Ο Αριστοτέλης για τη Mετανάστευση, τη Διαφορετικότητα και τη Δημοκρατία

24 Φεβρουαρίου 2017 | Guillaume Durocher | Διαβάστε το εδώ 

 

Μετάφραση: Απολλόδωρος

 

Αριστοτέλης (μτφρ. Ernest Barker και R. F. Stalley), Πολιτική (Οξφόρδη: Oxford University Press, 1995) 

 

Ένα μέτρο του πνευματικού και ηθικού εκφυλισμού της Δύσης τις τελευταίες δεκαετίες είναι η σχεδόν πλήρης πλέον άγνοια των ιδρυτικών κλασικών του δυτικού πολιτισμού, ακόμη και μεταξύ της λεγόμενης μορφωμένης τάξης. Όσοι παραμένουν σε άγνοια για το τι σκέφτηκαν πριν από αυτούς ανώτερα μυαλά είναι καταδικασμένοι να παραμένουν σαν παιδιά, στην καλύτερη περίπτωση να ανακαλύπτουν ξανά τον τροχό, αντί να στέκονται στους ώμους γιγάντων. 

 

Αν και οι Κλασικοί γράφτηκαν σαφώς για μια εποχή και έναν τόπο πολύ διαφορετικό από τον δικό μας, οι προβληματισμοί τους συχνά μας μιλούν πολύ άμεσα. Τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, η κύρια πολιτική του πραγματεία, είναι γεμάτη με σχόλια σχετικά με τους κινδύνους της διαφορετικότητας και της ισονομίας. Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη δεν απογειώνεται στα ευγονικά και πνευματικά ύψη της ουτοπίας του Πλάτωνα. Ωστόσο, η μετριοπαθής και ρεαλιστική πολιτική του Αριστοτέλη είναι πολύ πιο εύπεπτη για κάποιον που έχει μεγαλώσει με τον σύγχρονο φιλελευθερισμό, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί μια καλύτερη εισαγωγή στην κοινοτιστική και αριστοκρατική πολιτική ηθική των αρχαίων Ελλήνων. 

 

Ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται πολύ για τη διατήρηση της πολιτικής ειρήνης στην πόλη-κράτος. Μια από τις πιο συνηθισμένες αιτίες της "φαυλοκρατίας" και του εμφυλίου πολέμου, λέει, ήταν οι δυσάρεστες συνέπειες της μη αφομοιωμένης μετανάστευσης και της συνακόλουθης ποικιλομορφίας. Η πεζογραφία του Αριστοτέλη είναι απολύτως σαφής: 

 

Η ετερογένεια των αποθεμάτων μπορεί να οδηγήσει σε φατρία - σε κάθε περίπτωση μέχρι να προλάβουν να αφομοιωθούν. Μια πόλη δεν μπορεί να συγκροτηθεί από οποιαδήποτε τυχαία συλλογή ανθρώπων ή σε οποιαδήποτε τυχαία χρονική περίοδο. Οι περισσότερες από τις πόλεις που δέχθηκαν εποίκους, είτε κατά την ίδρυσή τους είτε αργότερα, ταλαιπωρήθηκαν από φατρίες. Για παράδειγμα, οι Αχαιοί ενώθηκαν με εποίκους από την Τροιζήνη για την ίδρυση της Συβάρης, αλλά τους έδιωξαν όταν αυξήθηκε ο δικός τους αριθμός- και αυτό ενέπλεξε την πόλη τους σε μια κατάρα. Στη Θουρία οι Συβαρίτες διαπληκτίστηκαν με τους άλλους εποίκους που είχαν ενωθεί μαζί τους στον αποικισμό της- απαίτησαν ειδικά προνόμια, με το σκεπτικό ότι αυτοί ήταν οι ιδιοκτήτες της περιοχής, και εκδιώχθηκαν από την αποικία. Στο Βυζάντιο οι μεταγενέστεροι έποικοι εντοπίστηκαν σε συνωμοσία εναντίον των αρχικών αποίκων και εκδιώχθηκαν με τη βία- παρόμοια εκδίωξη έπαθαν και οι εξόριστοι από τη Χίο που έγιναν δεκτοί στην Άντισσα από τους αρχικούς αποίκους. Στο Ζάνκλε, από την άλλη πλευρά, οι αρχικοί άποικοι εκδιώχθηκαν οι ίδιοι από τους Σάμιους τους οποίους δέχθηκαν. Στην Απολλωνία, στη Μαύρη Θάλασσα, η εισαγωγή νέων αποίκων προκάλεσε φατριαστικές συγκρούσεις- στις Συρακούσες η παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων σε αλλοδαπούς και μισθοφόρους, στο τέλος της περιόδου των τυράννων, οδήγησε σε εξέγερση και εμφύλιο πόλεμο- και στην Αμφίπολη οι αρχικοί πολίτες, αφού δέχτηκαν Χαλκιδείς αποίκους, εκδιώχθηκαν σχεδόν όλοι από τους αποίκους που είχαν δεχτεί. (1303A13) 

 

Έτσι, η μετανάστευση διαφορετικών λαών αποτελούσε κοινή πηγή συγκρούσεων, που συχνά οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο και κατέληγε στην εθνοκάθαρση είτε των γηγενών είτε των εισβολέων. 

 

Το ιδεώδες του Αριστοτέλη για την ιδιότητα του πολίτη, που συνεπάγεται πολιτικά καθήκοντα και ομαδική αλληλεγγύη, απαιτεί αναγκαστικά μια ισχυρή κοινή ταυτότητα και μια έντονη διαφοροποίηση μεταξύ πολιτών και ξένων. Αντίθετα, οι ξένοι μισθοφόροι δεν είχαν καμία αλληλεγγύη με το λαό και έτσι χρησιμοποιούνταν συχνά από τους τυράννους για να επιβάλουν την άδικη κυριαρχία τους: 

 

Η φρουρά ενός [νόμιμου] βασιλιά αποτελείται από πολίτες: η φρουρά ενός τυράννου αποτελείται από ξένους. (1310B31) 

 

Είναι συνήθεια των τυράννων να μην συμπαθούν ποτέ κανέναν που έχει πνεύμα αξιοπρέπειας και ανεξαρτησίας. Ο τύραννος διεκδικεί το μονοπώλιο αυτών των ιδιοτήτων για τον εαυτό του- αισθάνεται ότι οποιοσδήποτε διεκδικεί μια αντίπαλη αξιοπρέπεια ή ενεργεί με ανεξαρτησία, απειλεί τη δική του ανωτερότητα και τη δεσποτική εξουσία της τυραννίας του- τον μισεί, συνεπώς, ως υπονομευτή της δικής του εξουσίας. Είναι επίσης συνήθεια των τυράννων να προτιμούν τη συντροφιά των αλλοδαπών από εκείνη των πολιτών στο τραπέζι και στην κοινωνία- οι πολίτες, αισθάνονται ότι είναι εχθροί, αλλά οι αλλοδαποί δεν θα προβάλουν καμία αντίσταση". (1313B29) 

 

Αυτό το απόσπασμα φέρνει στο νου την τυραννία των Μπολσεβίκων στις πρώτες δεκαετίες της Σοβιετικής Ένωσης, όταν στην κυβέρνηση, και ιδίως στη μυστική αστυνομία, κυριαρχούσαν άνθρωποι από μη ρωσικές εθνοτικές ομάδες. Όπως σημειώνει ο Αριστοτέλης, στο πλαίσιο ενός τέτοιου συστήματος κάθε διεκδίκηση ανεξαρτησίας συντριβόταν ανελέητα. 

 

Ο Αριστοτέλης εκφράζει επίσης με σαφήνεια μια συναφή ιδέα, ότι η εθνική ομοιογένεια επιτρέπει την ομαδική αλληλεγγύη που απαιτείται για την αποτίναξη της τυραννικής εξουσίας, ενώ ένας ποικιλόμορφος πληθυσμός χωρίς κοινή ταυτότητα είναι ευκολότερο να κυβερνηθεί. Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να καταστεί δυνατή η αναψυχή στην προνεωτερική εποχή, υποστηρίζει την ύπαρξη ενός πληθυσμού εθνοτικά διαφορετικών δούλων (κάτι που εγώ, για λόγους πολιτικής ειρήνης και γενετικής ακεραιότητας, δεν θα υποστήριζα και ειδικά στην εποχή της αυτοματοποίησης): 

 

Η τάξη που την εκμεταλλεύεται θα πρέπει, ιδανικά, αν μπορούμε να επιλέξουμε κατά βούληση, να είναι δούλοι - αλλά δούλοι που δεν προέρχονται από ένα και μόνο απόθεμα ή από αποθέματα με ζωηρή ιδιοσυγκρασία. Αυτό θα εξασφαλίσει ταυτόχρονα το πλεονέκτημα της καλής προσφοράς εργασίας και θα εξαλείψει κάθε κίνδυνο επαναστατικών σχεδίων. (1330A23) 

 

Έτσι, μια μάζα από μπάσταρδους χωρίς ταυτότητα είναι ευκολότερο να κυβερνηθεί από έναν λαό με αυτοσυνείδηση, μια αλήθεια που οι εχθρικές ελίτ που κυβερνούν τη Δύση φαίνεται να κατανοούν ενστικτωδώς. 

 

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι οι ξένοι αποτελούσαν επίσης αγαπημένο πολιτικό όπλο όχι μόνο των τυράννων αλλά και των εξισωτικών εξτρεμιστών. Γράφει: "Στην Αμφίπολη κάποιος με το όνομα Κλεότιμος εισήγαγε Χαλκιδείς αποίκους και τους παρακίνησε μετά την εγκατάστασή τους να κάνουν επίθεση στους πλούσιους" (1305B39). Ο Αριστοτέλης λέει ότι η πολιτογράφηση των αλλοδαπών έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ίδρυση της πιο ακραίας μορφής δημοκρατίας που συναντάται στην Αθήνα. Γράφει για τον Κλεισθένη, ο οποίος λέγεται ότι ίδρυσε τη δημοκρατία της πόλης αυτής: "μετά την εκδίωξη των τυράννων έγραψε στις φυλές έναν αριθμό μόνιμων αλλοδαπών, τόσο αλλοδαπών όσο και δούλων." (1275B34)1 Ο Αριστοτέλης λέει αλλού ότι οι δημοκράτες εδραιώνουν το καθεστώς τους με προσπάθειες ανάμειξης των πολιτών (καταρρίπτοντας τις παλιές ταυτότητες) και υποδαυλίζοντας τον ατομικισμό: 

 

Άλλα μέτρα που είναι επίσης χρήσιμα για την οικοδόμηση αυτού του τελευταίου και πιο ακραίου τύπου δημοκρατίας είναι μέτρα όπως αυτά που εισήγαγε ο Κλεισθένης στην Αθήνα, όταν προσπάθησε να προωθήσει την υπόθεση της δημοκρατίας, ή αυτά που έλαβαν οι ιδρυτές της λαϊκής διακυβέρνησης στην Κυρήνη. Μια σειρά από νέες φυλές και φατρίες θα πρέπει να θεσπιστούν δίπλα στις παλιές- οι ιδιωτικές λατρείες θα πρέπει να μειωθούν σε αριθμό και να διεξάγονται σε κοινά κέντρα- και θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί κάθε μέσο για να αναμειχθούν όλοι οι πολίτες, όσο το δυνατόν περισσότερο, και να καταρρεύσουν οι παλιές τους αφοσιώσεις. Όλα τα μέτρα που υιοθετούνται από τους τυράννους μπορούν εξίσου να θεωρηθούν ως ευνοϊκά για τη δημοκρατία. Μπορούμε να αναφέρουμε ως παραδείγματα την άδεια που επιτρέπεται στους σκλάβους (η οποία, μέχρι ενός σημείου, μπορεί να είναι επωφελής καθώς και συμπαθής), την άδεια που επιτρέπεται στις γυναίκες και τα παιδιά και την πολιτική της συναίνεσης στην πρακτική του "να ζεις όπως θέλεις". Υπάρχουν πολλά που βοηθούν ένα τέτοιο σύνταγμα, διότι οι περισσότεροι άνθρωποι βρίσκουν μεγαλύτερη ευχαρίστηση στο να ζουν χωρίς πειθαρχία απ' ό,τι σε μια ζωή εγκράτειας. (1319B19) 

 

Τα μέτρα αυτά φαίνεται να συμβαδίζουν με αυτό που ο Samuel Francis έχει ονομάσει "αναρχοτυραννία": αποδυναμώνοντας τις παραδοσιακές ομαδικές ταυτότητες και την εξουσία των οικογενειοκρατών, ο πληθυσμός των "απελευθερωμένων ατόμων" περιορίζεται παραδόξως σε μια ανίσχυρη μάζα, η οποία μπορεί στη συνέχεια να χειραγωγηθεί με ευχέρεια από τους δημαγωγούς. Ο Αριστοτέλης θεωρεί την ακραία δημοκρατία ανεπιθύμητη επειδή οδηγεί στην ανομία και τον ατομικισμό.
* * * 

 

Ο Αριστοτέλης είναι σπάνιος μεταξύ των αρχαίων στοχαστών στο ότι η πολιτική του θεωρία υποστηρίζει τουλάχιστον ένα είδος μέτριας δημοκρατίας ή συνταγματικής διακυβέρνησης. Γενικά πιστεύει ότι ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων πρέπει να έχει την ιδιότητα του πολίτη, η οποία περιορίζεται από την υπηρεσία στο στρατό και από ένα μέτριο προσόν ιδιοκτησίας - μια περιγραφή που ταιριάζει εξαιρετικά καλά στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία. Υποστηρίζει ένα "μικτό καθεστώς" με δημοκρατικά, ολιγαρχικά και αριστοκρατικά στοιχεία, που θα υπόκειται σε έναν σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητο βασικό νόμο, ο οποίος θα ενσωματώνει και θα ορίζει έναν τρόπο ζωής. 

 

Το όραμα των Αμερικανών Ιδρυτών Πατέρων (ή πράγματι των Συνομοσπονδιακών) για την κυβέρνηση μου φαίνεται ότι έχει σημαντική επικάλυψη με την πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη. Η μεγαλύτερη διαφορά είναι ίσως ότι ο Αριστοτέλης υποστήριζε ένα μετριοπαθώς δημοκρατικό συνταγματικό καθεστώς, όχι για λόγους ατομικών "δικαιωμάτων" ή "ισότητας", αλλά επειδή αυτά εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα της κοινότητας. Ένα μετριοπαθώς δημοκρατικό καθεστώς έδινε σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους ένα συμφέρον για τη διατήρηση αυτού του καθεστώτος ("buy-in") και επέτρεπε σε όλους τους πολίτες να συμπεριλάβουν το μερίδιο της σοφίας τους, όσο μικρό και αν είναι, στην κυβέρνηση. 

 

Ο Αριστοτέλης επιχειρηματολογεί σθεναρά υπέρ μιας έννοιας της δικαιοσύνης με επίκεντρο την κοινότητα: "Το αγαθό στη σφαίρα της πολιτικής είναι η δικαιοσύνη- και η δικαιοσύνη συνίσταται σε ό,τι τείνει να προάγει το κοινό συμφέρον" (1282B14). Πόσες πολιτικές συζητήσεις σήμερα -είτε για την άμβλωση, τον γάμο των ομοφυλοφίλων, τη μετανάστευση, την οικονομική πολιτική ή οτιδήποτε άλλο- αναφέρονται στο κοινό καλό και όχι σε σολιψιστικά και παιδαριώδη επιχειρήματα περί "δικαιωμάτων" και "δικαιοσύνης"; 

 

Αν και ο Αριστοτέλης είναι σαφώς πιο "αστός" από τον Πλάτωνα, περιφρονεί και αυτός τις εξισωτικές υπερβολές, οι οποίες εκδηλώνονται με τον δημοκρατικό εξτρεμισμό και τον εγωιστικό ατομικισμό. Ο Αριστοτέλης σημειώνει ότι ορισμένες δημοκρατίες είναι τόσο ακραίες που στην πραγματικότητα υπονομεύουν την ύπαρξη του κράτους, και ως εκ τούτου δεν επιβιώνουν όσο μια μετριοπαθής δημοκρατία. Γράφει με μεγάλη ευγλωττία γι' αυτή την "ψευδή αντίληψη της ελευθερίας" που τόσο συχνά έχει παρασύρει τον λαό μας: 

 

Στις δημοκρατίες του τύπου που θεωρείται ότι είναι ιδιαιτέρως δημοκρατική, η πολιτική που ακολουθείται είναι το ακριβώς αντίθετο από το πραγματικό τους συμφέρον. Ο λόγος γι' αυτό είναι μια λανθασμένη αντίληψη της ελευθερίας. Υπάρχουν δύο χαρακτηριστικά που κατά γενική ομολογία προσδιορίζουν τη δημοκρατία. Το ένα από αυτά είναι η κυριαρχία της πλειοψηφίας- το άλλο είναι η ελευθερία των ατόμων. Θεωρείται ότι η δικαιοσύνη συνίσταται στην ισότητα και η ισότητα στο να θεωρείται η βούληση των μαζών κυρίαρχη- η ελευθερία θεωρείται ότι συνίσταται στο να "κάνει κανείς ό,τι του αρέσει". Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας άποψης είναι ότι, σε αυτές τις ακραίες δημοκρατίες, ο καθένας ζει όπως του αρέσει - ή όπως λέει ο Ευριπίδης, για όποιον σκοπό έχει την ευκαιρία να επιθυμεί. 

 

Αυτή είναι μια μέση αντίληψη [της ελευθερίας]. Το να ζει κανείς σύμφωνα με τους κανόνες του συντάγματος δεν θα έπρεπε να θεωρείται σκλαβιά, αλλά μάλλον σωτηρία. (1310A12) 

 

Δεν είναι αυτή μια πολύ εύστοχη σύνοψη των δεινών του σύγχρονου φιλελευθερισμού; Θα έλεγα ότι η Δύση είχε ήδη μολυνθεί σοβαρά από τη δεκαετία του 1930, προτού κάνει μετάσταση σε παράλογο βαθμό από τη δεκαετία του 1960 και μετά. Έτσι, σήμερα, οι φιλελεύθεροι εκφράζουν μόνο την επιθυμία για "ισότητα" και "αλληλεγγύη", ενώ ταυτόχρονα καταστρέφουν τα ίδια τα θεμέλια για αυτούς τους σκοπούς μέσω της πολυπολιτισμικότητας και των ανοιχτών συνόρων, τα οποία επιβάλλονται φανατικά με την πιο κοντόφθαλμη μισαλλοδοξία. 

 

Ο Αριστοτέλης παρέχει ένα ισχυρό σκεπτικό για ένα μετριοπαθές συνταγματικό καθεστώς υπεύθυνων πολιτών-στρατιωτών που περιορίζονται από έναν πεφωτισμένο βασικό νόμο. Στο επερχόμενο εθνοκράτος, ο βασικός νόμος θα ορίζει αναγκαστικά τη διατήρηση της ταυτότητας και των εθνογενετικών συμφερόντων των ευρωπαϊκών λαών ως απαράβατη επιταγή, η οποία θα επιβάλλεται από δικαστές και ίσως μια στρατιωτική-πνευματική τάξη (ή μια τάξη στρατιωτών-επιστημόνων) αφιερωμένη σε αυτόν τον σκοπό. 

 

Σε κάθε περίπτωση, ο Αριστοτέλης διατυπώνει με σαφήνεια πώς η ομοιογένεια, η κοινή ταυτότητα και η αίσθηση της λαϊκότητας είναι κοινωνικά αγαθά απαραίτητα για την ιδιότητα του πολίτη, την αλληλεγγύη και την ελευθερία από τυραννικές κυβερνήσεις. Υποστηρίζει την καλή διακυβέρνηση που προσανατολίζεται προς το κοινό συμφέρον σε αντίθεση με τα ατομικά "δικαιώματα", την ιδιοτροπία και την ισότητα ως αυτοσκοπούς. Η αρχαιοελληνική πολιτική δεν μπορεί παρά να φαίνεται "αυταρχική" ή ακόμη και "ολοκληρωτική" στους σύγχρονους φιλελεύθερους. Στην πραγματικότητα, η πολιτική της ελληνικής πόλης-κράτους δεν είναι τίποτε άλλο από εκείνη των συγκεντρωμένων πατερούληδων, που συγκεντρώνονται για να εκπληρώσουν την ιερή τους ευθύνη να προστατεύσουν, να πειθαρχήσουν και να εκπαιδεύσουν τους συγγενείς τους προς το καλό. 

 

Αξίζει να επαναλάβουμε τις ζοφερές παρατηρήσεις του Αριστοτέλη σχετικά με τη διαφορετικότητα: η μη αφομοιώσιμη μετανάστευση μπορεί να οδηγήσει μόνο σε σύγκρουση, σύγκρουση που μπορεί να τελειώσει μόνο με τον διαχωρισμό, διαχωρισμό που μπορεί να συμβεί μόνο με την εκδίωξη είτε των εισβολέων είτε των γηγενών από τα πατρογονικά τους εδάφη. 

 

---

Δικτυογραφία:
Aristotle on Immigration, Diversity, and Democracy
https://www.theoccidentalobserver.net/2017/02/24/aristotle-on-immigration-diversity-and-democracy/ 

 

Σημείωση

 

1. Αυτό συνέβαινε πριν από τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή, ο οποίος εκδημοκρατίζει περαιτέρω την Αθήνα, ενώ στην πραγματικότητα αυστηροποιεί τα προσόντα ιθαγένειας σε όσους γεννιούνται από δύο γηγενείς Αθηναίους γονείς.