Η ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ

Του Δαμιανού Βασιλειάδη, εκπαιδευτικού, συγγραφέα
Αθήνα, 5 Ιουνίου 2020

Οι φρόνιμοι, όταν δεν τους αδικεί κανείς, μένουν βέβαια ήσυχοι, αλλά οι γενναίοι, όταν αδικούνται πολεμούν. Και όταν ο πόλεμος τους ευνοήσει κάνουν πάλι ειρήνη. Και δεν παρασύρονται αλόγιστα από τις πιθανές επιτυχίες, που ίσως φέρει ο πόλεμος, αλλά ούτε ανέχονται τις αδικίες, επειδή βρίσκουν ευχάριστη την ειρηνική ζωή. 
Θουκυδίδου, Ιστορίας Α΄ (120)
 
Το δίλημμα που βρίσκονται, λόγω της επιθετικότητας της Τουρκίας οι Έλληνες, είναι αυτό που αναγράφει ο μεγάλος διδάσκαλος της ιστορίας Θουκυδίδης. 

Στην περίπτωση της Ελλάδας ασφαλώς και δεν ισχύει ο πρώτος όρος, αλλά ο δεύτερος που δηλώνει σαφέστατα ότι η Ελλάδα αδικείται κατάφορα από την τουρκική επιθετικότητα, που έχει φτάσει σε ένα οριακό σημείο με το τουρκολιβυκό σύμφωνο, όπου το δίλημμα είναι: είτε υπερασπιζόμαστε την εθνική μας ανεξαρτησία και την εδαφική μας ακεραιότητα, είτε υποτασσόμαστε στον νέο-Οθωμανισμό που προωθεί με όλα τα μέσα η Τουρκία, αναθεωρώντας οι ίδιοι οι Έλληνες, λόγω της ασφυκτικής πίεσης από μέρους της και ηττοπαθούς στάσης από μέρους της Ελλάδας, την συνθήκη της Λωζάννης. Ειρήσθω εν παρόδω ότι το τουρκολιβυκό σύμφωνο χτυπάει την καρδιά της Ελλάδας που είναι το Αιγαίο. Χωρίς το Αιγαίο δεν υπάρχει Ελλάδα. Το θέμα της γενναιότητας είχε τονίσει και ο Περικλής στον περίφημο επιτάφιό του, λέγοντας "…το εύδαιμον, το ελεύθερον, το δ' ελεύθερον το εύψυχον". Το εύψυχον λοιπόν είναι η γενναιότητα. Χωρίς αυτής δεν υπάρχει ελευθερία και χωρίς ελευθερία δεν υπάρχει ευδαιμονία. Αυτά μας δίδαξε ο Περικλής, με την σοφία που τον διακατείχε. Πρόκειται εν κατακλείδι για το δίλημμα, αν οι Έλληνες προτιμούν την ελευθερία η την Ραγιαδοσύνη κάτω από τον νέο - Οθωμανισμό.

Για να εξασφαλιστεί η ελευθερία του όμως υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις, τις οποίες αναφέρω κατωτέρω.

1. Το φρόνημα του λαού 

Ο Αχμέτ Νταβούτογλου πολύ σωστά και σοφά διατύπωσε την άποψη για τη σημασία του φρονήματος ενός λαού. Είπε: 

"Κοινωνίες με ριζικά αποδυναμωμένη και φθαρμένη εθνική συνείδηση, δεν έχουν πεδίο στρατηγικής λογικής, θέτουν σε κίνδυνο την ιστορική τους ύπαρξη, περιθωριοποιούνται στη διεθνή σκακιέρα (1)".  

Αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα είναι αυτό ακριβώς που τονίζει ο Νταβούτογλου. Οι κυβερνώντες και όχι μόνο, από την μεταπολίτευση και δώθε, προσπάθησαν συνειδητά, μέσω του καταναλωτικού προτύπου και της καταστροφής όλων των πνευματικών και ηθικών αξιών του ελληνικού πολιτισμού, να φθείρουν και αποδυναμώσουν το εθνικό του φρόνιμα και τον κάνουν εύκολη λεία της παγκοσμιοποίησης και της Νέας Τάξης, η οποία με τη σειρά της μας οδήγησε στην παρακμιακή κατάσταση που βιώνουμε σήμερα σ’ όλα τα επίπεδα και σ όλους τους τομείς. Βασικά κατέστρεψαν το πολιτιστικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο στηρίζεται στο σύνολό της η ύπαρξη, η συνοχή και η δυναμική μιας κοινωνίας και ενός έθνους.

Η διαφθορά που διάβρωσε τα πάντα και δημιούργησε όλη αυτή την κρίση, που φυσικά δεν είναι πρωταρχικά οικονομική ή πολιτική, αλλά κυρίως πολιτισμική, οφείλεται ακριβώς στην καταστρατήγηση και τον ευτελισμό του ελληνικού πολιτισμού και την αντικατάστασή του με την καταναλωτική αποχαύνωση και αποκτήνωση. Τα αποτελέσματα τα ζούμε όλοι μας πλέον στο πετσί μας, όπως λέει ο λαός.

Ο Ανώνυμος Έλλην της Ελληνικής Νομαρχίας στα γραφόμενά του το 1806 είχε επισημάνει την διαλυτική δύναμη της διαφθοράς και τα ολέθρια αποτελέσματά της για το μέλλον μιας πολιτείας με τρόπο προφητικό. Καλό και χρήσιμο είναι να διδασκόμεθα από την ιστορική μας εμπειρία:  

"Το πρώτον θανατηφόρον σύμπτωμα, μιας ελευθέρας πολιτείας, όπου πλησιάζει εις το τέλος της, ήτοι εις την δουλείαν, από την οποίαν δυσκόλως ημπορεί να ξανάβγη, είναι η διαφθορά των ηθών, αφού ο καιρός και η πολυτέλεια αδυνατίσουν την ενέργειαν των νόμων, τότε αρχίζει το μέγα κτίριον να τρέμη και η Πολιτεία βαδίζει προς θάνατον (2)".  

Η σημερινή κρίση όλου του πολιτειακού οικοδομήματος που λέγεται ελληνικό κράτος το επιβεβαιώνει περίτρανα. 

Δυστυχώς η ελληνική πολιτεία διαχρονικά κατά την διάρκεια της μεταπολίτευσης προτίμησε την παρασιτική πολυτέλεια, την παρασιτική κραιπάλη και απόλαυση, που αποδυνάμωσαν εγκληματικά τα εθνικά του αντανακλαστικά. Η πολιτική των κομμάτων εξουσίας και της Νέας Δημοκρατίας στην παρούσα φάση, κάνει ό,τι μπορεί για να αποδυναμώσει αυτό το εθνικό φρόνημα, όπως το περιγράφει ο Περικλής. Αποχρώσες ενδείξεις αποτελούν: Τα τριάντα αργύρια, δηλαδή η προσπάθεια υποχώρησης στα εθνικά θέματα, όπως η επαίσχυντη συμφωνία των Πρεσπών που την υπερασπίζεται η Νέα Δημοκρατία, έναντι προσωρινών οικονομικών ανταλλαγμάτων, η Επιτροπή της Γιάννας Αγγελοπούλου, που σκοπό έχει την εθνομηδενιστική αναθεώρηση της επανάστασης του 21, ο πολυπολιτισμός που διακηρύττει ως ιδεολογικό της δόγμα η Νέα Δημοκρατία, που σημαίνει δημιουργία στην Ελλάδα εθνοτικών, θρησκευτικών και φυλετικών μειονοτήτων, η ενσωμάτωση των παράνομων αποκλειστικά μουσουλμάνων μεταναστών από όλην την Ασία και την Αφρική που προωθεί στην Ελλάδα ο Ερντογάν στα πλαίσια του υβριδικού πολέμου εναντίον της Ελλάδας, οι τουρκοσειρές του Σκάι και του Σταρ, που προωθούν τα ντόπια και ξένα συμφέροντα εναντίον του ελληνικού λαού με την συναίνεση της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας, για να τον εθίσουν στον νέο - Οθωμανισμό και πολλά άλλα στο προσκήνιο και παρασκήνιο, που στόχο έχουν ακριβώς να καταρρακώσουν το φρόνημα του Έλληνα, για να μην αντισταθεί στα άνομα σχέδιά τους. 

Το πρώτιστο καθήκον λοιπόν είναι να καλλιεργηθεί και σφυρηλατηθεί πάλι το εθνικό φρόνημα του Έλληνα ως πρώτιστο καθήκον της ελληνικής πολιτείας, σύμφωνα και με τη ρήση του Περικλή στον Επιτάφιο: Αυτοί που μας οδήγησαν στη σημερινή κακοδαιμονία (δυστυχία), είναι αυτοί που μας αφαίρεσαν την ελευθερία (είμαστε υπό κατοχή με τα μνημόνια κ.λπ), και κατάφεραν να μας αφαιρέσουν την ελευθερία, γιατί μας συνέτριψαν το φρόνημα.

Για το λόγο αυτό το πρώτο και βασικό μέλημα είναι η εκ βάθρων αναμόρφωση της παιδείας με απομάκρυνση όλων εκείνων των πνευματικών ανθρώπων στα εκπαιδευτικά και πνευματικά ιδρύματα, όπως Υπουργείο Παιδείας (αφαίρεσαν σκόπιμα το «εθνικής), ΕΛΙΑΜΕΠ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο κ.λπ, που στόχος τους είναι να μεταβάλουν την ελληνική νεολαία βορά της καταναλωτικής αγοράς, προς δόξαν της παγκοσμιοποίησης και της Νέας Τάξης, θυσιάζοντας την εθνική ανεξαρτησία και εδαφική ακεραιότητα της χώρας μας. 

2. Ισχυρή αποτρεπτική δύναμη 

Πολλοί ισχυρίζονται ότι δεν χρειαζόμαστε αμυντική θωράκιση και συνεπώς δεν χρειάζεται να ξοδεύουμε χρήματα για εξοπλισμούς, αντί να τα αξιοποιούμε σε επενδύσεις στην οικονομία, την παιδεία, την υγεία, την πρόνοια, την κατανάλωση κ.λπ. Ασφαλώς όλοι αυτοί έχουν δίκαιο, αν ζούσαμε σε έναν κόσμο αγγελικά πλασμένο, με γείτονες των οποίων οι κυβερνήσεις τρέφουν φιλικά αισθήματα απέναντί μας, είναι ειρηνόφιλοι, δεν διακατέχονται από αλυτρωτικές και επεκτατικές διαθέσεις και βλέψεις και εν πάση περιπτώσει τους διακατέχει ένας ακατάσχετος διεθνισμός, που απαλείφει αυτομάτως όλα τα προβλήματα από την γειτονιά μας. Έχουν δίκαιο ακόμη, όταν αναφέρονται σε μίζες και κατασπατάληση του δημοσίου χρήματος για στρατιωτικές επενδύσεις που τροφοδοτούν τη διαφθορά και τη ρεμούλα. 

Οι ανωτέρω όμως μάλλον έχουν σύγχυση εν κρανίω και δεν μπορούν να αντιληφθούν για πολλούς και διάφορους λόγους, κυρίως λανθασμένης ιδεολογίας ότι η πραγματικότητα, στην περιοχή μας τουλάχιστον, είναι τελείως διαφορετική απ’ αυτή που φαντασιώνονται, αν πραγματικά φαντασιώνονται ή γνωρίζουν την αλήθεια και παρ' όλα αυτά κοιτάζουν το προσωπικό τους συμφέρον. Άλλο λοιπόν είναι το θέμα της μίζας και της ρεμούλας για τα απαραίτητα εξοπλιστικά προγράμματα και άλλο ένα απαραίτητο τουλάχιστον μίνιμουμ και ορθολογικό πρόγραμμα αποτρεπτικής ικανότητας της πατρίδας μας. 

Οι γείτονές μας εξοπλίζονται ως αστακοί. Εμείς δεν μπορούμε να το παίζουμε ειρηνοποιοί, εάν δεν θέλουμε να διακινδυνεύουμε την εθνική μας ανεξαρτησία και τα κυριαρχικά μας δικαιώματα. Τα φληναφήματα περί «φιλικής συνεργασίας ανάμεσα στους λαούς και οι διακηρύξεις διεθνιστικής αλληλεγγύης» θα είχαν πραγματικό νόημα, αν εξέλειπε ο ιμπεριαλιστικός παράγοντας από την πολιτική των γειτόνων μας. Αν οι γείτονές μας ακολουθούσαν διεθνιστική πολιτική και όχι καθαρά εθνικιστική. Όμως αυτό δεν ισχύει, απ’ ότι επιβεβαιώνει η πραγματικότητα. Πρέπει, συνεπώς, να υπάρχει οπωσδήποτε μια ικανή, ανάλογα με τις ανάγκες, αποτρεπτική δύναμη, όσες θυσίες οικονομικές και άλλες απαιτεί η περίσταση, προκειμένου να θωρακιστεί εξοπλιστικά επαρκώς τουλάχιστον οι ένοπλες δυνάμεις. Η Ελλάδα έχει την δυνατότητα, αν υπάρχει πολιτική βούληση, που όπως δείχνει η πραγματικότητα δεν υπάρχει. 

Πάλι θα ανατρέξω στη σοφία του Θουκυδίδη, που σ’ ένα σημείο της ιστορικής του αφήγησης, γράφει χαρακτηριστικά και παραδειγματικά, ως χρυσή εντολή: «Οι φρόνιμοι, όταν δεν τους αδικεί κανείς, μένουν βέβαια, ήσυχοι, αλλά οι γενναίοι, όταν αδικούνται, πολεμούν και όταν ο πόλεμος τους ευνοήσει, κάνουν πάλι ειρήνη (3)». Είναι φυσικό ότι πόλεμος δεν γίνεται χωρίς όπλα.

3. Συμμαχίες 

Τόσο το φρόνημα, όσο και η αποτρεπτική ικανότητα των ενόπλων δυνάμεων, είναι σημαντικοί παράγοντες για να διασφαλίσουν την εσωτερική ειρήνη, το αίσθημα ασφάλειας που έχει ανάγκη ένας λαός, αλλά τελικά κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες δεν επαρκεί. Όταν οι κίνδυνοι προέρχονται από πολλές πλευρές και από γείτονες κυρίως από ανατολικά, με βουλημικές, επεκτατικές διαθέσεις και διεκδικήσεις, προβάλλοντας κάθε φορά την απειλή πολέμου (βλ. casus belli) και παραβιάζοντας βάναυσα και αυθαίρετα τους διεθνείς κανόνες και το διεθνές δίκαιο, τότε τα πράγματα τόσο για την εσωτερική όσο και την εξωτερική ειρήνη και σταθερότητα γίνονται επικίνδυνα. 

Ένας τέτοιος γείτονας απέδειξε επανειλημμένα ότι είναι απρόβλεπτος και επικίνδυνος. Γιατί επιπλέον διαπράττει εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως είναι ο εποικισμός των κατεχόμενων περιοχών της Κύπρου, η εθνοκάθαρση με τους 200 χιλιάδες πρόσφυγες και δεν διστάζει να καταπατεί βάναυσα τα ανθρώπινα δικαιώματα και τώρα απειλώντας να κατακτήσει αμαχητί την Ελλάδα.

Δυστυχώς η αντικειμενική πραγματικότητα αποδεικνύει ότι οι λεγόμενοι "άσπονδοι φίλοι και σύμμαχοί μας", απαξάπαντες, αλλά κυρίως οι Γερμανοί και Αμερικανοί, αλλά και ολόκληρο το ΝΑΤΟ στηρίζουν την Τουρκία, προσπαθώντας να την αποσπάσουν από τον εναγκαλισμό της με την Ρωσία σε βάρος φυσικά της Ελλάδας. Αυτό όμως λαμβάνει χώρα, για τον απλούστατο λόγο ότι μας θεωρούν δεδομένους για υποταγή στις δικές τους εντολές. Οπότε το πρόβλημα είναι πάλι στο κατά πόσο υπάρχει πολιτική βούληση και συγκροτημένη εθνική στρατηγική για να αντιπαλέψει αυτήν την κατάσταση. Γιατί δυνατότητες έχουμε, εκτός από το διεθνές δίκαιο και τις διεθνείς συνθήκες και το βέτο στο ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση, όταν διακυβεύονται όχι ορισμένα συμφέροντα της πατρίδας μας, αλλά το έθνος ολόκληρο. 

Στις περιπτώσεις αυτές και παρόμοιες περιπτώσεις είναι απαραίτητο να ανατρέχει ένα κράτος σε αναζήτηση συμμάχου ή συμμάχων. Παράδειγμα αποτελεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που είναι και το μοναδικό στη νεότερη ιστορία. 

Για όσους εκφράζουν αμφιβολίες για μια ισομερή και ισότιμη συμμαχία με το Ισραήλ, καλό είναι να έχουν ως παράδειγμα την πολιτική συμμαχιών του Βενιζέλου και όχι μόνο. Κάτι ανάλογο έπραξε με τους Γερμανούς και ο Λένιν, καθώς και ο Μάο Τσε Τουνγκ με τον Τσανγκ Κάι Σεκ. Αλλά και η Αίγυπτος και πιθανόν και άλλα κράτη να είναι για τα δικά τους συμφέροντα πρόθυμα να συμμαχήσουν μαζί μας. 

Τα παραδείγματα είναι πάμπολλα. Απλώς αναφέρουμε ένα χαρακτηριστικό που αναφέρει ο Παναγιώτης Κονδύλης: 

"Όταν ο μόνος Έλληνας πολιτικός ολκής, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ζητούσε να συνταχθεί η Ελλάδα με κάθε θυσία, ακόμη και με αντίτιμο τον εμφύλιο πόλεμο, στο πλευρό των Δυτικών Δυνάμεων, το έκανε γιατί διέβλεπε ότι η χώρα μόνον ως τοποτηρητής τους μετά τη νίκη τους θα ήταν σε θέση να πραγματώσει τα μείζονα εθνικά της όνειρα. Και δεν δίστασε να μετατρέψει τον ελληνικό στρατό ακόμη και σε μισθοφόρους των Αγγλογάλλων (π.χ. Ουκρανία) προκειμένου να πάρει ως αντάλλαγμα την Ελλάδα των δύο Ηπείρων και πέντε θαλασσών. Τέτοιες αποφάσεις δεν τις υπαγόρευε η εθελοδουλία, αλλά η πολιτική ιδιοφυΐα και το πολιτικό μεγαλείο· το ένστικτο του μεγάλου παίκτη στο μεγάλο παιχνίδι της πολιτικής. (4)"  

Παρόλα τα λάθη του Ελευθερίου Βενιζέλου, έχω την πεποίθηση ότι μπορούμε να συνταχθούμε ανεπιφύλαχτα με την κριτική τοποθέτηση του Παναγιώτη Κονδύλη.

Στην περίπτωση της Ελλάδας ο μόνος δυνητικός σύμμαχος στην περιοχή σε αυτή τη συγκυρία είναι καλώς ή κακώς το Ισραήλ. Και αυτό όχι με δική μας πρωτοβουλία, αλλά γιατί, όπως είμαστε βέβαιοι, μας το επιβάλλουν σ’ αυτή τη συγκυρία οι ΗΠΑ, δηλαδή το εβραϊκό λόμπι, για δικούς του απολύτως λόγους και για τα δικά του συμφέροντα, που όμως εξυπηρετούν συγκυριακά και τα δικά μας, εφόσον τα αξιοποιήσουμε, φυσικά πάνω σε μια ισότιμη βάση. Αλλά και τα συμφέροντα της Αιγύπτου απειλούνται από μια επεκτατική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο και ίσως άλλων χωρών.

Την τελευταία προϋπόθεση δεν πρέπει να την αγνοούμε ή να την παρερμηνεύουμε αυθαίρετα ή τέλος να διαστρεβλώνουμε σκόπιμα, αν θέλουμε να μιλάμε πραγματικά για επωφελή συμμαχία για την Ελλάδα.

Υπάρχει δηλαδή αναπάντεχα ταύτιση συμφερόντων, ενώ εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια το Ισραήλ υποστήριζε πάντοτε και χωρίς εξαίρεση την Τουρκία. 

Τα πράγματα άλλαξαν ριζικά απ’ ότι φαίνεται, όταν, όπως προαναφέραμε, ήρθε στην εξουσία το κόμμα Εθνικής Σωτηρίας και Δικαιοσύνης του Ταγίπ Ερντογάν και διατυπώθηκε ως δόγμα εξωτερικής πολιτικής το στρατηγικό βάθος του Αχμέτ Νταβούτογλου, για την αναβίωση σε μοντέρνες βάσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως νέο-οθωμανισμός. Η υλοποίηση αυτού του στρατηγικού σχεδίου (δόγματος) προϋπέθετε την οριστική και παντελή ρήξη με το Ισραήλ, που θεωρήθηκε η εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση από την Τουρκία, για τον εναγκαλισμό με τον τρόπο αυτόν των μουσουλμανικών χωρών - κρατών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (5).

Και επειδή, όπως αναλύσαμε απέναντι σ’ έναν πάνοπλο και επιθετικό αντίπαλο, κάθε συμμαχία που προασπίζει τα εθνικά μας δίκαια, είναι ευπρόσδεκτη, με βάση πάντοτε «το αμοιβαίο συμφέρον και ενδιαφέρον», χωρίς να παραβλάπτονται μάλιστα τα συμφέροντα των Παλαιστινίων, μια τέτοια συμμαχία ισχυροποιεί και θωρακίζει μαζί με τους άλλους παράγοντες, την Ελλάδα και αποτρέπει τον αντίπαλο από απονενοημένες και τυχοδιωκτικές ενέργειες, που θα έθεταν σε κίνδυνο την διεθνή ειρήνη, σταθερότητα και ασφάλεια της περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής.

Θεωρούμε λοιπόν, ότι πέρα από τις διπλωματικές ενέργειες απέναντι προς όλους τους εμπλεκόμενους, που είναι απαραίτητες η προσπάθεια δημιουργίας συμμαχιών είναι πέρα από απαραίτητη (6). Θα πρέπει όμως να υπάρχει ένας χρυσός κανόνας, όπως τον διατύπωσε ο Παναγιώτης Κονδύλης στο αξιόλογο και επίκαιρο βιβλίο του, Θεωρία του πολέμου.

"Η αξία μιας συμμαχίας για ένα της μέλος καθορίζεται από το ειδικό βάρος του τελευταίου μέσα στο σύνολο της συμμαχίας. Πιο λιανά: οι σύμμαχοι αξίζουν για σένα, όσο αξίζεις εσύ γι’ αυτούς. Καμιά συμμαχία και καμιά προστασία δεν κατασφαλίζει όποιον βρίσκεται μαζί της σε σχέση μονομερούς εξάρτησης"(7). 

Τέλος για να επιτευχτεί η εθνική ενότητα, που αποτελεί την ανακγαία προϋπόθεση επιτυχίας είναι η εθνική στρατηγική, όπως την διατύπωσε ο μεγάλος Έλληνας στοχαστής Παναγιώτης Κονδύλης:  

«Η εθνική στρατηγική δεν είναι ούτε “δεξιά” ούτε αριστερή”, ούτε “εθνικιστική”, ούτε “διεθνιστική”. Είναι τα πάντα, ανάλογα με τις επιταγές της συγκεκριμένης περίστασης. Αλίμονο στη χώρα και την πολιτική της ηγεσία, αν ερμηνεύει την συγκεκριμένη κατάσταση με “δεξιές” ή “αριστερές” προτιμήσεις».  

Παραπομπές 

1. Αχμέτ Νταβούτογλου, Στρατηγικό βάθος: Η διεθνής θέση της Τουρκίας, εκδ. «Ποιότητα», Αθήνα 2010, σ. 57. Πολύ σημαντικές είναι και οι απόψεις που εκφράζει ο Βασίλειος Μαρκεζίνης στα εθνικά μας θέματα που σχετίζονται και με την Τουρκία, που αξίζει να τα μελετήσει κανείς. Βλ. για το λόγο αυτό: Βασίλειος Μαρκεζίνης, Μια νέα εξωτερική πολιτική για την Ελλάδα, εκδ. «Λιβάνης», Αθήνα 2010, σ. 279. και Η Ελλάδα των Κρίσεων, ένα προσωπικό δοκίμιο, εκδ. «Λιβάνης», Αθήνα 2011. 
2. Βλ. την έκδοση της Νομαρχίας από τους «Αφούς Τολίδη», Αθήνα, 1982, σελ. 89. 
3. Θουκυδίδου, Ιστορίας Α΄ 120. 
4. Βλ. Παναγιώτης Κονδύλης, Θεωρία του πολέμου, ό.π., σ. 391. 
5. Ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες που μας αφορούν άμεσα περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Αχμέτ Νταβούτογλου, που αποτελεί πια το Ευαγγέλιο της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας. Το θεωρήσαμε ευτύχημα για την Ελλάδα και το χαρακτηρίσαμε ως το Βατερλώ του Αχμέτ Νταβούτογλου, για τους λόγους που ήδη εξηγήσαμε. 
6. Αυτή η συμμαχία βέβαια, όπως τονίσαμε, πρέπει να είναι αμοιβαία και όχι ανισοβαρής υπέρ δυνητικών συμμάχων, όποιοι κι αν είναι αυτοί. Μόνο μια πραγματικά πατριωτική κυβέρνηση θα μπορούσε στο έπακρο να αξιοποιήσει μια τέτοια συγκυρία.

Share