Η προσοχή σας δεν «κατέρρευσε»! Εκλάπη! (μέρος 1ο)

Γράφει ο Johann Hari

 

Όταν ήταν εννέα ετών, ο βαφτισιμιός μου ο Adam ανέπτυξε μια σύντομη αλλά παράξενα έντονη εμμονή με τον Elvis Presley. Άρχισε να τραγουδάει το Jailhouse Rock και να μιμείται τα σκιρτήματα της λεκάνης του ίδιου του «Βασιλιά» (ψευδώνυμο του τραγουδιστή). Μια μέρα, καθώς τον έβαλα μέσα, με κοίταξε πολύ σοβαρά και με ρώτησε: «Johann, θα με πας στη Graceland μια μέρα;» Χωρίς να το σκεφτώ πραγματικά, συμφώνησα. Δεν το ξανασκέφτηκα ποτέ, μέχρι που όλα πήγαν στραβά.

 

Δέκα χρόνια αργότερα, ο Αdam είχε χαθεί. Είχε εγκαταλείψει το σχολείο όταν ήταν 15 ετών και περνούσε σχεδόν όλες τις ώρες του ξύπνιος μεταξύ των οθονών – μια θολούρα του YouTube, του WhatsApp και του πορνό. (Έχω αλλάξει το όνομά του και κάποιες μικρές λεπτομέρειες για να διατηρήσω την ιδιωτικότητά του.) Φαινόταν να στριφογυρίζει με την ταχύτητα του Snapchat και τίποτα ακέραιο ή σοβαρό δεν μπορούσε να ελκύσει το μυαλό του.

 

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας κατά την οποία ο Άνταμ είχε γίνει άντρας, αυτή η αποδυνάμωση φαινόταν να συμβαίνει σε πολλούς από εμάς. Η ικανότητά μας να δίνουμε προσοχή μειωνόταν και «έσπαγε». Μόλις είχα κλείσει τα 40 και όπου μαζευόταν η γενιά μου, θρηνούσαμε τη χαμένη ικανότητα συγκέντρωσης μας. Εξακολουθούσα να διαβάζω πολλά βιβλία, αλλά με κάθε χρόνο που περνούσε, ένοιωθα όλο και περισσότερο σαν να τρέχω σε μια κυλιόμενη σκάλα. Έπειτα, ένα βράδυ, καθώς ξαπλώναμε στον καναπέ μου, κοιτάζοντας ο καθένας τη δική του οθόνη που ουρλιάζει, τον κοίταξα και ένοιωσα έναν «σιγανό» φόβο. «Adam», είπα απαλά, «ας πάμε στη Graceland». Του θύμισα την υπόσχεση που είχα δώσει. Έβλεπα ότι η ιδέα να σπάσει αυτή τη ρουτίνα που σε «μουδιάζει» άναψε κάτι μέσα του, αλλά του είπα ότι υπήρχε ένας όρος που έπρεπε να τηρήσει αν πηγαίναμε. Έπρεπε να κλείνει το τηλέφωνό του κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ορκίστηκε ότι θα το έκανε.  

 

Όταν φτάσετε στις πύλες του Graceland, δεν υπάρχει πια άνθρωπος για να σας ξεναγήσει. Σας δίνουν ένα iPad, βάζετε μικρά ακουστικά και το iPad σας λέει τι να κάνετε – στρίψτε αριστερά. στρίψτε δεξιά; περπατήστε ευθεία. Σε κάθε δωμάτιο, μια φωτογραφία του σημείου που βρίσκεστε εμφανίζεται στην οθόνη, ενώ ένας αφηγητής την περιγράφει. Έτσι, καθώς περπατούσαμε τριγύρω ήμασταν περιτριγυρισμένοι από άτομα με λευκά πρόσωπα, που κοιτούσαν σχεδόν όλη την ώρα τις οθόνες τους. Καθώς περπατούσαμε, ένιωθα όλο και πιο τσιτωμένος. Όταν φτάσαμε στο δωμάτιο της ζούγκλας – το αγαπημένο μέρος του Elvis στην έπαυλη – το iPad φλυαρούσε όταν ένας μεσήλικας που στεκόταν δίπλα μου γύρισε να πει κάτι στη γυναίκα του. Μπροστά μας, μπορούσα να δω τα μεγάλα ψεύτικα φυτά που είχε αγοράσει ο Elvis για να μετατρέψει αυτό το δωμάτιο στη δική του τεχνητή ζούγκλα. «Αγάπη μου», είπε, «αυτό είναι καταπληκτικό. Κοίτα.» Κούνησε το iPad προς την κατεύθυνση της και άρχισε να κινεί το δάχτυλό του κατά μήκος του. «Αν κάνετε σάρωση προς τα αριστερά, μπορείτε να δείτε το δωμάτιο της ζούγκλας προς τα αριστερά. Και αν κάνετε σάρωση προς τα δεξιά, μπορείτε να δείτε το δωμάτιο της ζούγκλας προς τα δεξιά.”  

 

«Εάν διαβάζετε τα μηνύματα σας ενώ εργάζεστε, χάνετε αυτόν τον χρόνο, αλλά και τον χρόνο που χρειάζεται για να ξαναεστιάσετε μετά που είναι πολύς.»  

 

Η γυναίκα του κοίταξε επίμονα, χαμογέλασε και άρχισε να σαρώνει το δικό της iPad. Έσκυψα μπροστά. «Αλλά, κύριε», είπα, «υπάρχει μια παλιομοδίτικη μορφή ολίσθησης που μπορείτε να κάνετε. Λέγεται να γυρίζεις το κεφάλι σου. Επειδή είμαστε εδώ. Είμαστε στο δωμάτιο της ζούγκλας. Μπορείτε να το δείτε χωρίς διαμεσολάβηση. Εδώ. Κοιτάξτε.” Κούνησα το χέρι μου και τα ψεύτικα πράσινα φύλλα θρόισαν λίγο. Τα μάτια τους επέστρεψαν στις οθόνες τους. «Κοιτάξτε!» Είπα. «Δεν βλέπετε; Στην πραγματικότητα είμαστε εκεί. Δεν χρειάζεται η οθόνη σας. Είμαστε στο δωμάτιο της ζούγκλας.» Έφυγαν βιαστικά. Γύρισα προς τον Adam, έτοιμος να γελάσω με όλα αυτά – αλλά βρισκόταν σε μια γωνία, κρατώντας το τηλέφωνό του κάτω από το μπουφάν του και χάζευε το Snapchat.  

 

Σε κάθε στάδιο του ταξιδιού, είχε αθετήσει την υπόσχεσή του. Όταν το αεροπλάνο προσγειώθηκε για πρώτη φορά στη Νέα Ορλεάνη δύο εβδομάδες πριν, έβγαλε το τηλέφωνό του ενώ ήμασταν ακόμα στις θέσεις μας. «Υποσχεθήκες πως δε θα το χρησιμοποιήσεις», είπα. Εκείνος απάντησε: «Εννοούσα ότι δεν θα κάνω τηλεφωνήματα. Δεν μπορώ να μην χρησιμοποιήσω το Snapchat και τα μηνύματα, προφανώς». Το είπε με σαστισμένη ειλικρίνεια, σαν να του ζήτησα να κρατήσει την αναπνοή του για 10 μέρες. Στο δωμάτιο της ζούγκλας, ξαφνικά έσπασα και προσπάθησα να βγάλω το τηλέφωνό του από το χέρι του, και εκείνος έφυγε τρέχοντας. Εκείνο το βράδυ τον βρήκα στο ξενοδοχείο Heartbreak, να κάθεται δίπλα σε μια πισίνα (σε σχήμα γιγάντιας κιθάρας) και να δείχνει λυπημένος. Κατάλαβα καθώς καθόμουν μαζί του ότι, με τόσο θυμό, η οργή μου απέναντί του ήταν πραγματικά θυμός για τον εαυτό μου. Η αδυναμία του να συγκεντρωθεί ήταν κάτι που ένιωσα να συμβαίνει και σε μένα. Έχανα την ικανότητά μου να είμαι παρών και το μισούσα. «Ξέρω ότι κάτι δεν πάει καλά», είπε ο Άνταμ, κρατώντας το τηλέφωνό του σφιχτά στο χέρι του. «Αλλά δεν έχω ιδέα πώς να το φτιάξω». Μετά επέστρεψε στα μηνύματα.  

 

Τότε συνειδητοποίησα ότι έπρεπε να καταλάβω τι πραγματικά συνέβαινε σε αυτόν και σε τόσους πολλούς από εμάς. Αυτή η στιγμή αποδείχθηκε ότι ήταν η αρχή ενός ταξιδιού που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο σκέφτομαι για την προσοχή. Ταξίδεψα σε όλο τον κόσμο τα επόμενα τρία χρόνια, από το Μαϊάμι στη Μόσχα και στη Μελβούρνη, παίρνοντας συνεντεύξεις από κορυφαίους ειδικούς στον κόσμο σχετικά με την προσοχή. Αυτό που έμαθα με έπεισε ότι τώρα δεν αντιμετωπίζουμε απλώς ένα φυσιολογικό άγχος για την προσοχή, αυτό το είδος που περνά κάθε γενιά καθώς γερνάει. Ζούμε σε μια σοβαρή κρίση προσοχής – μια κρίση με τεράστιες συνέπειες για το πώς ζούμε. Έμαθα ότι υπάρχουν δώδεκα παράγοντες που έχει αποδειχθεί ότι μειώνουν την ικανότητα των ανθρώπων να εστιάζουν και ότι πολλοί από αυτούς τους παράγοντες έχουν αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, μερικές φορές δραματικά.  

 

Πήγα στο Πόρτλαντ του Όρεγκον για να πάρω συνέντευξη από τον καθηγητή Joel Nigg, ο οποίος είναι ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στον κόσμο στα προβλήματα προσοχής των παιδιών, και μου είπε ότι πρέπει να ρωτήσουμε αν αναπτύσσουμε τώρα «μια παθογόνο κουλτούρα προσοχής» – ένα περιβάλλον όπου η σταθερή και βαθιά εστίαση είναι πιο δύσκολη για όλους μας. Όταν τον ρώτησα τι θα έκανε αν ήταν υπεύθυνος για τον πολιτισμό μας και στην πραγματικότητα ήθελε να καταστρέψει την προσοχή των ανθρώπων, είπε: «Μάλλον αυτό που κάνει η κοινωνία μας». Η καθηγήτρια Barbara Demeneix, μια κορυφαία Γαλλίδα επιστήμονας που έχει μελετήσει ορισμένους βασικούς παράγοντες που μπορούν να διαταράξουν την προσοχή, μου είπε ωμά: «Δεν υπάρχει περίπτωση να έχουμε έναν κανονικό εγκέφαλο σήμερα». Μπορούμε να δούμε τα αποτελέσματα παντού γύρω μας. Μια μικρή μελέτη φοιτητών κολλεγίου διαπίστωσε ότι τώρα εστιάζουν σε οποιαδήποτε εργασία μόνο για 65 δευτερόλεπτα. Μια διαφορετική μελέτη των υπαλλήλων γραφείου διαπίστωσε ότι εστιάζουν κατά μέσο όρο μόνο για τρία λεπτά. Αυτό δεν συμβαίνει γιατί όλοι μεμονωμένα γίναμε αδύναμοι. Η προσοχή σας δεν «κατέρρευσε.» Εκλάπη.  

 

Όταν επέστρεψα για πρώτη φορά από τη Graceland, νόμιζα ότι η προσοχή μου είχε αποδυναμωθεί επειδή δεν ήμουν αρκετά δυνατός ως άτομο και το κινητό μου με είχε «υποτάξει». Μπήκα σε μια σπείρα αρνητικών σκέψεων, επιπλήττοντας τον εαυτό μου. Έλεγα – είσαι αδύναμος, είσαι τεμπέλης, δεν είσαι αρκετά πειθαρχημένος. Νόμιζα ότι η λύση ήταν προφανής: να είσαι πιο πειθαρχημένος και να «διώξεις» το τηλέφωνό σου. Μπήκα λοιπόν στο Διαδίκτυο και έκλεισα για τον εαυτό μου ένα μικρό δωμάτιο δίπλα στην παραλία στο Provincetown, στην άκρη του Cape Cod (ΗΠΑ). Το ανακοίνωσα θριαμβευτικά σε όλους – θα είμαι εκεί για τρεις μήνες, χωρίς smartphone και χωρίς υπολογιστή που να μπορεί να συνδεθεί στο διαδίκτυο. Τελείωσα. Έχω βαρεθεί να είμαι καλωδιωμένος. Ήξερα ότι μπορούσα να το κάνω μόνο γιατί ήμουν πολύ τυχερός και είχα χρήματα από τα προηγούμενα βιβλία μου. Ήξερα ότι δεν θα μπορούσε να είναι μια μακροπρόθεσμη λύση. Το έκανα γιατί σκέφτηκα ότι αν δεν το έκανα, μπορεί να χάσω κάποιες κρίσιμες πτυχές της ικανότητάς μου να σκέφτομαι βαθειά. Ήλπιζα επίσης ότι αν τα έκοβα όλα για λίγο, θα μπορούσα ίσως να αρχίσω να βλέπω τις αλλαγές που θα μπορούσαμε όλοι να κάνουμε με πιο βιώσιμο τρόπο.  

 

Την πρώτη μου εβδομάδα χωρίς διαδίκτυο, έπεσα σε μια «ομίχλη αποσυμπίεσης». Έτρωγα cupcakes, διάβαζα βιβλία, μιλούσα με αγνώστους και τραγουδούσα τραγούδια. Όλα επιβραδύνθηκαν ριζικά. Κανονικά παρακολουθώ τις ειδήσεις κάθε ώρα περίπου, παίρνοντας μια δόση από αγχωτικές ειδήσεις και προσπαθώντας να τις συνδυάσω σε κάποιο είδος λογικής. Αντ΄αυτού, απλά διαβάζω μια εφημερίδα μία φορά την ημέρα. Κάθε λίγες ώρες, ένιωθα μια ανοίκεια αίσθηση να γουργουρίζει μέσα μου και αναρωτιόμουν: τι είναι αυτό; Α, ναι. Ηρεμία.  

 

Αργότερα, συνειδητοποίησα όταν πήρα συνέντευξη από τους ειδικούς και μελέτησα την έρευνά τους ότι υπήρχαν πολλοί λόγοι για τους οποίους η προσοχή μου άρχισε να θεραπεύεται από εκείνη την πρώτη μέρα. Ο καθηγητής Ερλ Μίλερ, νευροεπιστήμονας στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης – ΜΙΤ, μου εξήγησε έναν. Είπε ότι «ο εγκέφαλός σου μπορεί να παράγει μόνο μία ή δύο σκέψεις» στο συνειδητό σας μυαλό ταυτόχρονα. Αυτό είναι. «Είμαστε πολύ, πολύ κλειστοί στην σκέψη- μπορούμε να σκεφτόμαστε μόνο ένα πράγμα την φορά». Έχουμε «πολύ περιορισμένη γνωστική ικανότητα». Αλλά έχουμε πέσει σε μια τεράστια αυταπάτη. Ο μέσος έφηβος πιστεύει πλέον ότι μπορεί να ακολουθήσει έξι μορφές μέσων ενημέρωσης ταυτόχρονα. Όταν οι νευροεπιστήμονες το μελέτησαν αυτό, διαπίστωσαν ότι όταν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι κάνουν πολλά πράγματα ταυτόχρονα, στην πραγματικότητα κάνουν ζογκλέρ. «Κάνουν εναλλαγή μπρος-πίσω. Δεν παρατηρούν την εναλλαγή επειδή ο εγκέφαλός τους το χαρτογραφεί για να δώσει μια απρόσκοπτη εμπειρία συνείδησης, αλλά αυτό που στην πραγματικότητα κάνουν είναι να αλλάζουν και να διαμορφώνουν εκ νέου τον εγκέφαλό τους από στιγμή σε στιγμή, από εργασία σε εργασία – [και ] που συνοδεύεται από κόστος.» Φανταστείτε, ας πούμε, ότι κάνετε τη φορολογική σας δήλωση και λαμβάνετε ένα μήνυμα και το κοιτάτε – είναι μόνο μια ματιά, διαρκεί τρία δευτερόλεπτα – και μετά επιστρέφετε στη φορολογική σας δήλωση. Εκείνη τη στιγμή, «ο εγκέφαλός σας πρέπει να αναδιαμορφωθεί, όταν πηγαίνει από τη μια εργασία στην άλλη», είπε. Πρέπει να θυμάστε τι κάνατε πριν, και πρέπει να θυμάστε τι σκεφτόσασταν για αυτό. Όταν συμβαίνει αυτό, τα στοιχεία δείχνουν ότι «η απόδοσή σας πέφτει. Είστε πιο αργός. Όλα ως αποτέλεσμα της εναλλαγής».  

 

Αυτό ονομάζεται «φαινόμενο κόστους εναλλαγής». Σημαίνει ότι αν ελέγχετε τα μηνύματά σας ενώ προσπαθείτε να εργαστείτε, δεν χάνετε μόνο τις μικρές εκρήξεις του χρόνου που αφιερώνετε κοιτάζοντας τα ίδια τα κείμενα – χάνετε επίσης τον χρόνο που χρειάζεται για να εστιάσετε ξανά στη συνέχεια, κάτι που αποδεικνύεται ότι είναι τεράστιο ποσό. Για παράδειγμα, μια μελέτη στο εργαστήριο αλληλεπίδρασης με τον ανθρώπινο υπολογιστή του Πανεπιστημίου Carnegie Mellon πήρε 136 μαθητές και τους έβαλε να δώσουν ένα τεστ. Μερικοί από αυτούς έπρεπε να έχουν τα τηλέφωνά τους απενεργοποιημένα και άλλοι είχαν τα τηλέφωνά τους ανοιχτά και λάμβαναν περιοδικά μηνύματα κειμένου. Οι μαθητές που έλαβαν μηνύματα είχαν, κατά μέσο όρο, 20% χειρότερες επιδόσεις. Μου φαίνεται ότι σχεδόν όλοι χάνουμε αυτήν τη στιγμή αυτό το 20% της εγκεφαλικής μας δύναμης, σχεδόν όλη την ώρα. Ο Μίλερ μου είπε ότι ως αποτέλεσμα ζούμε τώρα σε «μια τέλεια καταιγίδα γνωστικής υποβάθμισης».  

 

Για πρώτη φορά μετά από πολύ καιρό, στο Provincetown έκανα ένα πράγμα τη φορά, χωρίς να με διακόπτουν. Ζούσα μέσα στα όρια αυτού που πραγματικά μπορούσε να χειριστεί ο εγκέφαλός μου. Ένιωσα την προσοχή μου να αυξάνεται και να βελτιώνεται με κάθε μέρα που περνούσε, αλλά μετά, μια μέρα, βίωσα μια απότομη οπισθοδρόμηση. Περπατούσα στην παραλία και κάθε λίγα βήματα έβλεπα το ίδιο πράγμα που με «έτρωγε» από το Μέμφις. Οι άνθρωποι φαινόταν να χρησιμοποιούν την Provincetown απλώς ως φόντο για selfies, σπάνια κοιτάζοντας ψηλά, στον ωκεανό ή ο ένας τον άλλον. Μόνο που αυτή τη φορά, δε μου ερχόταν να φωνάξω: «Χάνεις τη ζωή σου, άσε κάτω το καταραμένο τηλέφωνο!»- ήταν να φωνάξω: «Δώσ’ μου το τηλέφωνο! Είναι δικό μου! «Για τόσο καιρό, λάμβανα τα λεπτά, επίμονα σήματα του διαδικτύου κάθε λίγες ώρες κατά τη διάρκεια της ημέρας, τη ροή των likes και των σχολίων που έλεγαν: Σε βλέπω. Μετράς. Τώρα είχαν εξαφανιστεί. Η Simone de Beauvoir είπε ότι όταν έγινε άθεη, ένοιωσε ότι ο κόσμος είχε σωπάσει. Η απώλεια του διαδικτύου ήταν έτσι. Μετά τον ρητορικό καύσωνα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι συνηθισμένες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις έμοιαζαν ευχάριστες αλλά με χαμηλή «ένταση». Καμμία φυσιολογική κοινωνική αλληλεπίδραση δεν σε πλημμυρίζει με καρδιές.  

 

Συνειδητοποίησα ότι για να θεραπεύσω την προσοχή μου, δεν αρκούσε απλώς να απομακρύνω τους περισπασμούς. Αυτό σε κάνει να αισθάνεσαι καλά στην αρχή – αλλά στη συνέχεια δημιουργεί ένα κενό στο οποίο «βρίσκεται» όλος ο θόρυβος. Συνειδητοποίησα ότι έπρεπε να γεμίσω το κενό. Για να το κάνω αυτό, άρχισα να σκέφτομαι πολύ έναν τομέα της ψυχολογίας που είχα μάθει πριν από χρόνια – την επιστήμη των καταστάσεων ροής. Σχεδόν όλοι όσοι διαβάζουν αυτό θα έχουν βιώσει μια κατάσταση ροής κάποια στιγμή. Είναι όταν κάνεις κάτι που έχει νόημα για σένα, και μπαίνεις πραγματικά σε αυτό, και ο χρόνος περνάει, και ο εγωισμός σου φαίνεται να εξαφανίζεται και βρίσκεσαι να εστιάζεις βαθειά και αβίαστα. Η ροή είναι η βαθύτερη μορφή προσοχής που μπορούν να προσφέρουν τα ανθρώπινα όντα. Πώς όμως φτάνουμε εκεί;

 

(συνεχίζεται στο 2ο μέρος) 

 

πηγή