδα «Real News», το 2014.

πηγή

Share