῏Ησαν γὰρ ἄμφω πάντα προϊδεῖν καὶ συνιδεῖν ἱκανοὶ καὶ πολεμικῶν τεχνασμάτων οὐδενὸς ἀδαεῖς, ἀλλὰ πάσαις μὲν τειχομαχίαις, πάσαις δὲ λοχήσεσι καὶ ταῖς ἐκ παρατάξεως ἀγωνίαις ἐθάδες, τὰς δὲ διὰ χειρὸς πράξεις δραστικοὶ καὶ γενναῖοι καὶ ἐχθροὶ πάντων τῶν ὑπ ̓ οὐρανὸν ἡγεμόνων γνώμῃ καὶ ἀνδρείᾳ κατάλληλοι (σ.1).
Στο σύντομο αυτό απόσπασμα, η Άννα Κομνηνή, για να εξυμνήσει τις πολεμικές αρετές των δύο μεγάλων αντιπάλων, Αλεξίου Κομνηνού και Ροβέρτου Γουϊσκάρδου, μνημονεύει τους βασικούς τύπους στρατιωτικών επιχειρήσεων, τον τρόπο διεξαγωγής των οποίων ένας ικανός στρατιωτικός ηγέτης οφείλει να γνωρίζει, δηλαδή την πολιορκία, την μάχη σε παράταξη και την ενέδρα. Η ενέδρα, βάση της οποίας αποτελεί η παραπλάνηση και ο αιφνιδιασμός, κατέχει σύμφωνα με την Άννα σημαντική θέση στον βυζαντινό πόλεμο. Δύο αιώνες αργότερα ο ανώνυμος συντάκτης του Χρονικού του Μορέως διασώζει συμπυκνωμένα σε λίγους στίχους το πώς αντιλαμβάνονταν οι Δυτικοί τον τρόπο πολέμου των Βυζαντινών, όπου κυριαρχεί η εξαπάτηση και όχι η κατά μέτωπο σύγκρουση: Τὸ πῶς οἱ Τοῦρκοι κ’ οἱ Ρωμαῖοι οὐδὲν εἶναι στρατιῶτες νὰ πολεμοῦν εἰς πρόσωπον ὡσὰν ἐμεῖς οἱ Φράγκοι, δια τὸ ἔχουν πονηρίαν καὶ πολεμοῦν μὲ τέχνην (σ.2).
Στις αρχές του 14ου αιώνα, ο υιός του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ , ο Θεόδωρος Παλαιολόγος, που σταδιοδρόμησε στη Δύση ως μαρκήσιος του Μομφεράτου, γράφοντας για να συμβουλεύσει τους συμπατριώτες του περί τα στρατιωτικά, διακρίνει τρείς κατηγορίες πολέμου:
α) την επιδρομή και λεηλασία,
β) την εξαπάτηση, και μόνον η τρίτη κατηγορία αναφέρεται στην γενικευμένη, κατά μέτωπο σύγκρουση (σ.3).
β) την εξαπάτηση, και μόνον η τρίτη κατηγορία αναφέρεται στην γενικευμένη, κατά μέτωπο σύγκρουση (σ.3).
Πράγματι η μελέτη του μεσαιωνικού πολέμου έχει αποδείξει ότι σημαντικό ρόλο στις πολεμικές συγκρούσεις κατείχαν όχι μόνο οι μάχες σε παράταξη, αλλά και οι πολιορκίες και οι επιχειρήσεις που αξιοποιούσαν την εξαπάτηση και ως εκ τούτου οδηγούσαν στον αιφνιδιασμό του αντιπάλου (σ.4). Και όσον αφορά το Βυζάντιο, οι επιχειρήσεις εξαπάτησης και αιφνιδιασμού καθώς και η στρατηγική του πολέμου φθοράς κατέχουν σημαντική θέση και ρόλο στη στρατιωτική ιστορία της αυτοκρατορίας.
Ο πόλεμος φθοράς εμφανίζεται συχνά κατά την μακραίωνη βυζαντινή ιστορία, αποκτώντας μεγαλύτερη ή μικρότερη σημασία ανά περίοδο για την στρατηγική της αυτοκρατορίας και τις πολεμικές επιχειρήσεις. Το θέμα του πολέμου φθοράς, σε συνδυασμό με την εξαπάτηση και τον αιφνιδιασμό, δεν απουσιάζει και από την ύλη των βυζαντινών στρατιωτικών εγχειριδίων, με αποκορύφωμα το Περί παραδρομής πολέμου, το οποίο αποτελεί αυτοτελές εγχειρίδιο πολέμου φθοράς για την αντιμετώπιση των συνοριακών επιδρομών των Αράβων (σ.5).
Με την προτεινόμενη στρατηγική μπορεί ο στρατηγός να επιτύχει σημαντικά αποτελέσματα, ακόμα και αν υστερεί αριθμητικά του αντιπάλου: Χρὴ δὲ καὶ τοῦτο διὰ σκοποῦ καὶ μελέτης ἔχειν τὸν στρατηγὸν καὶ πᾶσαν σπουδὴν τίθεσθαι, λάθρα καὶ ἀδοκήτως, εἰ οἶόν τε, τὰς τῶν ἐχθρῶν ἐπιθέσεις ποιεῖσθαι ̇ τοῦ γὰρ τοιούτου ἐπιτηδεύματος τυγχάνων ὁ στρατηγός, καὶ μετ’ ὀλιγοστοῦ λαοῦ πολλοὺς τῶν πολεμίων κατατροπώσεται (σ.6).
Περιγράφεται επίσης ο τρόπος κατάληψης στενών περασμάτων κυρίως από δυνάμεις πεζικού για τη δημιουργία ενέδρας και ο τρόπος που θα οδηγηθεί ο αντίπαλος σε αυτή (σ.7).
Σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής που δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθεί, είναι επωφελές να πραγματοποιηθεί επίθεση όταν ο αντίπαλος –ήδη καταπονημένος– επείγεται να επιστρέψει στην επικράτειά του, μεταφέροντας τη λεία του (σ.8).
Επίσης στην πραγματεία περιλαμβάνεται ένα κεφάλαιο για την οργάνωση νυχτερινής επίθεσης στο στρατόπεδο του αντιπάλου (σ.9).
Στο Στρατηγικόν του Μαυρικίου αφιερώνονται αρκετά χωρία σε σχετικά ζητήματα υπό τον τίτλο Περὶ ἐνέδρας, Περὶ ἐφόδων ἀδοκήτων και Περὶ νυκτερινῶν ἐφόδων (σ.10). Ο Λέων Σ΄ ο Σοφός επίσης αφιερώνει στο ίδιο θέμα μία διάταξη των Τακτικῶν του, αναπαράγοντας και συμπληρώνοντας το κεφάλαιο Περὶ ἐφόδων ἀδοκήτων του Στρατηγικοῦ του Μαυρικίου.
Κατά τον Λέοντα, ο πόλεμος φθοράς έχει ιδιαίτερη σημασία να εφαρμοσθεί όταν αντιμετωπίζεται πολυπληθέστερος και ισχυρότερος αντίπαλος. Η χρήση στρατηγημάτων, απάτης και αιφνιδιασμού θα αποφέρει καλύτερα αποτελέσματα από ό,τι μια μάχη σε παράταξη (σ.11).
Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο Θεόδωρος Παλαιολόγος, κινούμενος στο ίδιο κλίμα, στην πραγματεία του, αναφέρει ότι σε περίπτωση που ο αντίπαλος υπερέχει αριθμητικά, το στράτευμα είναι καλό να λάβει θέση άμυνας σε πέρασμα ή ποταμό, ώστε να εκμεταλλευτεί την μορφολογία του εδάφους, και να αποκτήσει με τον τρόπο αυτόν πλεονέκτημα έναντι του αριθμητικώς υπερτέρου αντιπάλου (σ.12).
Σε άλλο σημείο υποστηρίζει ότι οι φρουροί των συνόρων πρέπει να είναι ελαφρά οπλισμένοι, ώστε να παγιδεύουν τους αντιπάλους που εκτελούν καταδρομικές επιχειρήσεις (σ.13).
Εξίσου χαρακτηριστική είναι η συμβουλή του Θεοδώρου Παλαιολόγου για την αντιμετώπιση ενός πολύ ισχυρότερου εισβολέα: θα πρέπει να αποφευχθεί η επίθεση και να τηρηθεί αμυντική στάση προς εξασφάλιση της επικράτειας και όταν ο αντίπαλος υποχρεωθεί να αποχωρήσει, τότε και μόνον, όταν θα έχει εισέλθει στη δική του επικράτεια, μπορεί να γίνει αντεπίθεση (σ.14).
Παρατηρούμε ότι η θεωρητική προσέγγιση των πολεμικών επιχειρήσεων που βασίζονται στην στρατηγική του πολέμου φθοράς παρουσιάζει χαρακτηριστική συνέχεια και επανάληψη ως προς τις προτεινόμενες μεθόδους. Ακολούθως θα εξετάσουμε τί συνέβαινε και στην πράξη.
Σημειώσεις – Παραπομπές
1. Άννα Κομνηνή, Ἀλεξιὰς V. 1,3, έκδ. D. R. Reinsch – A. KAmbylis, Annae Comnenae Alexias [CFHB 40], Berlin – New York 2001, 142.
2. Τὸ Χρονικὸν τοῦ Μορέως, έκδ. π. π. καλοΝαροσ, Αθήνα 1940, στίχ. 6963-6965.
3. Les Enseignements de Théodore Paléologue, έκδ. chR. Knowles, London 1983, 80. Για τον Θεόδωρο Παλαιολόγο και την πραγματεία του, βλ. n. KAnellopoulos, The byzantine influence on the military writings of Theodore I Palaiologos, marquis of Montferrat, στο: A Military History of the Mediterranean Sea: Aspects of War, Diplomacy and Military Elites, έκδ. G. THEOTOKIS – A. YILDIZ, Boston-Leiden 2018, 287-298, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
4. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο για τις παρερμηνείες που έχουν επικρατήσει για τον μεσαιωνικό πόλεμο αποτελεί το p. buRKholDeR, Popular [Mis]conceptions of Medieval Warfare, History Compass 5 (2007), 507-524. Για τα διαφορετικά είδη πολεμικών επιχειρήσεων στο Βυζάντιο κατά την ύστερη περίοδο, βλέπε c. G. MAKRYPOULIAS – T. G. KOLIAS – G. KARDARAS, An overview of the armed conflicts in Late Byzantium. Theoretical Foundations and Current Research, ΒυζΣύμ 31 (2021), 177-191.
2. Τὸ Χρονικὸν τοῦ Μορέως, έκδ. π. π. καλοΝαροσ, Αθήνα 1940, στίχ. 6963-6965.
3. Les Enseignements de Théodore Paléologue, έκδ. chR. Knowles, London 1983, 80. Για τον Θεόδωρο Παλαιολόγο και την πραγματεία του, βλ. n. KAnellopoulos, The byzantine influence on the military writings of Theodore I Palaiologos, marquis of Montferrat, στο: A Military History of the Mediterranean Sea: Aspects of War, Diplomacy and Military Elites, έκδ. G. THEOTOKIS – A. YILDIZ, Boston-Leiden 2018, 287-298, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
4. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο για τις παρερμηνείες που έχουν επικρατήσει για τον μεσαιωνικό πόλεμο αποτελεί το p. buRKholDeR, Popular [Mis]conceptions of Medieval Warfare, History Compass 5 (2007), 507-524. Για τα διαφορετικά είδη πολεμικών επιχειρήσεων στο Βυζάντιο κατά την ύστερη περίοδο, βλέπε c. G. MAKRYPOULIAS – T. G. KOLIAS – G. KARDARAS, An overview of the armed conflicts in Late Byzantium. Theoretical Foundations and Current Research, ΒυζΣύμ 31 (2021), 177-191.
5. Le traité sur la Guérilla (De velitatione) de l’empereur Nicephore Phocas (963-969), έκδ. G. DAGRon – hAR. mihăescu, Paris 1986.
6. Le Traité sur la Guérilla,45. Επίσης: Καὶ οὕτως διὰ μηχανικῶν στρατηγημάτων καὶ ἐπιτηδεύσεων, εἰ χρὴ καὶ ἀδοκήτων κατ’ αὐτῶν ἐπιθέσεων, καὶ εἰ καλῶς καὶ ἐμπείρως τὸν κατ’ αὐτῶν μηχανήσῃ πόλεμον, …, μεγάλα κατὰ τῶν ἐχθρῶν νίκης ἐργάσῃ τρόπαια (Le Traité sur la Guérilla, 109).
7. Le Traité sur la Guérilla, 41-45, 73-75.
8. Le Traité sur la Guérilla, 45-47, 125-129.
9. Le Traité sur la Guérilla, 129-133.
10. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν, έκδ. G.T. Dennis, Das Strategikon des Maurikios [CFHB 17], Wien 1981, 192-206, 302-334.
11. Λέων ς ́, Τακτικά, έκδ. G. T. Dennis, The Taktika of Leo VI [CFHB 49], Washington D.C. 2010, 392-434.
12. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 71-73.
13. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 84-85.
14. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 89-91.
7. Le Traité sur la Guérilla, 41-45, 73-75.
8. Le Traité sur la Guérilla, 45-47, 125-129.
9. Le Traité sur la Guérilla, 129-133.
10. Μαυρίκιος, Στρατηγικόν, έκδ. G.T. Dennis, Das Strategikon des Maurikios [CFHB 17], Wien 1981, 192-206, 302-334.
11. Λέων ς ́, Τακτικά, έκδ. G. T. Dennis, The Taktika of Leo VI [CFHB 49], Washington D.C. 2010, 392-434.
12. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 71-73.
13. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 84-85.
14. Les Enseignements de Théodore Paléologue, 89-91.
Πηγή: Βυζαντινά Σύμμεικτα (αρχείο σε μορφή .pdf)
συνεχίζεται στο Β μέρος
Εικόνα: Νίκη των Βυζαντινών επί των Βουλγάρων, μικρογραφία στη «Σύνοψη Ιστοριών» του Ιωάννη Σκυλίτζη, από το Wikimedia Commons
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Παρακαλούμε τα σχολιά σας να ειναι σχετικά με το θέμα, περιεκτικά και ευπρεπή. Για την καλύτερη επικοινωνία δώστε κάποιο όνομα ή ψευδώνυμο. Διαφημιστικά σχόλια δεν δημοσιεύονται.
Επειδή δεν υπάρχει η δυνατότητα διόρθωσης του σχολίου σας παρακαλούμε μετά την τελική σύνταξή του να ελέγχεται. Προτιμάτε την ελληνική γραφή κι όχι την λατινική (κοινώς greeklish).
Πολύ σημαντικό είναι να κρατάτε προσωρινό αντίγραφο του σχολίου σας ειδικά όταν είναι εκτενές διότι ενδέχεται να μην γίνει δεκτό από την Google (λόγω μεγέθους) και θα παραστεί η ανάγκη να το σπάσετε σε δύο ή περισσότερα.
Το σχόλιό σας θα δημοσιευθεί, το αργότερο, μέσα σε λίγες ώρες, μετά από έγκριση του διαχειριστή του ιστολογίου, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να δημοσιεύει όλα τα σχόλια που δεν παραβαίνουν τους όρους που έχουμε θέσει στις παρούσες οδηγίες.
Υβριστικά, μη ευπρεπή και προπαγανδιστικά σχόλια θα διαγράφονται ή δεν θα δημοσιεύονται.