ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ (ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ)

Γράφει ο Χρίστος Γούδης 

 

Με μεγάλη συγκίνηση μόλις πληροφορήθηκα (19.5.2022, ώρα 7.30 μ.μ.) την απώλεια του αγαπητού μου φίλου Βαγγέλη Παπαθανασίου. Στη μνήμη του αφιερώνω κείμενό μου, γραμμένο τις παλιές καλές μέρες της αξέχαστης συντροφιάς μας. Εμπεριέχεται στο έργο μου ΑΛΛΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΩΣ (Α΄ έκδοση: Patria, 2009, Β΄ έκδοση: Νέα Γενεά, 2021)

 

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ 

Μνήμες ελληνικές και έναστρες  

 

Είθισται, όταν κάποιος πρέπει να παρουσιάσει ένα τιμώμενο πρόσωπο, να παραθέτει μία σειρά στοιχείων, μέσα από τα οποία αναδεικνύεται η χρονολογική του διαδρομή, η εξελικτική του μορφοποίηση, η ιστορική του πορεία και οι δημιουργικές του εκφάνσεις στους τομείς που έχει διακριθεί. Το σχήμα έχει μια γραμμικότητα επιβεβλημένη από τα προκρούστεια πρότυπα ενός αστικού καθωσπρεπισμού. Καταρρέει ωστόσο όταν το τιμώμενο πρόσωπο, από τη φύση του, έχει την τάση να διαρρηγνύει τα συμβατικά κοινωνικά πλαίσια, ακολουθώντας μια μη-γραμμική δυναμική που τα οδηγεί σε αυθεντικές πρωτόγνωρες συλλήψεις τις οποίες προσλαμβάνει από βαθύτερους και αόρατους υδροφόρους ορίζοντες. Όταν το πρόσωπο δεν είναι πρόσωπο αλλά πηγή, και μάλιστα «πηγή λαλέουσα». Γιατί αυτό ακριβώς είναι ο Βαγγέλης Παπαθανασίου. 

 

Η πολυδιάστατη μουσική και εικαστική του παρουσία, η πρωτοποριακή και πρωτότυπη αισθητική του ύπαρξη και δράση, δεν είναι παρά αποτέλεσμα μιας απόκρυφης γενετικής επαφής του με δυνάμεις και μνήμες του «επέκεινα» που δεν υποψιαζόμαστε, δεν κατανοούμε και δεν ελέγχουμε. Γιατί ο Βαγγέλης Παπαθανασίου γεννήθηκε «επαφικός». Από την ηλικία των τεσσάρων ετών προσλαμβάνει ένα πολύπτυχο κώδικα συμπαντικών συχνοτήτων, δονείται, συντονίζεται και επανεκπέμπει άμεσα, σε μια γλώσσα διαχρονική, ανερμήνευτη και μυστηριακή που συναρπάζει και μαγνητίζει χωρίς κανείς μας να γνωρίζει γιατί. 

 

Η περίπτωση του Βαγγέλη μας αναγκάζει να σκεφτούμε, και να σκεφτούμε βαθύτερα για τη φύση και το νόημα της μουσικής. Γιατί αναμφισβήτητα ο ίδιος αποτελεί ένα διάμεσο, ένα δίαυλο, καταλύτη, μεταλλάκτη ή αποκωδικοποιητή μουσικών και οπτικών ολογραμμάτων που ενυπάρχουν εγχαραγμένα σε ακουστικούς και εικαστικούς συμβολογραφικούς σχηματισμούς στο συμπαντικό μας κύτταρο, στο «μέσα» μας, που έρχεται όμως από «έξω». Γιατί ο καθένας μας «γης παις εστί και ουρανού αστερόεντος». Μόνο που εμείς, για να προσλάβουμε τα αρμονικά αυτά μαγνητικά και εν δυνάμει μορφογενετικά πεδία χρειαζόμαστε την παρουσία του. Είμαστε όλοι μας εμβαπτισμένοι στα ίδια με αυτόν κοσμικά ερεθίσματα, μόνο που η αποκριτική μας ικανότητα και ευαισθησία, η μουσική μας αντίληψη, και δευτερογενώς η εικαστική, απαιτεί την δική του αποκρυπτογράφηση, για να ενεργοποιηθεί και να μας ευαισθητοποιήσει. 

 

Με άλλα λόγια, άτομα όπως ο Βαγγέλης, προσλαμβάνουν άμεσα τα μηνύματα από τον κοσμικό χώρο και μας τα κοινωνούν με τέτοιο τρόπο ώστε να τα προσλάβουμε και εμείς. Είναι οι ξεναγοί μας που, έχοντας τη μνήμη της ιστορίας των αρχαιολογικών χώρων που εμείς επισκεπτόμαστε, μπορούν να μας την μεταβιβάζουν ξαναζωντανεύοντάς τους. 

 

Γνωρίζουμε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος, ανάλογα με τη δραστηριότητα του, αποκαλύπτει την παρουσία της κυματικής του υπόστασης υπό μορφή ηλετρομαγνητικών πεδίων, μέσα από ένα εκτεταμένο φάσμα ιδιοσυχνοτήτων, διακριτών μεταξύ τους, ανάλογα με το αν ηρεμεί, κοιμάται, ονειρεύεται, η βρίσκεται σε έξαρση δραστηριότητας. Ανάστροφα, ο βομβαρδισμός του εγκεφάλου μας με μουσικές συχνότητες, παρεμφερείς με τις χαρακτηριστικές εγκεφαλικές μας ιδιοσυχνότητες, δημιουργεί κατ’ αναλογία στον άνθρωπο την αίσθηση της ηρεμίας του ύπνου, της υπερδιέγερσης ή της έκστασης, και είναι αυτή ακριβώς η ιδιότητα της μουσικής που βρίσκεται πίσω από την θεραπευτική της δυναμική: η έμμεση δηλαδή επαναφορά στις φυσικές του δονήσεις ενός υγιούς οργανισμού, και συνακόλουθα στην ανάταξη της υγείας του. 

 

Βέβαια η πρωταρχική προέλευση του κοσμικού μουσικού μηνύματος πιθανώς να οφείλεται σε μια αρχετυπική, παράλληλη με την φωτεινή, ηχητική έκρηξη του σύμπαντος, σε ένα πραγματικά μεγάλο μπάνγκ (big bang), τον Μεγάλο Κρότο της διάρρηξης του συμπαντικού ορφικού αυγού, μέσα από τον οποίο αναφύονται εξελικτικά αρμονικές συνηχήσεις και κοσμικές συμφωνικές συνθέσεις, κατ’ αναλογία με την δημιουργία και την μορφοπλασία των αστέρων και των γαλαξιών, των κοσμικών αυτών βεγγαλικών, που όλα τους προέρχονται από τη φωτεινή μεγάλη έκρηξη του μικροκοσμικού φορτισμένου «κβαντικού τίποτε» που γέννησε το Σύμπαν. 

 

Αυτήν την αρχική, ουρανόθεν εκπορευόμενη, μουσική, την ενδεχομένως ήδη καταγεγραμμένη στη Μεγάλη Μνήμη ενός συμπαντικού υπολογιστή, είναι προικισμένος να ανασύρει κατά περίπτωση ο Βαγγέλης, παρέχοντάς μας απλόχερα τα ηλεκτρονικά μουσικά έργα του, για τα οποία είναι οικουμενικά γνωστός. 

 

Ανάμεσα στην ατέλειωτη λίστα των 42 δισκογραφικών του έργων, των 15 μουσικών επενδύσεων ταινιών κινηματογράφου και τηλεόρασης, των 2 μπαλέτων, των 6 θεατρικών του έργων, των 2 χορωδιακών συμφωνιών, και των 5 μεγάλων οπτικοακουστικών θεαμάτων που τον κατέστησαν πατέρα της «νέας εποχής (new age) στη μουσική» είναι και η μουσική του για την ταινία του Χιου Χάντσον Chariots of Fire, ή «Δρόμοι της Φωτιάς», όπως έγινε γνωστό στην Ελλάδα, για την οποία τιμήθηκε με το Βραβείο Ακαδημίας Κινηματογράφου, το γνωστό στο ευρύ κοινό ως Όσκαρ. Όπως επίσης και η μουσική του για τις εξίσου αριστουργηματικές ταινίες του Ρίντλεϋ Σκοτ 1492-Conquest of Paradise ή «Χριστόφορος Κολόμβος», και Blade Runner (βασισμένο στο αριστούργημα του Φίλιπ Ντικ), αλλά και για τις ταινίες «Ανταρκτική» του Κορεγιόσι Κουραχάρα, και «Τα Μαύρα Φεγγάρια του Έρωτα» του προσωπικού του φίλου, Ρομάν Πολάνσκι. 

 

Η συμβολή του στη διάδοση της ελληνικότητας, σε διεθνές επίπεδο, είναι σε όλους μας γνωστή μέσα από την μουσική του για την ταινία «Αλέξανδρος» του ΄Ολιβερ Στόουν, και τις ταινίες του Γιάννη Σμαραγδή «Καβάφης» και «El Greco», από την συνεργασία του με τον διακεκριμένο Έλληνα σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά, για την ταινία του οποίου «Ο Αγνοούμενος» έγραψε την μουσική, αλλά και από την μουσική που συνέθεσε για τις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες «Ηλέκτρα» του Μιχάλη Κακογιάννη, «Μήδεια» σε σκηνοθεσία της Νούρια Έσπερτ, και «Τρωάδες», «Εκάβη» και «Αντιγόνη» σε σκηνοθεσία Ειρήνης Παπά. 

 

Η αγάπη του για τη φύση και τα πλάσματά της είναι έκδηλη μέσα από το μουσικό του έργο για μια σειρά νατουραλιστικών ντοκιμαντέρ, και τη συνεργασία του με μεγάλους σύγχρονους φυσιοδίφες, όπως για παράδειγμα τον Ζακ Κουστώ. Η, παράλληλα με την μουσική του ιδιοφυΐα, κλίση του στη ζωγραφική, πέραν των πολλών προσωπικών του εικαστικών έργων, τον οδήγησε σε μουσικές συνθέσεις που πλαισιώνουν γνωστά σχετικά ντοκιμαντέρ, όπως για παράδειγμα τα αφιερώματα στον Ζωρζ Μπρακ και τον Πάμπλο Πικάσσο.  

 

Αξέχαστες θα μείνουν, σε όσους τις παρακολούθησαν, οι συναυλίες του στο Ολυμπιά των Παρισίων, στο Ρόϋαλ Άλμπερτ Χωλλ στο Λονδίνο, στο Παβιγιόν ντε Παρί των Παρισίων, στο Ντρέρυ Λέϊν του Λονδίνου, στο Σερκ Ρουαγιάλ στις Βρυξέλλες, στο Ρόϊς Χωλ στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες, στις Θέρμες του Καρακάλλα στη Ρώμη, αλλά και οι συναυλίες των Αθηνών στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού στην Ακρόπολη και στο Παναθηναϊκό Στάδιο σε σχέση είτε με την ανέγερση του Μουσείου της Ακρόπολης – που να φαντάζονταν το αρχιτεκτονικό τερατούργημα που προέκυψε, κάτι σαν εκθεσιακό κέντρο αυτοκινήτων – είτε με την προώθηση της Ολυμπιακής Ιδέας και του Αθλητισμού γενικότερα, είτε ακόμη με την προβολή του ποιητικού λόγου (μέσα από την Βραδιά Ποίησης με τον Άλαν Μπέιτς και την Φανή Αρντάν), με αποκορύφωμα φυσικά την «Μυθωδία», την μουσική που συνέθεσε για την αποστολή της ΝΑΣΑ: «2001 Οδύσσεια στον Άρη» που πρωτοπαρουσιάσθηκε στο Ναό του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα. 

 

Η όντως διαστημική του μουσική, η γεμάτη μνήμες ελληνικής μεγαλοπρέπειας, ένας περίτεχνος συνδυασμός ιωνικής καλαισθησίας και λακωνικής λιτότητας, εντυπωσίασε την διεθνή αστρονομική κοινότητα, η οποία εκτιμώντας την διαπλανητική διάσταση του συνολικού μουσικού του έργου, στο οποίο συμπεριλαμβάνεται και η συμβολή του στην μουσική της γνωστής τηλεοπτικής σειράς Κόσμος του Καρλ Σαγκάν, ονόμασε έναν αστεροειδή προς τιμήν του, «Vangelis». Είναι ο αστεροειδής 6354 που κινείται σε τροχιά ανάμεσα στον Δία και τον Άρη, συμπληρώνοντας μια πλήρη περιφορά γύρω από τον Ήλιο σε τέσσερα και κάτι χρόνια. 

 

Τελειώνοντας, όπως ξεκίνησα, με την επισήμανση ότι η γραμμική κλινική περιγραφή των μουσικών του άθλων δεν είναι δυνατόν να αποδοθεί με τον συνήθη λόγο («όταν τα συνήθη λόγια δεν αρκούν» όπως λέει ο ποιητής), θα τολμήσω να κλείσω με ένα πολυδιάστατο ποιητικό εγχείρημα που του αφιερώνω από καρδιάς, με τίτλο: 

 

Μνήμες γενετικές της αέναης επιστροφής
♫ ή,ά,έ,ά... ή,ή,ά,έ... ό,ό,ή,ά... ά,ή,ά,έ...
Κβάντα της μουσικής ενός συμπαντικού παιάνα πυθαγόρειου
εγχαραγμένα στα νουκλεϊκά οξέα του μεγάλου αρχιτέκτονα,
κβάντα που κυματίζουνε ως υπερκόσμιες αρμονικές
μιας μυθωδίας του επέκεινα. 

 

♫ A… C… G… T…
Μνήμες κυτταρικές του Γαλαξία των εγχόρδων
και των κρουστών και των πνευστών του Διαστήματος
μέσα στην σπειροειδή σιωπή μίας κατεψυγμένης πάλλευκης Ανταρκτικής
που διακόπτουν βίαια τ’ άρματα της φωτιάς
κατά την εκροή τους απ’ τους δρόμους της Κολάσεως
για την κατάκτηση του Ουρανίου Παραδείσου. 

 

El Greco, κάνε το όνειρό σου να διαρκεί
πέρ’ απ’ το έρεβος της νύχτας
κλείνοντας μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα των αργοναυτών,
και των δρομέων στου σπαθιού την κόψη,
των θαλασσόλυκων της αναζήτησης των Ινδιών
και της ανεύρεσης του Νέου Κόσμου,
καθώς τα όριά της επεκτείνονταν σαν τα βεγγαλικά,
απ’ την ασιανή δρακόντεια προέλαση του Αλέξανδρου
και την ποιητική ναυσιπλοΐα του αλεξανδρινού
με στόχο προσχηματικό τον πηγαιμό του στην Ιθάκη. 

 

Ελλάς, albedo της σελήνης, σέλας πολικό,
μαύρα φεγγάρια του δαιμονισμένου έρωτα,
νυχτερινές αφίξεις ενός σκότους φωτεινού
που αναδιπλώνεται σε μαθηματικά πολύπτυχα
μιας ιερής συνέλιξης της Γης και των αστεροειδών
με αισθητήρες και καμπύλες αποκρίσεως
μιας περιελισσόμενης έλικας DNA. 

 

Ένας πολυδιάστατος φθορίζων ηλεκτροσυνθετικός παλμός
ενός γενετικού πολυδονούμενου πομπού,
παιδιού της αγνοούμενης και πανωραίας Αφροδίτης,
αναδυόμενης από τις άνωθεν διϊπετείς συχνότητες
μιας εξαναγκασμένης ταλαντώσεως
που βαίνει φθίνουσα,
καθώς το Σύμπαν διαστέλλεται εκθετικά,
αργοπεθαίνοντας, όχι μέσα σε μια μεγάλη έκρηξη,
αλλά σε ψίθυρους που μουρμουρίζουνε αρμονικά
την έλευση της απολύτου εντροπίας,
της κοσμογόνου εντροπίας του κυοφορούντος Μηδενός,
που επισφραγίζεται από την μεγαλόπρεπη σιωπή
της μουσικής της αενάου συντελείας κι αναγέννησης
του σύμπαντος, πτερόεντος, και αοράτου Κόσμου. 

 

Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, για να χρησιμοποιήσω την προσφιλή ποιητική έκφραση του Νίκου Εγγονόπουλου, είναι «ωραίος σαν Έλληνας». Είναι από τους Έλληνες που χρειαζόμαστε ενεργά κοντά μας, ιδιαίτερα τώρα που η πατρίδα μας ζει μέρες αφελληνισμού, κατάπτωσης, εκφυλισμού, και αθλιότητας. Ηχείστε, λοιπόν, οι σάλπιγγες, καμπάνες λευτεριάς δονείστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα, βόγγα παιάνα, γιατί η Ελλάδα πρέπει να ζήσει, θέλει να ζήσει, και θα ζήσει.