Τι είναι «Ελλάδα» τον 17ο αιώνα; [κατάρριψη της εθνοαποδομητικής ιδεολογίας]

Γράφει ο Σωκράτης Πουλής 

Το τετράτομο γεωγραφικό έργο του Επισκόπου Αθηνών Μελετίου Β΄ (γεννήθηκε στα Ιωάννινα το 1661 και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη το 1714), με τίτλο 

ΜΕΛΕΤΙΟΥ
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ
ΠΑΛΑΙΑ ΚΑΙ ΝΕΑ,
Συλλεχθεῖσα ἐκ διαφόρων Συγγραφέων Παλαιῶν τε καὶ Νέων,
καὶ ἐκ διαφόρων Ἐπιγραφῶν, τῶν εν λίθοις,
καὶ εἰς κοινὴν Διάλεκτον ἐκτεθεῖσα,
χάριν τῶν πολλῶν τοῦ ἡμετέρου Γένους

Εκδόθηκε στη Βενετία το 1728 από τον Έλληνα και επίσης Γιαννιώτη τυπογράφο Νικόλαο Γλυκύ, και ήταν το πρώτο εκτεταμένο γεωγραφικό έργο της νεότερης εποχής, γραμμένο στα νέα ελληνικά (στην «κοινὴν διάλεκτον», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο τίτλος). Το έργο γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση στους Έλληνες της διασποράς. Σημειωτέον ότι η μεταγενέστερη κατά 70 περίπου χρόνια Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή (1797) στηρίχθηκε για τον προσδιορισμό των ονομασιών σε πολλά τοπωνύμια που βρίσκονται στη Γεωγραφία του Μελετίου. Το έργο συνολικά καταλαμβάνει 734 σελίδες και εκδόθηκε 14 χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα (1728). Επανεκδόθηκε δε σε 4 τόμους το 1807 από τον λόγιο (και επίσης κληρικό) Άνθιμο Γαζή, στη Βενετία και αυτή τη φορά, από έναν άλλο Γιαννιώτη και πάλι τυπογράφο, τον Πάνο Θεοδοσίου. 

Το έργο αυτό σήμερα, σε μια εποχή που διαπιστώνεται περίτρανα μια άνωθεν κατευθυνόμενη εθνοαποδομητική ιδεολογία, είναι ιδιαιτέρως σημαντικό για διάφορους λόγους. 

Πρώτον, αποκαλύπτει ότι η πνευματική ελίτ του οθωμανοκρατούμενου ελληνισμού, και μάλιστα της εποχής που η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκεται ακόμα σε πολύ ισχυρή θέση, ΕΧΕΙ ΠΛΗΡΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ και καταγράφει την αρχαία ελληνική ιστορία και μυθολογία, μέσω της Γεωγραφίας του, ως τμήμα της Ιστορίας του «Γένους». Θυμίζω ότι ο Επίσκοπος Αθηνών Μελέτιος Β΄ γεννήθηκε το 1661, 200 χρόνια ακριβώς μετά την πτώση του τελευταίου τμήματος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, δηλαδή της Τραπεζούντας. Χρονικά επομένως είναι το ίδιο «μακριά» από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία όσο είμαστε και εμείς σήμερα από την Επανάσταση του 1821… Ποια είναι λοιπόν τον 17ο αιώνα η ιστορική χώρα στην οποία αυτός και το υπόλοιπο Γένος κατοικούν; Είναι η Ελλάδα, η οποία μάλιστα ορίζεται επακριβώς και ως προς την εδαφική της έκταση, όπως θα δούμε στη συνέχεια. 

Δεύτερο στοιχείο, αποκαλύπτεται το επίπεδο της παιδείας του Γένους την εποχή εκείνη. Σημειώνω ότι βρισκόμαστε στην εποχή που πολύ σωστά έχει χαρακτηριστεί ως «ο ελληνικός “Μεσαίωνας”», ο οποίος αρχίζει το 1453, την εποχή δηλαδή που ο γνωστός σε όλους μας Δυτικός Μεσαίωνας πνέει τα λοίσθια, κατά τη λόγια βυζαντινή έκφραση, και η Αναγέννηση στη Δύση έρχεται ως φυσική συνέχεια του προηγηθέντος στη Δύση Ουμανισμού. Προσέξτε τι αναγράφεται σχετικά στο εισαγωγικό σημείωμα του ίδιου του Μελετίου, που περιλαμβάνεται στην πρώτη έκδοση του 1728, υπό τον τίτλο «Τοῖς ἐντευξομένοις» (δηλαδή σημείωμα «Στους αναγνώστες») 

«[…] ἰδὼν ἐγὼ τοῦ ἡμετέρου Γένους ὁλοτελῶς ἐστερημένους ἀπὸ τὸ τοιοῦτον καλὸν τῆς Γεωγραφίας, καὶ μάλιστα τινὰς ἔχοντας ὄνομα Διδασκάλου, οἵτινες ἀναγινώσκοντες Ἱστορίας, καὶ παλαιὰς Πόλεις, ἀγνοοῦσιν οὐ μόνον τὰ ὀνόματα αὐτῶν, ἀλλὰ καὶ είς ποίας Ἐπαρχίας εὑρίσκονται, ἀφ’ οὗ συμβαίνει νὰ τυφλώττουσιν ὁλοτελῶς εἰς τὰς Ἱστορίας, καὶ εἰς ἄλλα ἀναγκαῖα τοῦ ἀνθρωπίνου βίου, δὲν ἐνάρκησα εἰς τὴν συνεχῆ μελέτην καὶ ἀνάγνωσιν τῶν ἀξιολογοτέρων παλαιῶν τε καὶ νέων Γεωγραφιῶν, οὔτε ἠμέλησα νὰ ἐρευνῶ μετὰ μετὰ τῆς δυνατῆς παρατηρήσεως, λίθους, καὶ πλάκας, τὰ λείψανα τῆς ἀρχαιότητος, διὰ νὰ ἐξάγω ἀπὸ αὐτὰς τὰς Ἐπιγραφὰς, ἐν αἷς ονόματα ἦσαν τῶν παλαιῶν Πόλεων. Καὶ οὕτω κοπιάσας ἐπέκεινα τῆς ὀκταετηρίδος, συνέγραψα ἐν κοινῇ διαλέκτῳ τὴν παροῦσαν Γεωγραφικὴν Βίβλον, χάριν τῆς λυσιτελείας τῶν πολλῶν. […]». 

Σε ό,τι αφορά λοιπόν τη Γεωγραφία, όχι μόνο ο απλός λαός, οι ραγιάδες, αλλά ακόμα και αυτοί που «έχουν όνομα Διδασκάλου», δηλαδή αυτοί που κάνουν κάποιο μάθημα σε άλλους, τι μορφωτικό επίπεδο έχουν; Διαβάζουν μεν συγγράμματα ιστορικά («Ἱστορίας») τα οποία αναφέρουν παλιές πόλεις αλλά δεν ξέρουν ούτε τι ονόματα είναι αυτά ούτε σε ποιες περιοχές (Ἐπαρχίας) ανήκουν. Επομένως, ο Μελέτιος ανέλαβε να γράψει σε απλά ελληνικά της εποχής του («κοινῇ διαλέκτῳ») τη συσσωρευμένη γεωγραφική (και διεθνή) γνώση, διεξάγοντας επιπλέον ο ίδιος και προσωπική έρευνα στα «λείψανα τῆς ἀρχαιότητος» «χάριν τῆς λυσιτελείας τῶν πολλῶν», δηλαδή μόχθησε όχι μόνο για αυτούς που ενδεχομένως έχουν ηθική υποχρέωση εκ του λειτουργήματός τους να γνωρίζουν, αλλά για τους πολλούς, δηλαδή για ολόκληρο το «Γένος».

Το έργο του περιλαμβάνει περισσότερα από 80 κεφάλαια και το καθένα φέρει στον τίτλο την ιστορική περιοχή στην οποία αναφέρεται. Πρόκειται για παγκόσμια γεωγραφία, που περιλαμβάνει ολόκληρο τον γνωστό κόσμο. Ποια είναι λοιπόν η «Ελλάδα» τον 17ο αιώνα στην Παγκόσμια Γεωγραφία του Μελετίου; Παραθέτω κάποια βασικά σημεία και σας δίνω μετά τους συνδέσμους για να δείτε μόνοι σας όσα περισσότερα θέλετε. 
__________ 

Τμήμα ΙΗ΄
Κεφάλαιον πρῶτον 

Περὶ τῆς Ἑλλάδος 

Ἡ Ἑλλάς, τὸ μέγα καὶ πολυθρύλητον ὄνομα εἰς τοῦς ἀρχαίους καιρούς, τὸ σμικρὸν καὶ δυστυχὲς εἰς τοὺς νῦν, Γραικία καλεῖται ὑπὸ τῶν Εὐρωπαίων τῶν μὴ Ἑλλήνων […] κοινῶς δὲ τανῦν λέγεται ὑπὸ τῶν Τούρκων καὶ ἄλλων Ῥούμελη, ἀπὸ τῶν Ῥωμαίων τῆς νέας Ῥώμης, ἤτοι ἀπὸ τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου […] 

πρῶτον μὲν Ἑλλὰς ἐκαλεῖτο ἡ ἰδίως Ἑλλὰς, καὶ ἡ Θεσσαλία, μὲ κοινὸν ὄνομα, ὥσπερ μία Ἐπαρχία, αἱ ὁποῖαι ὕστερον ὑπ’ ἀλλήλων ἐχωρίσθησαν, ὅθεν καὶ ὁ Ὅμηρος Ἕλληνας καλεῖ μόνον τοὺς Φθιῶτας, ὁ δὲ Ἡρόδοτος τούτους καὶ τοὺς Πελασγούς, ὁ δὲ Ἀθήναιος τρία γένη τῶν Ἑλλήνων ἀριθμεῖ, τοὺς Δωριεῖς, τοὺς Αἰολεῖς καὶ τοὺς Ἴωνας. 

Ὕστερον δὲ Ἑλλὰς ἐκλήθη καὶ ἡ Πελοπόννησος, ὁμοίως καὶ ἡ Ἤπειρος καὶ ἅπασα ἡ Μακεδονία, τελευταῖον Ἑλλὰς ἐκλήθη καὶ ἡ Κρήτη καὶ αἱ λοιπαὶ τοῦ Αἰγαίου Πελάγους Νῆσοι. Διέβη τὸ ὄνομα τῆς Ἑλλάδος μετὰ ταῦτα εἴς τε τὴν Ἰταλίαν καὶ Σικελίαν καὶ μέγα μέρος τῆς Ἰταλίας ὠνομάσθη μεγάλη Ἑλλὰς. 

Ὁμοίως, ἔφθασε καὶ εἰς τῆν Ἀσίαν, ἡ ὁποία ὠνομάζετο Ἀσιατικὴ Ἑλλάς, πρὸς διαφορὰν τῶν ἀλλων ὡς ἐν τῷ περὶ Ἀσίας λέξομεν. Ὁλικῶς λοιπὸν λαμβανομένη ἡ Ἑλλὰς περατοῦται ἀπ’ Ἀνατολῶν ὑπὸ τοῦ Αἰγαίου Πελάγους, ἀπὸ Μεσημβρίας ὑπὸ τοῦ Κρητικοῦ, ἀπὸ Δυσμῶν ὑπὸ τοῦ Ἰονίου Πελάγους, καὶ ἀπὸ Βορέως ὑπὸ τῶν Σαρδικίων Ὀρῶν, δι’ ὧν χωρίζεται τοῦ Ἰλλυριοῦ καὶ τῆς Μοισίας καὶ τοῦ Νέστου ποταμοῦ, δι’ οὗ διαιρεῖται τῆς Θράκης. […] 

Οὕτω τοίνυν θεωρουμένη ἡ Ἑλλάς, περιέχει Ἐπαρχίας, Ἅπασαν τὴν Μακεδονίαν, τὴν Ἤπειρον, τὴν Αἰτωλίαν, τὴν Β[ο]ιωτίαν, τὴν Πελοπόννησον, τὰς Νήσους τοῦ Ἰονίου πελάγους καὶ τοῦ Αἰγαίου, τὴν Θεσσαλίαν, καὶ εἴ τις ἄλλη εἶναι παρὰ αὐτάς, περὶ τῶν ὁποίως ἰδίως ἐφεξῆς λέξομεν, ἀρχόμενοι ἐκ τοῦ λοιποῦ μέρους τῆς Ἰλλυρίδος, ὅπου πρότερον περὶ αὐτῆς διαλαβόντες ἐστάθημεν. 

Πρὸς τούτοις ἰστεόν ὅτι οἱ Ῥωμαῖοι ἀφ’ οὗ ἐξουσίασαν ταύτην τὴν Ἑλλάδα, τὴν έδιαίρεσαν εἰς δύο Ἐπαρχίας, εἰς τὴν Μακεδονίαν, δηλαδὴ εἰς τὴν ὁποίαν περιελάμβανον τήν τε Ἤπειρον καὶ Θεσσαλίαν, καὶ τῆν Ἀχαΐαν, με τῆς ὁποίας τὸ ὄνομα περιέκλειον τὴν ἰδίως Ἑλλάδα, τὴν Πελοπόννησον, τὴν Β[ο]ιωτίαν καὶ τὰς περὶ αὐτὰς Νήσους καὶ τὰ ἑξῆς.»
________ 

Όπως αναφέρει και η σελίδα της Ψηφιακής Συλλογής του Ιδρύματος Ωνάση, η «πρώτη ἔκδοση τῆς Γεωγραφίας, εἶχε συνταχθεῖ ΠΡΙΝ ΤΟ 1696 (!) μὲ πηγὲς ξένα βοηθήματα ἀλλὰ καὶ Ἕλληνες γεωγράφους, ὅπως ὁ Στράβων καὶ ὁ Παυσανίας. Πρόκειται γιὰ ἱστορικὴ γεωγραφία στὴν ὁποία καταγράφονται καὶ ἀναπαράγονται ἐπιγραφὲς καὶ λείψανα τῆς ἀρχαιότητας. Ἡ πρωτοβουλία τοῦ Μελετίου εἶναι προδρομικὴ γιὰ Ἕλληνες ἐπιστήμονες καὶ ἐκφράζει τὴ συνείδηση τῆς ἱστορικῆς συνέχειας τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ὁ Μιχαὴλ Μῆτρος (1661-1714) γεννήθηκε στὰ Γιάννενα καὶ σπούδασε φιλολογία, μαθηματικά, ρητορικὴ καὶ ἰατρικὴ στὴν Ἰταλία. Ἐπανερχόμενος στὴ γενέτειρά του δίδαξε στὴ λεγόμενη Σχολὴ τοῦ Ἐπιφάνιου καὶ κατὰ τὴ χειροτονία του μετονομάστηκε Μελέτιος.  

http://onassislibrary.gr/el/syllogi/antikeimena/38107_el/ 

Αλήθεια, ο Μελέτιος Β΄ είχε διαβάσει και αυτός Παπαρρηγόπουλο, τον 17ο αιώνα, και αναπαρήγαγε τη λεγόμενη σήμερα “εθνική ιδεολογία” περί συνέχειας του Ελληνισμού; Και γιατί στη Γεωγραφία του δεν περιγράφει το Εγιαλέτι της Ρούμελης και τα υπόλοιπα υπαρκτά διοικητικά διαμερίσματα της εποχής, τα σαντζάκια και τους καζάδες ή ό,τι άλλο υπήρχε ως διοικητική πραγματικότητα τότε; Σε ποιον λαό απευθύνεται και ποια ιστορική γεωγραφία (και όχι μόνο) του παρέχει ως γνώση; Ελλάδα δεν υπάρχει διοικητικά ασφαλώς, υπάρχει όμως πνευματικά και ιστορικά, καθώς ποτέ δεν έπαψε να υφίσταται.

Και αυτό το τελευταίο το διαπιστώνουμε άνευ οιασδήποτε αμφιβολίας από τον χάρτη που εξέδωσε 100 χρόνια πριν τη γέννηση του Μελετίου, το 1545 παρακαλώ, ο Κερκυραίος λόγιος και ουμανιστής Νικόλαος Σοφιανός στη Ρώμη, υπό τον τίτλο «Totius Graeciae Descriptio», ο οποίος εικονίζει αυτό που αντιλαμβάνονταν ανέκαθεν όλοι από την εποχή του Κλαύδιου Πτολεμαίου (2ος αιώνας μ.Χ.) έως και την Επανάσταση του 1821 ως γεωγραφική «Ελλάδα». 

Και κάτι τελευταίο: πού είναι τον 17ο αιώνα αυτός ο «περιβόητος» λαός της νότιας περιοχής της Χερσονήσου του Αίμου που σφετερίζεται την ελληνική ιστορία οικειοποιούμενος ελληνικά ιστορικά ονόματα σαν δήθεν χαρακτηριστικά της ταυτότητάς του; Υπάρχει κάπου καταγεγραμμένος σε αυτές τις 734 σελίδες; Όχι φυσικά. Όλοι οι άλλοι λαοί αναφέρονται στην έκδοση, και μπορείτε να τη δείτε λεπτομερώς (Σέρβοι, Βούλγαροι, Βόσνιοι, Κροάτες, Έλληνες κ.λπ.) εκτός από κάποιους «σύγχρονους» που ισχυρίζονται ότι έχουν και ιστορικές ρίζες. Και όχι μόνο δεν καταγράφεται πουθενά αυτός ο λαός, αλλά και η περιοχή στην οποία τοποθετείται ιστορικά η «σύγχρονη» πρωτεύουσά τους είναι έξω από τα ιστορικά γεωγραφικά όρια ακόμη και αυτής της τεράστιας Ρωμαϊκής Μακεδονίας (εἰς τὴν ὁποίαν [οι Ρωμαίοι] περιελάμβανον τήν τε Ἤπειρον καὶ Θεσσαλίαν).

Πηγές:
Η πρώτη έκδοση του έργου, από τον Νικόλαο Γλυκύ (1728)
(σε αρχείο pdf που μπορείτε να κατεβάσετε) 

Η επαυξημένη τετράτομη έκδοση του Άνθιμου Γαζή (1807)
Τόμος 1:
Τόμος 2:
Τόμος 3:
Τόμος 4: 

(και οι 4 τόμοι διαθέσιμοι σε αρχεία pdf που μπορείτε να κατεβάσετε) 

Ο χάρτης του Ν. Σοφιανού  

https://www.raremaps.com/gallery/detail/23197/totius-graeciae-descriptio-bertelli  

https://www.vintage-maps.com/en/antique-maps/europe/greece/ortelius-greece-peloponnese-aegean-crete-asia-minor::819 

_____________ 
Εικόνες: 

Η προμετωπίδα, οι πρώτες 2 σελίδες από το Κεφάλαιο για την Ελλάδα (έκδοση του 1728) και η σελίδα που αναφέρει την πόλη των Σκοπίων και σε ποια Επαρχία βρίσκεται αυτή.

Προσωπογραφία του Μελετίου Β΄

Ο χάρτης του Ν. Σοφιανού


πηγή