ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΔΟΚΙΜΑΖΟΜΕΝΗ ΙΣΠΑΝΙΑ Ι ΚΑΙ ΙΙ

Γράφει ο Χρίστος Γούδης

Πρόλογος 

Στις μέρες του εγκλεισμού που ζούμε, αναλογιζόμενοι τα του οίκου μας και συναισθανόμενοι την σοβαρότητα της κατάστασης, όπως αυτή εκφράζεται και από τη γλώσσα του σώματος των Τσιόδρα-Χαρδαλιά, οι οποίοι καθημερινά κατά την τηλεοπτική ενημέρωση του κοινού εμφανίζονται συνεχώς με τα πόδια τους ενστικτωδώς σταυρωμένα (χιαστί), δείγμα άμυνας, πίεσης, ανασφάλειας και αβεβαιότητας, δεν παύουμε παράλληλα να σκεφτόμαστε και τις φίλες γειτονικές μας χώρες, με την Ισπανία σήμερα να βρίσκεται στο μάτι του ιογενούς κυκλώνα.

Σαν αφιέρωμα στην δοκιμαζόμενη Ισπανία σας αποστέλλω τμηματικά (σε πέντε μέρη) το πόνημά μου που παρουσίασα τον Οκτώβριο του 1986, στο περιοδικό ΕΠΟΠΤΕΙΑ, το σχετικό με μια περιληπτική ανάπλαση, αναδιάταξη και ανασυγκρότηση του έργου του μεγάλου Ισπανού διανοητή José Ortega y Gasset, πόνημα που συμπεριέλαβα αργότερα στο βιβλίο μου Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΔΕΞΙΑΣ (Εκδόσεις «Άγνωστο», 2005). Σε αυτό αναλύονται οι ιδιαίτερα επίκαιρες σκέψεις του σχετικά: 

I) με τον Τεχνολογικό Πολιτισμό και την απελευθέρωση της Επιστήμης 
II) με τις δυνατότητες που προσφέρει η γλώσσα στο ελεύθερο πνεύμα, 
ΙΙΙ) με τη δομή της κοινωνίας και το ρόλο του ατόμου, 
IV) με τη Φιλελεύθερη Δημοκρατία και 
V) με την πολυδιάστατη Ενωμένη Ευρώπη και τους κινδύνους που περικλείει η εγκαθίδρυση ενός κεντρικού κράτους επάνω της. 

Εισαγωγή

O José Ortega y Gasset, ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του ευρωπαϊκού πνεύματος, γεννήθηκε στην Μαδρίτη το 1883 και πέθανε το 1955. Μεταξύ των έργων του περιλαμβάνονται: «Οι στοχασμοί του Δον Κιχώτη» που αναφέρεται σε ισπανικά θέματα, «Το θέμα του καιρού μας» φιλοσοφικού περιεχομένου, το αισθηματικό «Η απανθρωποποίηση της Τέχνης», η φιλολογική κριτική «Αθλιότης και Μεγαλοπρέπεια της Μεταφράσεως» και το γνωστότερο από όλα, το κοινωνικό φιλοσοφικό του opus magnum «Η εξέγερση των Μαζών». 

Εκείνο που διακρίνει ολόκληρο το έργο του Ortega y Gasset είναι η πρωτοποριακή ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων που το καθιστά σύγχρονο, αλλά και επίκαιρο, πολλά χρόνια μετά την πρώτη του παρουσίαση. Ίσως γιατί τα έργα του είναι γραμμένα με βάση τη δική του προσωπική αρχή: «οι σελίδες ενός πετυχημένου βιβλίου είναι ένας κρυφός διάλογος με τον αναγνώστη, τον χαϊδεύουν ή τον γρονθοκοπούν».

I. Σκέψεις για τον Τεχνολογικό Πολιτισμό και την απελευθέρωση της Επιστήμης

Με τα σημερινά δεδομένα του Τεχνολογικού Πολιτισμού μας δεν υπάρχει λόγος να αρνηθεί κανείς την έννοια της προόδου, χωρίς αυτό να σημαίνει βεβαιότητα ότι θα συμβεί. Γιατί δεν υπάρχει καμία πρόοδος, καμιά εξέλιξη, χωρίς το φόβο ότι θα συμβεί και το αντίθετο, η οπισθοδρόμηση. Όλα είναι πιθανά στην Ιστορία. Γιατί η ζωή, ατομική ή συλλογική, προσωπική ή ιστορική, εμπεριέχει μέσα της τον κίνδυνο. Απαρτίζεται από περιπέτειες.

Ο φόβος για οπισθοδρόμηση είναι άμεσα συνυφασμένος με την παραγωγή ενός ανθρώπινου κοινωνικού τύπου που δεν νοιάζεται για τις αρχές του πολιτισμού. Αυτό θα συμβεί αν τελικά επικρατήσει σαν κυρίαρχο στοιχείο μέσα στην κοινωνία ο σημερινός κοινός άνθρωπος. Αυτός που δεν είναι παρά ο πρωτόγονος, ο Naturmensch, που αναδύεται μέσα από έναν πολιτισμένο κόσμο. Αυτός που χρησιμοποιεί τον πολιτισμό σαν να ήτανε εκεί από τη φύση.

Ο νέος άνθρωπος επιθυμεί και απολαμβάνει το αυτοκίνητο πιστεύοντας ότι είναι ο αυτόματος καρπός ενός δένδρου του κήπου της Εδέμ. Το πρόβλημα βρίσκεται ακριβώς σ’ αυτό το σημείο. Στο κατά πόσο δηλαδή ο μέσος άνθρωπος συνειδητοποιεί τη χρήση που κάνει και τις απολαβές που έχει από την τεχνολογία, και πόσο συνηγορεί στην στήριξη της επιστήμης που αποτελεί τις ρίζες της Ευρωπαϊκής Τεχνολογίας. Κατά πόσο δηλαδή αποδέχεται την οικονομική και κοινωνική προτεραιότητα σε πράγματα που σε πρώτη φάση φαίνονται άχρηστα και θεωρούνται ασχολίες μη πρακτικές και πλεονάζουσες. Κάτι τέτοιο δεν είναι εύκολο να το αντιληφθεί ο αναδυόμενος σημερινός άνθρωπος που σε σχέση με ένα πεπλεγμένο και πολύπλοκο περιβάλλον δεν είναι παρά άνθρωπος-βάρβαρος.

Από τον παραπάνω χαρακτηρισμό δεν εξαιρείται ούτε ο ίδιος ο άνθρωπος της επιστήμης που λόγω της μεγάλης εξειδίκευσης περιορίζεται και αυτοαπομονώνεται σ΄ ένα πεδίο διανοητικής ενασχολήσεως όλο και πιο στενό. Λόγω της συρρικνώσεως του πεδίου εργασίας του, χάνει προοδευτικά την επαφή του με τον ευρύτερο χώρο της επιστήμης του και είναι ανίκανος να συνθέσει μια ολοκληρωμένη ερμηνευτική θεωρία του Σύμπαντος που αποτελεί τον πραγματικό στόχο της επιστήμης, της κουλτούρας, και του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Αποτέλεσμα της εξειδικεύσεως είναι η παραγωγή πολλών ανθρώπων της επιστήμης και λίγων καλλιεργημένων ανθρώπων. Και το χειρότερο όλων ότι αυτοί οι άνθρωποι της επιστήμης δεν εγγυώνται την πρόοδό της. Γιατί η επιστήμη χρειάζεται από καιρού εις καιρό ανασύνταξη και ενοποίηση των γνώσεων, κάθε φορά πιο δύσκολη, κάθε φορά πιο πολύπλοκη, κάθε φορά πιο εκτεταμένη. Κι αυτό απαιτεί την απελευθέρωση του μυαλού του επιστήμονα και του τρόπου της σκέψεως του, για να μπορέσει να διανοίξει τον δρόμο των εναλλακτικών αντιμετωπίσεων των προβλημάτων του ανθρώπου πέρα και έξω από τα στενά πλαίσια της ειδικότητάς του.

Δύο αιώνες παιδείας με προεξάρχουσες τις μαθηματικές, φυσικές και βιολογικές επιστήμες, απέδειξαν με τα αποτελέσματά τους ότι οι τελευταίες δεν είναι αρκετές για να εκπολιτίσουν τον άνθρωπο. Απαιτείται όχι μόνο κατανόηση της εσωτερικής δυναμικής της επιστήμης και των κοινωνικών φαινομένων αλλά παράλληλα βαθειά ιστορική παιδεία για να κατανοηθεί ότι ένας πολιτισμός δεν αυτοσυντηρείται, ούτε αυτοδιατηρείται. Είναι τεχνητός και γι’ αυτό απαιτεί τεχνίτες και καλλιτέχνες με την ευρεία έννοια των λέξεων. Αν ο ρόλος του προικισμένου ατόμου δεν εκτιμηθεί ανάλογα με την συμβολή του στον πολιτισμό, τότε η φύση-ζούγκλα είναι έτοιμη κάθε στιγμή να ανακαταλάβει ό,τι δημιούργησε ο άνθρωπος. 

Το φυσικό τοπίο με τα ερείπια του πολιτισμού, τα πεσμένα γεωμετρικά σχήματα, ένα από τα πιο προσφιλή θέματα των ρομαντικών καλλιτεχνών, κρύβει ένα μεγάλο συμβολισμό. Την διαπάλη της φύσεως με τον πολιτισμό και την υπερίσχυση των υπόγειων κοσμικών δυνάμεων επί του πολιτισμού, τον οποίο μόνο οι άνθρωποι με ελεύθερο πνεύμα μπορούν να συντηρήσουν. 

Το τέλος της ελευθερίας του πνεύματος σημαίνει την έλευση και την κυριαρχία του άγριου δάσους. Προηγμένος πολιτισμός είναι έννοια συνώνυμη με σκληρά προβλήματα. Όσο μεγαλύτερη είναι η πρόοδος τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος. Η ζωή γίνεται πάντα καλύτερη αλλά πάντα περισσότερο επισφαλής και περισσότερο πεπλεγμένη. Τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα αντιμετωπίζονται από τον μέσο άνθρωπο κατά τρόπο απηρχαιωμένο, ανάλογο με την άγνοιά του για τη σημερινή επιστήμη και τεχνολογία. 

Η ανθρωπότητα δεν πρόκειται να λύσει τα προβλήματά της αν δεν αναγνωρίσει το ρόλο των ταλαντούχων ατόμων μέσα στην κοινωνία, και δεν αποθέσει τις τύχες της στα χέρια των πραγματικά σύγχρονων ανθρώπων που γνωρίζουν το υψόμετρο της σημερινής ζωής και απωθούνται από τον αρχαϊσμό της ζούγκλας. Αυτό αποτελεί ιστορική αλήθεια και σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, χρειαζόμαστε όλη την ιστορική αλήθεια για να δούμε αν θα μπορέσουμε να ξεφύγουμε από την ιστορία, αντί να ξαναπέσουμε σ’ αυτήν.

II. Σκέψεις για τις δυνατότητες που προσφέρει η γλώσσα στο ελεύθερο πνεύμα

Ο άνθρωπος από τη φύση του νοιώθει την ανάγκη να επικοινωνήσει με τον συνάνθρωπό του, να σπάσει τον κόσμο της μοναξιάς του. Κάθε όμως προσπάθεια επικοινωνίας του εν μέρει μόνο είναι επιτυχημένη, κάθε μορφής επικοινωνία προσεγγιστική. Σε κάθε επικοινωνία υπάρχει πομπός και δέκτης που άμεσα επηρεάζουν και αλλοιώνουν την έννοια των λέξεων. Πέραν αυτού η ίδια η γλώσσα όχι μόνο δυσκολεύει την έκφραση ορισμένων σκέψεων αλλά διαταράσσει τη λήψη άλλων και παραλύει τη σκέψη μας, την μπλοκάρει στην κίνησή της σε ορισμένες κατευθύνσεις. Δεν μιλάμε μόνο σε μία ορισμένη γλώσσα αλλά και σκεπτόμαστε πάνω σε γραμμές προκατασκευασμένες από αυτήν. Οι διαφορετικές γλώσσες μας χωρίζουν και διακόπτουν την επικοινωνία μας όχι τόσο λόγω των διαφορών τους, όσο λόγω των διαφορετικών συστημάτων σκέψεως και των διαφορετικών φιλοσοφιών από τις οποίες πηγάζουν.

Η γλώσσα αποτελεί φραγμό που πρέπει να ξεπερνιέται συνεχώς. Με αυτή την έννοια το ξεπέρασμά της αποτελεί διεύρυνση της ελευθερίας του ανθρωπίνου όντος μιας και του επιτρέπει να σκεφτεί διαφορετικά. Το ελεύθερο πνεύμα όπως και η σύγχρονη επιστήμη (που ξεπηδά απ’ αυτό) βρίσκονται σε διαρκή πόλεμο με τη γλώσσα. Γιατί η γλώσσα είναι μιας μορφής γνώση που αντανακλά το παρελθόν και σε παγιδεύει σ’ αυτό. Όταν παλιότερα η Δυτική ανθρωπότητα έλεγε ότι ο Ήλιος ανατέλλει ή δύει το εννοούσε. Νόμιζε ότι έτσι πράγματι συνέβαινε. Εξέφραζε, περιέγραφε, ερμήνευε την πραγματικότητα της εποχής, ήταν γνώση, λογική, λόγος ιερός. Σήμερα μια τέτοια έκφραση είναι ένα υπόλειμμα του τρόπου σκέψεως του παρελθόντος, ένα κατά συνθήκη ψεύδος που κυκλοφορεί ακόμη ανάμεσά μας, όπως και τόσα άλλα. Και κάπου μας παγιδεύει, κάπου περιορίζει τους ορίζοντες της σκέψεώς μας.

Όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς, όλα τα μεγάλα ελεύθερα πνεύματα επιτυγχάνουν να δημιουργήσουν τη δική τους γλώσσα. Αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικό τους. Το να γράφει κανείς καλά είναι μια συνεχής απόδραση από τον κατεστημένο τρόπο σκέψεως. Απαιτεί ραδικαλισμό (ανατρεπτικότητα), μικρές διαβρώσεις της γραμματικής, τροποποίηση της συνήθους χρήσεως λέξεων και εννοιών και όλα αυτά κατά τέτοιο τρόπο ώστε να γίνεται κανείς κατανοητός. Η ανοικτή διάσταση της γλώσσας είναι το υπόβαθρο μέσα στο οποίο κινείται κάθε φιλελεύθερος άνθρωπος. Που από τη φύση του υπάρχει ακριβώς για να αμφισβητήσει τα καθιερωμένα, τα κατεστημένα, τα δόγματα του σήμερα, ακόμη και την κοινή γνώμη.


συνεχίζεται με τα μέρη ΙΙΙ, IV και V ΕΔΩ

Share