«Ακαδημαϊκές» μέθοδοι αναπαραγωγής ιστορικών μύθων: Η παραπομπή στον Κανέναν. Μελέτη περίπτωσης (25 Μαρτίου 1821 – Αγία Λαύρα) (μέρος 1ο)

Γράφει ο Γεώργιος Λουκίδης

Περίληψη

Στην παρούσα εργασία εξετάζω συγκεκριμένες περιπτώσεις ακαδημαϊκών ή περίπου ακαδημαϊκών δημοσιεύσεων οι οποίες συμμετέχουν στην κατασκευή και αναπαραγωγή του ιστορικο-πολιτικού μύθου ότι «δεν συνέβη τίποτα στην Αγία Λαύρα την 25/3/1821» και ότι η σχετική «εθνική αφήγηση» είναι προϊόν συνωμοσίας κράτους και Εκκλησίας. Κάποιες από αυτές τις δημοσιεύσεις έχουν κεντρικό ρόλο στην κατασκευή του μύθου, ενώ άλλες συμβάλλουν στη διάδοση και εμπέδωση, επαναλαμβάνοντάς τον με σύντομες αναφορές. 

Βασική μέθοδος όλων αυτών των δημοσιεύσεων είναι ότι δεν παραπέμπουν σε κάποια επιστημονική ιστορική μελέτη που να τεκμηριώνει την εν λόγω άποψη, δεδομένου ότι δεν έχει γίνει ποτέ τέτοια μελέτη. Ταυτόχρονα, αποσιωπούν τις πρωτογενείς πηγές που αναφέρουν τα της Αγ. Λαύρας ως γεγονότα, κάνουν ψευδείς ή παραπλανητικές παραπομπές, επιλεκτική χρήση πηγών κλπ. Η ισχύς του ιστορικο-πολιτικού μύθου δεν βασίζεται σε ιστορικά δεδομένα αλλά στην εξουσία που έχουν οι φορείς του, λόγω των σχέσεών τους με τον (κρατικό) ακαδημαϊκό χώρο, κόμματα και ΜΜΕ μεγάλης κυκλοφορίας.

1. Εισαγωγή

Κατά τον ιστορικό Raoul Girardet (1917-2013), τέσσερα είναι τα κύρια μοτίβα των πολιτικών μύθων της σύγχρονης Ευρώπης: Η Ενότητα, ο Σωτήρας, η Χρυσή Εποχή και οι Θεωρίες Συνωμοσίας.[[i]] Στην περίπτωση της Ελλάδας, επιβεβαιώνεται η ισχύς τουλάχιστον της τελευταίας από τις τέσσερεις αυτές κατηγορίες, στην οποία εντάσσεται ο ιστορικο-πολιτικός μύθος που θα εξετάσω στην παρούσα εργασία. Η υπόθεση της συνομωσίας, η οποία άλλοτε αναφέρεται ρητά και άλλοτε υπονοείται, είναι βασικά η εξής:

Κατά τα πρώτα βήματα του ελληνικού κράτους, ισχυρά κέντρα εξουσίας, ήτοι η Εκκλησία, ο βασιλιάς, η κυβέρνηση και μερικοί προύχοντες, συνωμότησαν για να κατασκευάσουν μια ψευδή εξιστόρηση της έναρξης της Επανάστασης του ‘21, σύμφωνα με την οποία ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός κήρυξε τελετουργικά την Επανάσταση στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου. Έκτοτε το Ελληνικό Κράτος και η Εκκλησία συντηρούν αυτόν το μύθο για ιδεολογικούς και πολιτικούς λόγους. Οι λόγοι αυτοί σχετίζονται με τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης, καθώς και εθνικιστικών και θρησκευτικών κύκλων, και επομένως έρχονται σε αντίθεση με τον εκσυγχρονισμό, την πρόοδο, τα συμφέροντα της εργατικής τάξης κτλ.

Αυτός ο πολιτικο-ιστορικός μύθος γίνεται αποδεκτός και προωθείται σχεδόν από όλο το φάσμα της ελληνικής αριστεράς του 20ού αιώνα, αλλά κατά τις τελευταίες δεκαετίες και από έναν πολιτικά απροσδιόριστο χώρο που φαίνεται να σχετίζεται με τον νεοφιλελευθερισμό, τον καπιταλιστικό διεθνισμό και άλλες συναφείς σύγχρονες πολιτικές.

Οι ανωτέρω πολιτικοί χώροι θεωρούν τόσο σημαντικό αυτόν το μύθο, ώστε με τα κατάλληλα μέσα τον αναπαράγουν με κάθε ευκαιρία, ειδικά στην ετήσια επέτειο της Επανάστασης. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι ήδη από τον 19ο αιώνα μια παραλλαγή του ίδιου μύθου εξυπηρέτησε τοπικιστικά ενδιαφέροντα της Πελοποννήσου, αλλά εκείνη η περίπτωση ήταν σαφώς χαμηλότερης τάξης μεγέθους, και σχεδόν εξαφανίστηκε κατά τη Μεταπολίτευση.

Στο άρθρο μου «Δύο ομιλίες του Π.Π. Γερμανού στην Αγία Λαύρα το Μάρτιο 1821» (στο εξής «Δύο ομιλίες»),[[ii]] ανέλυσα την ανυπαρξία πηγών υπέρ του εν λόγω ιστοριογραφικού μύθου, σε αντιπαράθεση με τις υπάρχουσες θετικές ιστορικές πηγές, και έδειξα ότι τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας κατά την εορτή του Ευαγγελισμού του 1821 δεν μπορεί παρά να είναι αληθή. Εκεί έθιξα και το θέμα κάποιων (τυπικά τουλάχιστον) επιστημονικών εργασιών, οι οποίες ενώ υποστηρίζουν ότι δεν συνέβη τίποτα στην Αγία Λαύρα, δεν τεκμηριώνουν αυτό τον ισχυρισμό. Η ανυπαρξία πηγών δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό της εν λόγω άποψης ως μύθου. Παράλληλα, το είδος των θεσμών και οργανισμών που στηρίζουν αυτή την άποψη (κρατικά εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, μεγάλα ΜΜΕ, πολιτιστικά ιδρύματα τραπεζών, κομματικά έντυπα κτλ), δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό του μύθου ως πολιτικού μάλλον παρά ως αμιγώς ιστορικού.

Εδώ θα εστιάσω περαιτέρω στη μέθοδο του ιστορικού ισχυρισμού που δεν στηρίζεται σε πηγές, εξετάζοντας μερικές συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ονομάζω αυτή τη μέθοδο Παραπομπή στον Κανέναν, η οποία είναι και ο πλέον οφθαλμοφανής μηχανισμός (ανα)παραγωγής του μύθου. Στην πράξη χρησιμοποιούνται παράλληλα και άλλες μέθοδοι, όπως η επιλεκτική χρήση των πηγών, οι αυθαίρετες και ακραίες ερμηνείες κλπ.

Χάριν της οικονομίας της γραφής, ενίοτε θα αναφέρω τη σχετική ιστοριογραφία και αρθρογραφία και ως «αριστερή», χωρίς απαραίτητα να κυριολεκτώ και να εννοώ ότι αυτή απαραίτητα διαθέτει ένα σοσιαλιστικό υπόβαθρο. Το προσδιοριστικό του «αριστερού» είναι συμβατικό, και προκύπτει από το ότι οι αντίστοιχοι συγγραφείς και τα έντυπα είτε αυτοχαρακτηρίζονται έτσι, είτε συνδέονται άμεσα με κόμματα και οργανισμούς που επισήμως ονομάζονται αριστερά. Επίσης χάριν συντομίας ονομάζω τον μύθο «αντι-λαυρικό», και αυτούς που τον καλλιεργούν «αντι-λαυρικούς».

2. Γενικό σχόλιο για τις πρωτογενείς πηγές

Η τεκμηρίωση γεγονότων της Επανάστασης, και ειδικά της αρχικής της φάσης, είναι σχετικά ελλιπής και ασαφής. Υπάρχουν ασάφειες ως προς τα πρόσωπα, τις ημερομηνίες ή τα γεγονότα. Αυτό οφείλεται σε διάφορα αίτια. Ένα από αυτά ήταν η αναστάτωση που επικρατούσε, άλλο αίτιο ήταν η μυστικότητα και άλλο η διάδοση ψευδών ειδήσεων για παραπλάνηση του εχθρού. Οι «τοπικές φιλοτιμίες», όπως αναφέρει και ο Σπ. Τρικούπης, οδήγησαν επίσης σε σκόπιμη αλλοίωση ημερομηνιών και γεγονότων. Ταυτόχρονα πρέπει να αναγνωριστεί ότι εκείνη την εποχή ορισμένα συμβάντα δεν είχαν την πολιτική και ιδεολογική σημασία που έχουν σήμερα και έτσι, είτε καταγράφονταν πλημμελώς ή και καθόλου. Αρκετά τεκμήρια χάθηκαν στους χαλεπούς για την Επανάσταση χρόνους που ακολούθησαν. Αυτή η ασάφεια και η ασυμφωνία των πηγών εξυπηρετούν εκείνο τον ιστορικό που θα ήθελε να κάνει επιλεκτική χρήση τους και να πλάσει μύθους. Αντίθετα, χρειάζεται λεπτομερής σύγκριση των πηγών και αντίληψη του πνεύματος της εποχής, προκειμένου να φωτιστούν τα πραγματικά γεγονότα.

Ευτυχώς, ορισμένα κρίσιμα γεγονότα της Αχαΐας έχουν καταγραφεί ικανοποιητικά από ξένους διπλωμάτες που βρίσκονταν επιτόπου, οι οποίοι και αποτελούν ανεξάρτητες και αξιόπιστες πηγές. Αυτό εξηγεί και το ότι μερικοί διπλωμάτες, ιδίως οι αδελφοί Πουκεβίλ, γίνονται στόχος των αντι-λαυρικών με σκοπό την απαξίωση, ή αποσιωπούνται εντελώς.

Στην προαναφερθείσα εργασία μου, προκειμένου να αναπλάσω τα γεγονότα περί την 25η Μαρτίου μεταξύ Αγίας Λαύρας και Πατρών, έκανα μια συγκριτική μελέτη των πρωτογενών πηγών (περιλαμβάνοντας και αυτές που παραθέτουν οι αντι-λαυρικοί συγγραφείς) και κατέληξα στην ακόλουθη σειρά των γεγονότων. [[iii]] 

Η Επανάσταση είχε σχεδιαστεί να αρχίσει ταυτόχρονα σε όλο το Μοριά με πολιορκίες των κάστρων από τις 25 Μαρτίου, όπως και έγινε γενικώς, πλην κάποιων εξαιρέσεων[[iv]]. Λίγες μέρες πριν, οι ηγέτες της Αχαΐας, μεταξύ των οποίων ο Ανδρέας Ζαΐμης και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός (στο εξής και ΠΠΓ), κινούνται σε ορεινά χωριά, μοναστήρια και κρησφύγετα της Αχαΐας για στρατολόγηση και προετοιμασίες. Κύριες βάσεις έχουν την περιοχή των Νεζερών, τα Καλάβρυτα και την Αγ. Λαύρα. Τα Νεζερά είναι «το άλλο χωριό», όπου κατά την αριστερή μυθοπλασία υποτίθεται ότι βρισκόταν ο ΠΠΓ στις 25/3. Αυτά απέχουν περίπου 5 ώρες (ή και λιγότερο) από τα Καλάβρυτα και άλλο τόσο από την Πάτρα. Η όλη διαδρομή Καλάβρυτα – Πάτρα μπορούσε να καλυφθεί με πορεία μέσα στην ίδια μέρα, όπως αναφέρουν και περιηγητές της εποχής.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Α. Ζαΐμη, το βράδυ της 22 προς 23/3 ο ίδιος και ο Γερμανός βρίσκονται στα Νεζερά όπου λαβαίνουν από τους Πατρινούς επαναστάτες το αίτημα για βοήθεια. Δεν κινούνται άμεσα προς την Πάτρα, γιατί ακόμα εκκρεμεί η παράδοση ή αποχώρηση των Τούρκων στα μετόπισθεν, δηλ. τα Καλάβρυτα και το Αίγιο. Η πολιορκία των Καλαβρύτων είχε αρχίσει περί την 21 Μαρτίου. Ο Γερμανός, ως ο μόνος ηγέτης που εμπιστεύονται οι Τούρκοι, πρέπει να είναι παρών στα Καλάβρυτα για να κλείσει τη συμφωνία παράδοσης και να επιβλέψει τη διανομή των λαφύρων. Αφού κλείστηκε η συμφωνία (μάλλον στις 24 Μαρτίου) και περίπου ταυτόχρονα έφυγαν οι Τούρκοι του Αιγίου, ο ΠΠΓ και οι λοιποί κάνουν τις γνωστές τελετές πριν ξεκινήσουν για την Πάτρα. Αυτές ήταν μια ρουτίνα της εποχής, και γίνονταν σε όλα τα εξεγερμένα μέρη, όπως και στις πολιορκίες, πριν και μετά τις μάχες κτλ.

Η εορτή του Ευαγγελισμού αρχίζει από τον εσπερινό της 24 Μαρτίου. Έτσι, υπάρχει όλος ο χρόνος να γίνει ο απαραίτητος μοναστηριακός εορτασμός στην Αγία Λαύρα (αφιερωμένη στη Θεοτόκο) παρουσία του Γερμανού, και ταυτόχρονα οι απαραίτητες ευλογίες των όπλων και των σημαιών, ορκωμοσίες κτλ που περιγράφουν αρκετές πηγές (μαζί και ευρωπαϊκές εφημερίδες της εποχής). Το περιβόητο λάβαρο (επίσης στόχος της αντι-λαυρικής μυθολογίας) ασφαλώς και υπάρχει, όπως σε όλους τους σημαντικούς ναούς, και χρησιμοποιείται τόσο λόγω του εορτασμού όσο και ως πολεμική σημαία (που ήταν και η αρχική του προέλευση από τη ρωμαϊκή εποχή).

Μετά τις τελετές, ο Γερμανός και οι επαναστάτες ξεκινούν για την Πάτρα όπου εισέρχονται αργά το βράδυ της 25ης Μαρτίου ή χαράματα της 26ης (και πάλι «του Ευαγγελισμού», αφού την 26/3 είναι η Απόδοση της Εορτής και η Σύναξη Αρχαγγέλου Γαβριήλ). Ο Υγκ Πουκεβίλ αλλά και ο φιλότουρκος Βρετανός πρόξενος Ph. Green, που βρίσκονται στην Πάτρα, καταγράφουν αυτή τη σημαντική χρονική πληροφορία.

Δεν υπάρχει καμία πρωτογενής πηγή που να αναφέρει ότι ο Γερμανός βρισκόταν μακριά από τα Καλάβρυτα στις 25/3, και σίγουρα δεν το αναφέρει ο ίδιος, όπως ψευδώς ισχυρίζονται μερικοί αντι-λαυρικοί. Αρκετές ελληνικές πηγές που είχαν άμεση σχέση με τα γεγονότα, αλλά και η προφορική παράδοση, επιβεβαιώνουν την τελετή κήρυξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα, αν και μπορεί να είναι ασαφείς ως προς την ακριβή ημερομηνία. Αντίθετα, δεν αναφέρουν τίποτα σχετικό στα Νεζερά ή γύρω από την Πάτρα. Οι ασάφειες και οι σιωπές των διαφόρων πηγών για τα γεγονότα έχουν πολλές εξηγήσεις, και δεν μπορούν να θεωρηθούν σοβαρό επιχείρημα υπέρ του «δεν συνέβη». 

3. Απόστολος Δασκαλάκης. Ένας από τους πρώτους διδάξαντες

Μια πρώτη σύγχρονου τύπου ακαδημαϊκή ανάλυση της 25ης Μαρτίου με παραπομπές στον Κανένα είναι αυτή του καθηγητή Απόστολου Δασκαλάκη (1903-1982). Ο εκ Μάνης καταγόμενος Δασκαλάκης (στο εξής και ΑΔ), ασχολήθηκε εκτενώς με την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας του και, μεταξύ άλλων, με τα εναρκτήρια της Επανάστασης του ’21.

Σ’ αυτόν χρωστάμε αρκετές ενδιαφέρουσες μελέτες για την Επανάσταση. Η συμβολή του στην αντι-λαυρική αφήγηση δεν φαίνεται να έχει κίνητρα πολιτικά και ιδεολογικά, αλλά μάλλον τοπικιστικά. Θέλοντας να προβάλλει την αναμφισβήτητη συμβολή της Μάνης στην Επανάσταση, υπερτονίζει κάποιες πρώιμες επαναστατικές ενέργειες που έγιναν εκεί περί τα μέσα Μαρτίου. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για πραγματικές κηρύξεις επανάστασης αλλά για τελετές που είχαν το χαρακτήρα ένορκης υπόσχεσης και συμβολαίου τιμής μεταξύ των τοπικών αρχηγών. Ο ΑΔ έχει γράψει διάφορα σχετικά άρθρα, εκ των οποίων αρτιότερο είναι αυτό που δημοσιεύτηκε το 1961.[[v]] Για να υποβαθμίσει την Αγία Λαύρα και να εξυψώσει τη Μάνη χρησιμοποιεί και άλλες μεθόδους, και είναι ίσως ο πρώτος σημαντικός μελετητής που ισχυρίζεται ότι τα της Αγίας Λαύρας είναι μύθος που πλάστηκε από τον Πουκεβίλ. Κατωτέρω παρουσιάζω μόνο το τέχνασμα της Παραπομπής στον Κανένα, ενώ για τα λοιπά σφάλματά του παραπέμπω στην εργασία μου «Δύο ομιλίες».

Στον Δασκαλάκη οφείλεται η αξιωματική φράση «την 25ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν», η οποία ως σύνθημα και κατά κόρον επαναλαμβάνεται στη σύγχρονη αντι-λαυρική αρθρογραφία.[[vi]] Επειδή η εργασία του έχει επιστημονικές απαιτήσεις, περιέχει πολλές και εκτενείς παραπομπές. Έτσι, αναγκαστικά πρέπει να παραπέμψει κάπου και για τον εν λόγω ισχυρισμό. Επειδή όμως δεν υπάρχουν τέτοιες πηγές, καταφεύγει σε ένα τέχνασμα: Τοποθετεί τον ισχυρισμό αυτό ως δευτερεύουσα πρόταση μέσα σε μια μεγαλύτερη σύνθετη πρόταση, ως ακολούθως (εδώ και στο εξής σκιασμένα (bold) Γ.Λ.): 

«Πάντως την 25ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν για να κηρύξη την επανάστασιν, η οποία άλλωστε είχε κηρυχθή, και από της 23ης ο μεν Κολοκοτρώνης και ο Πετρόμπεης είχον καταλάβει τας Καλάμας και επολιόρκουν τα φρούρια μέχρι Αρκαδίας, ο δε Γερμανός, ο Λόντος, ο Ζαΐμης και οι λοιποί αρχηγοί της Αχαΐας, μετά την κατάληψιν των Καλαβρύτων, επολιόρκουν το φρούριον των Πατρών». (Δασκαλάκης, σ. 28)

Η ανωτέρω σύνθετη φράση περιέχει τους εξής δύο ισχυρισμούς:

α) Κανείς δεν βρισκόταν στη Αγ. Λαύρα την 25/3 επειδή από της 23/3 είχαν καταληφθεί τα Καλάβρυτα και οι αρχηγοί της Αχαΐας (και ο ΠΠΓ) πήγαν να πολιορκήσουν την Πάτρα.

β) Η Επανάσταση είχε κηρυχθεί νωρίτερα στη Μάνη, και από 23/3 είχε καταληφθεί η Καλαμάτα και πολιορκούνταν τα φρούρια της Αρκαδίας.

Κανονικά, κάθε μια από τις ανωτέρω προτάσεις θα έπρεπε να έχει ξεχωριστές και σαφείς παραπομπές, επειδή αποτελούν κεντρικό σημείο της όλης δημοσίευσης. Εν τούτοις, ο ΑΔ καλύπτει την έλλειψη πηγών δημιουργώντας μια θολούρα: Στο τέλος της όλης πρότασης κάνει μια παραπομπή σε Τρικούπη, Φραντζή, Γερμανό, Ιωάννη Κολοκοτρώνη, Οικονόμου και Σπηλιάδη ταυτόχρονα, χωρίς να παραπέμπει σε συγκεκριμένες σελίδες αλλά σε ολόκληρα κεφάλαια. Επειδή έχει σημασία η διατύπωση της παραπομπής (είναι η υπ’ αρ. 2 στη σ. 28), την παραθέτω ολόκληρη:

«Σπ. Τρικούπη [Ιστορ. Ελλην. Επαναστ., έκδοση 1888] τ. Α’ , σ. 48 κ.ε. και 57 κ.ε. – Π. Π. Γερμανού [έκδοση Ι. Φιλήμονος 1837] σ. 38 κ.ε. – Αμβρ. Φραντζή [Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, 1839] τ. Α’, σ. 322 κ.ε. και τ. Β’ σ. 171 κ.ε. – Ιω. Κολοκοτρώνη, Ελληνικά υπομνήματα, σ. 4. – Μ. Οικονόμου, [Ιστορ. της ελλην. Παλιγγενεσίας, β’ έκδ. 1957] τ. Α’, σ. 60 κ.ε. – Ν. Σπηλιάδου [Απομνημονεύματα, 1851, τ. Α’], σ. 58 κ.ε.»

Αυτά τα συνεχή «κ.ε.» (= και εξής), δείχνουν την αδυναμία του συγγραφέα να υποδείξει κάτι συγκεκριμένο, βάζοντας τον αναγνώστη να ψάχνει σε δεκάδες σελίδες, αν τυχόν ήθελε να τσεκάρει τους ισχυρισμούς του. Βέβαια η κατάληψη της Καλαμάτας είναι αναμφισβήτητη και τεκμηριώνεται από πλείστες πηγές. Όμως το ότι είχαν απελευθερωθεί τα Καλάβρυτα και πολιορκούνταν τα φρούρια της Αρκαδίας από της 23/3 είναι εξαιρετικά αμφίβολο και ελάχιστα τεκμηριώνεται από τις παραπομπές. Καθόλου δεν τεκμηριώνεται ο ισχυρισμός ότι «την 25ην Μαρτίου ουδείς ευρίσκετο εις την Λαύραν». Για αρχή, ο πρωταγωνιστής Γερμανός δεν αναφέρει ότι ήταν στην Πάτρα στις 23/3, όπως ψευδώς ισχυρίζεται ο ΑΔ, ούτε αναφέρει πού βρισκόταν στις 25 Μαρτίου. 

Ούτε ο Τρικούπης γράφει πού βρισκόταν ο Γερμανός την 25/3, ούτε οι Ι. Κολοκοτρώνης και Μ. Οικονόμου. Μάλιστα ο τελευταίος γράφει κάτι που μπορεί να ερμηνευθεί και αντίθετα από τον ισχυρισμό ότι η Επανάσταση είχε κηρυχθεί πριν την 25/3: Στην αντίστοιχη σελίδα (σ. 87 στην έκδοση του 1873 των Ιστορικών του Οικονόμου[[vii]]), δεν υπάρχει κάτι που να στηρίζει τον ισχυρισμό, ενώ στη σ. 88 αναφέρει: «… την ημέραν ταύτην της 25 Μαρτίου 1821 ακριβώς ευρέθησαν άπαντες εις τας επαρχίας, εις τας οποίας έκαστος ανήκεν, η σημαία του σταυρού υψώθη συγχρόνως παντού …». Στη σ. 99 προσθέτει «Προϊόντος δε του Μαρτίου, επέστη και η κλητή ημέρα της 25 αυτού, και το κήρυγμα της επαναστάσεως διεσαλπίσθη και εκ Πελοποννήσου…». Τα περί Αγίας Λαύρας, ούτε τα διαψεύδει ούτε τα επιβεβαιώνει. Γενικά, οι πλέον αξιόπιστες πηγές της εποχής (Ζαΐμης, Φραντζής, πρόξενοι στην Πάτρα, Gordon) συμφωνούν ότι οι Γερμανός-Λόντος-Ζαΐμης μπήκαν στην Πάτρα όχι ενωρίτερα από την 25 Μαρτίου, και ότι τα Καλάβρυτα δεν είχαν καταληφθεί ακόμα στις 23 Μαρτίου. Από την όλη παραπομπή, μόνον ο Φραντζής δίνει μια σοβαρή ένδειξη ότι στις 23/3 ο Γερμανός ήταν στα Νεζερά, το οποίο όμως δεν αποκλείει να ήταν στην Αγία Λαύρα στις 24 ή 25 Μαρτίου, αφού όπως προανέφερα τα Νεζερά απέχουν μερικές ώρες από τα Καλάβρυτα.

Κλείνοντας την κριτική του ξεπερασμένου σήμερα Δασκαλάκη, πιστεύω ότι αυτός επωφελήθηκε από το ότι στην εποχή του ο μέσος αναγνώστης δεν είχε εύκολη πρόσβαση στις πηγές όπου παραπέμπει. Δεν ισχυρίζομαι ότι σήμερα είναι καλύτερα τα πράγματα, αφού και ο σύγχρονος μέσος αναγνώστης δεν δαπανά χρόνο για να διαβάσει κάτι περισσότερο από τη Βικιπαίδεια[[viii]] και ό,τι προβάλλεται στην πρώτη σελίδα του Google, κατάσταση που ευνοεί τις παραπομπές στον Κανέναν. Το ελαφρυντικό του ΑΔ είναι ότι δεν είχε στη διάθεσή του πηγές όπως οι ευρωπαϊκές εφημερίδες του 1821 που επιβεβαιώνουν – έστω επιγραμματικά – ότι κάτι συνέβη στο «μοναστήρι των Αδελφών της Λαύρας».[[ix]]

Περιέργως οι σύγχρονοι αντι-λαυρικοί ακαδημαϊκοί δεν παραπέμπουν στον Δασκαλάκη, παρ’ ότι αυτός αποτελεί (θεωρητικά) μια σεβαστή ακαδημαϊκή πηγή. Ίσως δεν έχει το στυλ που αρμόζει στον κύκλο τους. Ίσως πάλι θέλουν να αποφύγουν κάποιες πληροφορίες και απόψεις του συγγραφέα που έρχονται σε αντίθεση με την κρατούσα αριστερή αφήγηση. Οι ακαδημαϊκοί αντι-λαυρικοί ιστορικοί της μεταπολιτευτικής εποχής έχουν μια ουσιώδη διαφορά από τον Δασκαλάκη και άλλους ξεπερασμένους τοπικιστές αντι-λαυρικούς: Κανείς από τους πρώτους δεν ερευνά πραγματικά το θέμα, ακριβώς για να μην έλθει αντιμέτωπος με τις πηγές. Απλά το χαρακτηρίζουν ως «θρύλο» ή «μύθο» en passant μέσα σε εργασίες που ασχολούνται με πιό «μοντέρνα» και «μεταμοντέρνα» θέματα της Επανάστασης, ή και με άσχετα θέματα.

συνεχίζεται στο 2ο μέρος

Παραπομπές (του 1ου μέρους)

[i] [1[i]] Flood Christopher, “Political Myth: A Theoretical Introduction”, Routlege, 2002 σ. 158. Στο books.google.gr  
[ii] [2[ii]] Η εργασία αυτή ευμενώς φιλοξενήθηκε στους ιστοχώρους Αντίβαρο, (30 Οκτ. 2017, www.antibaro.gr/article/17725) και www.academia.edu , απ’ όπου μερικώς αναπαρήχθη σε διάφορα μπλογκς.  
[iii] [3[iii]] Εδώ, για λόγους συντομίας, δεν κάνω ακριβείς παραπομπές στις πηγές. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να τις βρεί στη δημοσίευσή μου «Δύο ομιλίες».  
[iv] [4[iv]] «Και ούτω την ημέραν ταύτην της 25 Μαρτίου 1821 ακριβώς ευρέθησαν άπαντες εις τας επαρχίας, εις τας οποίας έκαστος ανήκεν, η σημαία του σταυρού υψώθη συγχρόνως παντού …». Μ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Έκδοση 1873, σ. 88.  
[v] [[v]5] Δασκαλάκης Β. Απόστολος, «Η έναρξις του Αγώνος της ελευθερίας. Θρύλος και πραγματικότης», Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών, 1961, τόμ. ΙΒ’, σ. 9-138.  
[vi] [6[vi]] Για παράδειγμα, Νίκος Δήμου, Μιλώντας μ΄ έναν αγανακτισμένο νέο για επαναστάσεις, Πατάκης, Αθήνα, 2013, κεφ. 9. «Η επιστημονική ιστορική έρευνα έχει αποδείξει πως κρυφό σχολειό δεν υπήρξε ποτέ, η επίσημη Εκκλησία αφόρισε και πολέμησε την Επανάσταση, κανείς δεν ήταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου του ’21!». Στο books.google.gr  
[vii] [[vii]7] Μ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Έκδοση 1873.  
[viii] [[viii]8] Η Βικιπαίδεια γράφεται και εποπτεύεται από ανώνυμους χρήστες του διαδικτύου με άγνωστα προσόντα. Ειδικά σε θέματα εθνικής ιστορίας και πολιτικής, η ελληνική Βικιπαίδεια αντανακλά τις πεποιθήσεις ενός μικρού αριθμού χρηστών και διαχειριστών και είναι χαμηλής αξιοπιστίας.  
[ix] [[ix]9] Βλ. Γ. Λουκίδης, «Δύο ομιλίες», παράγρ. Α.1 και Α.6. 

πηγή