Χρειαζόμαστε καλύτερες Θεωρίες Συνωμοσίας (μέρος 1ο)

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος, στο Άρδην τ. 120, Μάρτιος 2021 

 

«Ό,τι διώκεται και εις πυρ βάλλεται, μυθοποιείται. Κι επανέρχεται στη ζωή συχνά ως βρυκόλακας».

Σαράντος Καργάκος  

 

Το Έτος Κυρίου 2020 χαρακτηρίστηκε χαώδες, μελανό, προμήνυμα καταστροφής, σημείο καμπής για μία νέα εποχή. Πέραν των ρητορικών υπερβολών, είναι αδιαμφισβήτητο πως η πανδημία του νέου κορωνοϊού, η οικονομική κρίση και η πολιτική αναταραχή αποκαλύπτουν προβλήματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακόμη σοβαρότερο είναι το γεγονός είναι πως η ασθένεια και οι συνέπειές της δεν είναι το αίτιο πολλών από αυτά τα προβλήματα, αλλά ο καταλύτης. Συστημικές αδυναμίες, κοινωνικοψυχολογικές τάσεις, ζητήματα τεχνολογίας, εξουσίας και δημοκρατίας, ηθικές αντιλήψεις δοκιμάστηκαν και μαζί τους η όλη πρόσληψη του κόσμου και του ανθρώπινου προσώπου.  

 

Ένα από τα κοινωνικά ζητήματα τα οποία βρέθηκαν στο προσκήνιο ήταν οι λεγόμενες «θεωρίες συνωμοσίας». Τόσο το ίδιο το φαινόμενο όσο και οι κοσμοθεωρητικές αποσκευές του είναι αρκετά παλιό. Ο ίδιος ο ορισμός του τι συνιστά θεωρία συνωμοσίας είναι εξαιρετικά θολός. Σήμερα πλέον έχει γίνει απλό συνώνυμο της ψευδολογίας, ή του ενστερνισμού ριζικά διαφορετικών αναγνώσεων του κόσμου. Στον καθημερινό διάλογο τείνει να χρησιμοποιείται πληθωρικά και απερίσκεπτα, μαζί με τα fake news και την post-truth εποχή.  

 

Απέναντι στις θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες φαίνεται να ανθούν ιδιαίτερα στο αποκεντρωμένο και ρευστό περιβάλλον των κοινωνικών μέσων, γίνεται προσπάθεια να υψωθεί ένα τείχος επίσημης και τεκμηριωμένης ενημέρωσης, με συμμαχία επιστημόνων, πολιτικών και ΜΜΕ. Οι κολοσσοί της τεχνολογίας –κοσμοκράτορες του κόσμου τούτου– αυστηροποιούν ολοένα τα κριτήρια δημοσίευσης, αλλάζουν τους ορισμούς τού τι εστί «ψεύδος», «μύθος» και «μίσος». Πάσης φύσεως ειδικοί πασχίζουν να κατανοήσουν και να πατάξουν το φαινόμενο, το οποίο φέρεται να έχει καταστεί δανοητική μάστιγα και πολιτικός κίνδυνος – οι θεσμοί απαξιώνονται και μαζί τους η κριτική σκέψη και το κοινωνικό συμβόλαιο. Τούτη η ανησυχία και ρητορική στρέφονται, τουλάχιστον στις τρέχουσες συνθήκες, κυρίως εναντίον των θεωριών συνωμοσίας γύρω από τον κορωνοϊό. Και αν το θέμα αυτό είναι το κατ’ εξοχήν φλέγον, η κριτική καταλήγει σε μία γενικότερη απογοήτευση για τη γενική και πολιτική παιδεία στις δυτικές κοινωνίες, την κακή και ανεύθυνη χρήση των ελευθεριών κ.ο.κ.  

 

Με δύο λόγια, το ζήτημα είναι και επίκαιρο και ενδημικό, με καθολικές συνέπειες. Στόχος μας σε αυτό το κείμενο δεν θα είναι η υπεράσπιση ή πολεμική κατά του φαινομένου. Δεν υπάρχει ενιαίο μέτωπο παραλογισμού κατά της λογικής, συνωμοσιολόγων και καθεστωτικών, «ψεκασμένων» και «προβάτων». Το φάσμα των θεωριών συνωμοσίας είναι τεράστιο, όσο αφορά τη θεματική, τους τρόπους της αμφισβήτησης, αλλά και το σημείο μέχρι το οποίο φθάνει.  

 

Τι είναι συνωμοσία; 

 

Το λεξικό Τριανταφυλλίδη ορίζει τη συνωμοσία ως «μυστική συνεννόηση ομάδας τριών τουλάχιστον ατόμων, που έχει σκοπό την ανατροπή μιας καθιερωμένης τάξης στον πολιτικό ή στον στρατιωτικό τομέα» ή, ευρύτερα, «μυστικές και ύπουλες ενέργειες δύο ή περισσότερων προσώπων, με σκοπό τη βλάβη ή την εξουδετέρωση κάποιου άλλου». Για τις ανάγκες όμως της εξέτασης απαιτείται ένας ορισμός λιγότερο αυστηρός, ο οποίος θα ανταποκρίνεται στο μωσαϊκό των διαφορετικών «θεωριών». Συνωμοσία, λοιπόν, θα μπορούσε να αποκληθεί η αδιαφανής σύμπραξη ατόμων για την επίτευξη στόχων σε ανταγωνιστικό πλαίσιο. Η σύμπραξη ορίζει τη συλλογική φύση της συνωμοσίας, της οποίας τα μέλη ενώνονται από κάποιο κοινό συμφέρον. Ο χαρακτήρας του αδιαφανούς είναι ακόμη πιο καίριος. Η δημοσιοποίηση των στόχων ή των μέσων για την απόκτησή τους προκαλεί διάλυση της συνωμοσίας, καθώς επιφέρει νομικές κυρώσεις, κοινωνική κατακραυγή, προειδοποίηση αντιπάλων και ανταγωνιστών, απώλεια του στοιχείου του αιφνιδιασμού κ.α.

 

Σε έναν μεγάλο βαθμό ο κόσμος γύρω μας, από την τετριμμένη καθημερινότητα των διαπροσωπικών σχέσεων μέχρι το ύψιστο επίπεδο της πλανητικής πολιτικής, συντίθεται από τέτοιες συνωμοσίες. Η μηχανορραφία, το παρασκήνιο, η διαπλοκή και η συνωμοσία αποτελούν διαφορετικά πρόσωπα του ίδιου, θεμελιωδώς, φαινομένου. 

 

Τα παραδείγματα είναι πολλά και προφανή. Επιχειρηματίες έρχονται σε αθέμιτες επαφές με πολιτικούς, πολιτικοί συνωμοτούν για την εξουδετέρωση των εσωκομματικών αντιπάλων, πρεσβείες μεγάλων δυνάμεων συντονίζουν τη δράση φίλα προσκειμένων παραγόντων. Προμήθειες του δημοσίου και εξοπλιστικά προγράμματα συνοδεύονται συχνότατα από γενναιόδωρες δωροδοκίες. Το οργανωμένο έγκλημα και γενικά ο υπόκοσμος διαπλέκεται με τον εμφανή οικονομικό και πολιτικό τομέα. Μυστικές υπηρεσίες οργανώνουν δολοφονίες, πραξικοπήματα ή προπαγανδιστικές εργασίες. Μεγάλοι οικονομικοί παράγοντες ελέγχουν ΜΜΕ και προωθούν την πολιτική κι επιχειρηματική τους ατζέντα. Κυβερνήσεις προετοιμάζουν πολέμους. Ή, κατά τη γνωστή ρήση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, «γίνονται πράγματα που δεν λέγονται».  

 

Η πολιτική και οικονομική ιστορία είναι γεμάτη από κρυφά σχέδια και συνωμοσίες. Όλες οι επαναστάσεις έγιναν από συνωμότες, όλες οι επιχειρηματικές κινήσεις απαίτησαν μυστικό σχεδιασμό, όλες οι κυβερνήσεις αγωνίζονται «βρώμικα», όταν νιώσουν την ανάγκη. Μία επιδερμική εξέταση του Ψυχρού Πολέμου αποκαλύπτει περιστατικά αδιανόητα για τα σύγχρονα πολιτικά ήθη. Μήπως δεν είναι αδιανόητη η πρόσφατη είδηση ότι, τα τελευταία δέκα χρόνια, η Deutsche Bank και η JP Morgan ξέπλυναν 2 τρισεκατομμύρια δολάρια;  

 

Ποιο είναι, όμως, το γενικό συμπέρασμα της απαρίθμησης των παραπάνω, πολλά εκ των οποίων μοιάζουν άσχετα αναμεταξύ τους; Τίποτε άλλο, πέρα από τη διαπίστωση ότι ένα τεράστιο κομμάτι της ανθρώπινης δραστηριότητας, από το χαμηλότερο στο υψηλότερο επίπεδο, ενεργείται κρυφίως, και πως οι εκπεφρασμένες προθέσεις συχνά δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Η συνείδηση τούτων, παρ’ ό,τι μπορεί να οδηγήσει σε κυνισμό και ανθυγιεινό σκεπτικισμό, δεν συνιστά αφ’ εαυτή παθολογική καχυποψία ή παράνοια. Τουναντίον, η μη αναγνώρισή τους θα συνιστούσε αφέλεια.  

 

Γιατί «θεωρίες συνωμοσίας»; 

 

Ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ στη σελήνη. Εξωγήινοι επισκέπτονται τη γη τακτικά. Ο Τζορτζ Μπους έριξε τους Δίδυμους Πύργους. Η βασίλισσα Ελισάβετ της Βρετανίας δεν είναι άνθρωπος. Ποιος σκότωσε τον Έλβις; Ο Αδόλφος Χίτλερ διέφυγε στην Αργεντινή με ιπτάμενο δίσκο…  

 

Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να αφορούν τα πάντα. Σε ορισμένες περιπτώσεις αναμειγνύονται με τους τομείς της ψευδοεπιστήμης, της ψευδοϊστορίας, της κρυπτοζωολογίας (τα όρια μεταξύ τους είναι ασαφή και υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος να χαθεί η διάκριση μεταξύ θεωριών συνωμοσίας και θεμιτού αναθεωρητισμού).  

 

Αυτό που σήμερα αποκαλείται θεωρία συνωμοσίας δεν είναι κάτι το καινούργιο. Πάντοτε υπήρχαν φήμες, προκαταλήψεις, ψεύδη, συκοφαντίες και υποθέσεις όσον αφορά δημόσια πρόσωπα, ξένους τόπους και το ενδοκοινωνικό «Άλλο» (περιθωριακές ομάδες, μειονότητες, γείτονες). Τούτα μπορεί να προέρχονταν από συνειδητές εκστρατείες δυσφήμισης είτε από εκτροπή και διόγκωση υπαρκτών φαινομένων, τα οποία και ρίζωναν στην κοινωνική συνείδηση. Οι ιησουίτες, για παράδειγμα, απέκτησαν μελανή φήμη στις ορθόδοξες και προτεσταντικές χώρες ως η εμπροσθοφυλακή των πολιτικών επιδιώξεων της παποσύνης – άσχετα αν, πέραν της δράσης τους, τους αποδίδονταν τερατολογίες.  

 

Παρά τη μακρά τους γενεαλογία, οι θεωρίες συνωμοσίας του σήμερα έχουν χαρακτηριστικά και αίτια που τις καθιστούν ξεχωριστές, ένα φαινόμενο όχι απλά σύγχρονο, αλλά στην αιχμή του δόρατος των αλλαγών στην επικοινωνία και τα ήθη. Συγκεκριμένα, ως αίτια καλλιεργείας και άνθησης των θεωριών συνωμοσίας μπορούν να υποδειχθούν τα εξής:  

 

– Η απόλυτη απώλεια εμπιστοσύνης και επαφής μεταξύ της κοινωνικής βάσης και των ελίτ (πολιτικών, επικοινωνιακών, οικονομικών, τεχνοεπιστημονικών). Τούτη η δυσπιστία και απόρριψη έρχεται ύστερα από δεκαετίες διαφθοράς, δυσλειτουργίας, ψευδολογίας, κοινωνικής στασιμότητας, διάστασης αξιών κ.λπ. Οι αποκαλύψεις του Σνόουντεν και του Άσανζ απέδειξαν ότι οι φιλελεύθερες δυτικές κυβερνήσεις λειτουργούν πάνω στους λαούς τους ως αφανής στρατός κατοχής, έχοντας εξαλείψει κάθε ψήγμα ιδιωτικότητος. Σκάνδαλα όπως της Cambridge Analytica επιβεβαίωσαν ό,τι φημολογείτο, δηλαδή ότι οι κολοσσοί της τεχνολογίας δεν συλλέγουν κάθε δεδομένο της ζωής «απλά για να μας δείχνουν καλύτερες διαφημίσεις».  

 

– Παλαιότερα υπήρχε περιορισμένη πληροφόρηση και τα κενά τα κάλυπταν φήμες και υποθέσεις. Τώρα, με τον κάθε χρήστη του διαδικτύου να αποτελεί δυνητικό «δημιουργό περιεχομένου» (content creator) υπάρχει το αντίθετο – υπερπληροφόρηση. Ο μέσος άνθρωπος δεν έχει ούτε τον χρόνο, ούτε και τον πνευματικό εξοπλισμό ώστε να τις επεξεργαστεί, για να συγκροτήσει μία ολοκληρωμένη και συνεκτική εικόνα για τον κόσμο. Ακόμη χειρότερα, με την άνοδο του διαδικτύου, των smartphones και των social media, ο άνθρωπος έχει εθιστεί στην τάχιστη εισροή και στιγμιαία παρατήρηση όλων αυτών των πληροφοριών, με αυξανόμενα προβλήματα συγκέντρωσης.  

 

– Η αμερικανική νίκη στον Ψυχρό Πόλεμο είδε την παρακμή των «μεγάλων αφηγήσεων». Εξαγγέλθηκε το τέλος των ιδεολογιών και το τέλος της ιστορίας, των εθνών, των θρησκειών, των κοινωνικών ουτοπιών. Οι κοινωνίες, από την άλλη, έγιναν πολυπολιτισμικές, πολυδιασπασμένες ανάμεσα σε απειράριθμα συστήματα αξιών και λαϊφστάιλ. Ακόμη και οι διαπροσωπικές σχέσεις πάσχουν, αδυνατίζοντας δίκτυα όπως η οικογένεια, οι φιλίες και οι κοινότητες. Οι κοινωνικές ανισότητες αυξάνονται –η πανδημία τις εκτόξευσε–, η διάσταση κέντρου και περιφέρειας οξύνεται. Χωρίς μεγάλες προσδοκίες στην κοινωνία, ούτε ελπίδες για το μέλλον ή το νόημα της ύπαρξης, πολλοί άνθρωποι γίνονται εύκολη λεία στην απομόνωση και την κατάθλιψη. Ειδικά αν αυτά τεθούν στο ιστορικό πλαίσιο της μετά 2001/2008 εποχής (πόλεμος κατά της τρομοκρατίας/μεγάλη οικονομική κρίση) και κάποιων ακόμη προβλημάτων όπως του οικολογικού, φαίνεται πως η μακρά κρίση της νεωτερικότητας κλιμακώνεται. Η εκθετικά αυξανόμενη περιπλοκότητα των συστημάτων καθιστά πολύ δύσκολη τη μεταρρύθμιση και τα ίδια, πιο εύθραυστα. 

 

Όπως λέει το αποδιδόμενο στον Αντώνιο Γκράμσι ρητό, «Ο παλιός κόσμος πεθαίνει και ο νέος παλεύει να γεννηθεί. Είναι η εποχή των τεράτων». Με τη διαφορά ότι εδώ την προοπτική αυτή δεν παρηγορεί ο κομμουνιστικός ντετερμινισμός, αλλά ένα ομιχλώδες Άγνωστο.  

 

– Η κρίση της πανδημίας, ερχόμενη αμέσως μετά την οικονομική, σκόρπισε φόβο και αβεβαιότητα. Ταχύτατες αλλαγές άφησαν τις κοινωνίες ανήμπορες ακόμη και να τις αντιληφθούν, πολλώ δε μάλλον να τις αξιολογήσουν ή να φέρουν αντίρρηση. Ο πολίτης έμεινε έρμαιο της καταιγίδας, με τα ΜΜΕ να ευαγγελίζονται τη «νέα κανονικότητα» και τη «μεγάλη επανεκκίνηση»: το μόνο ταχύτερο από την εξάπλωση του ιού ήταν η διαμόρφωση του νέου επικοινωνιακού δόγματος και η απόλυτη υιοθέτησή του από τα παγκόσμια ΜΜΕ. 

 

Η εξάπλωση των θεωριών συνωμοσίας – Η ψυχολογία του Matrix
 

Μήτρα των θεωριών συνωμοσίας στη σύγχρονη μορφή τους υπήρξαν οι Ηνωμένες Πολιτείες. Βρήκαν πρόσφορο έδαφος στη μεταμεσονύκτια τηλεόραση και το ερασιτεχνικό ραδιόφωνο, ενώ πλέον προελαύνουν στο διαδίκτυο. Σε πλήρη διάσταση με τα ΜΜΕ, τον τύπο και τον επίσημο διάλογο, αναπτύσσονται υπόγεια, υπό την επιρροή των δημιουργών τους και αποκεντρωμένων κοινοτήτων ακολούθων, συχνά ενθουσιωδών. Συχνά μεταδίδονται από στόμα σε στόμα – όλοι έχουμε βρεθεί σε κάποια χαλαρή συζήτηση, ένα πάρτι ή μια διαδικτυακή ομάδα, όπου κάποιος γνωστός επιλέγει να ανοίξει κάποιο σχετικό θέμα, έστω για να αστειευτεί. Τούτη η αφάνεια και ρευστότητα –τουλάχιστον στα πρώτα στάδια– μπορεί επιφανειακά να θεωρηθεί ως μειονέκτημα, όμως συνεπάγεται και την μη εμπλοκή των επισήμων μέσων ή των ειδικών επιστημόνων στη συζήτηση, η οποία μπορεί να εξελίσσεται ανεξέλεγκτα επί έτη, με ό,τι αυτό σημαίνει για την ποιότητα του περιεχομένου.

 

Είναι μεγάλο λάθος να θεωρηθεί ότι οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν ίδιον μόνο των «αμόρφωτων», ή συγκεκριμένων πολιτικών παρατάξεων (τα «άκρα»). Έρευνες έχουν δείξει ότι αγγίζουν κάθε κοινωνικό στρώμα. Απλώς κάθε ομάδα έχει και διαφορετικές θεωρίες, ανάλογα με τι την ανησυχεί, τι αντιπαθεί κ.λπ. Όπως είναι αναμενόμενο, οι θεωρίες κάθε πλευράς είναι ασύμβατες μεταξύ τους, με αποτέλεσμα η κατά καιρούς μείξη τους να γεννά παραδόξους συνδυασμούς.  

 

Βασικό στοιχείο των περισσοτέρων θεωριών είναι, όπως επισημάνθηκε στον ορισμό της συνωμοσίας, η αδιαφάνεια. Ο κόσμος, και δη οι ισχυροί παράγοντές του, κάτι κρύβουν από το κοινωνικό σώμα. Αυτό το κάτι μπορεί να είναι πληροφορίες, γεγονότα, τρέχουσες διεργασίες ή γνώση του παρελθόντος. Συχνά διαφορετικές θεωρίες συνδέονται μεταξύ τους και αγκαλιάζουν όλο και μεγαλύτερες επικράτειες της πραγματικότητας ή της ιστορίας, με ολοένα και περισσότερες πτυχές τους να χαρακτηρίζονται ψευδείς. Εν τέλει, «όλα είναι ένα ψέμα» και ο πιστός των θεωριών ζει σε μία εναλλακτική πραγματικότητα – αν και, σε αυτό το στάδιο, τα περισσότερα συνωμοσιολογικά συμπλέγματα καταρρέουν κάτω από το ίδιο τους το βάρος.  

 

Αρχέτυπο αυτής της ψυχολογίας των θεωριών συνωμοσίας αποτελεί ο κόσμος της κινηματογραφικής ταινίας The Matrix (1999). Το ταξίδι του Νίο (Κιάνου Ριβς) από την ανιαρή ζωή της αγνοίας στην αποκάλυψη της πραγματικότητας για την ανθρωπότητα και την ένταξή του στην αντίσταση ενάντια στους δυνάστες της έχει αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα στη σύγχρονη ποπ κουλτούρα.  

 

Μία από τις πιο κλασικές σκηνές της ταινίας είναι η επιλογή του Νίο ανάμεσα στο μπλε και το κόκκινο χάπι. Ο αρχηγός της αντίστασης, ο Μορφέας, του δίνει τις εξής επιλογές:  

 

«Αυτή είναι η τελευταία σου ευκαιρία. Μετά από αυτό το σημείο δεν υπάρχει γυρισμός. Παίρνεις το μπλε χάπι, η ιστορία τελειώνει. Ξυπνάς στο κρεβάτι σου και πιστεύεις ό,τι θέλεις εσύ. Παίρνεις το κόκκινο χάπι, παραμένεις στη Χώρα των Θαυμάτων, και θα σου δείξω πόσο βαθιά φθάνει η πραγματικότητα. Θυμήσου, το μόνο που σου προσφέρω είναι η αλήθεια. Τίποτε παραπάνω».  

 

Η σκηνή απηχεί συμβολισμούς πλατωνικούς και αποκρυφιστικούς, με την έξοδο από το Σπήλαιο, τη φώτιση που λαμβάνουν οι μύστες κ.λπ. Υπό τις ανατρεπτικές πληροφορίες και τον ενθουσιασμό για την απόκτησή τους, ο πιστός των θεωριών συνωμοσίας γίνεται μέτοχος μίας σπάνιας αλήθειας. Επιτέλους ο κόσμος βγάζει νόημα! Και μόνη η κατανάλωση συνωμοσιολογικού υλικού μπορεί να δίνει την ψευδαίσθηση της ενεργού αντίστασης κατά της κρατούσης τάξης. Οι υπόλοιποι είναι αδαή θύματα ή, κατά τον προσφιλή μειωτικό χαρακτηρισμό, πρόβατα.

 

Η εκτεταμένη πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να οδηγήσει εξίσου στη ριζοσπαστικοποίηση και την κατάθλιψη, άλογες εκρήξεις, μέχρι αδράνεια και μοιρολατρεία. Τα συστήματα θεωριών συνωμοσίας περιέχουν συνήθως έναν μεσσιανισμό, μία ιδέα δηλαδή ότι το ψευδές καθεστώς δεν θα κρατήσει εσαεί, αλλά θα καταρρεύσει είτε από τα λάθη του είτε από κάποιες σωτήριες δυνάμεις που το πολεμούν. Οι δυνάμεις αυτές μπορεί να είναι αντίρροπες μυστικές εταιρείες (Ομάδα Έψιλον), κάποια άλλη ισχυρή δύναμη, μια υπερφυσική παρέμβαση, η ίδια η εξεγερμένη κοινωνία ή ακόμη και σύσσωμη η αδελφωμένη ανθρωπότητα μετά τη διαφώτισή της. Τούτη η ελπίδα μπορεί να παρουσιάζεται ως επαναστατική, συνήθως όμως οδηγεί στην επανάπαυση, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ενεργό δραστηριοποίηση του πολίτη απέναντι στα δεινά της πατρίδας του.

 

συνεχίζεται στο 2ο μέρος

 

πηγή