ΟΙ ΤΟΥΡΚΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΕΟΣ ΤΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΩΝ (μέρος 1ο)

Ομιλία στον Σύλλογο Χημικών «οι φίλοι του Αγίου Μενίγνου» 
Αθήνα 24.11.2019

Του Μητροπολίτη Πάφου Γεωργίου

Κάθε φορά που επισκέπτομαι την Αθήνα, νιώθω μιαν ιδιαίτερη συγκίνηση. Σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό το ίδιο αισθάνονται όλοι οι Έλληνες Κύπριοι. Μεγαλώσαμε με το βλέμμα στραμμένο σ’ αυτή, ως πρωτεύουσα του ελεύθερου Ελληνικού κράτους, της μητέρας πατρίδας μας, και προς αυτήν συνέκλιναν όλα τα οράματά μας. Αισθανόμασταν και πριν, αισθανόμαστε και σήμερα σιγουριά και ασφάλεια όταν κινούμαστε στους δρόμους της, σε σχέση με την ταραγμένη ιδιαίτερη πατρίδα μας.

Η συγκίνηση αυτή επαυξάνεται σήμερα και από τον ειδικό λόγο της επίσκεψής μου, που είναι ο εορτασμός της μνήμης του προστάτου του συλλόγου μας, του Αγίου Μενίγνου. Οι συνειρμοί ζωντανεύουν μέσα μου βιώματα και αναμνήσεις των φοιτητικών χρόνων. Και καθώς ο χρόνος ξεκαθαρίζει το παρελθόν από δυσάρεστα γεγονότα, παραμένουν οι ευχάριστες αναμνήσεις. Θυμόμαστε την Αθήνα των Ελλήνων και όχι της πανσπερμίας λαών και γλωσσών, την Αθήνα της λιτής αλλά αξιοπρεπούς ζωής, το Πανεπιστήμιο και τα εργαστήρια με την απρόσκοπτη λειτουργία.

Θα ανέμενε κανείς πως μιλώντας σε μιαν ομήγυρη Χημικών, θα ασχολούμουν με ένα επιστημονικό θέμα. Η καθημερινή βίωση, όμως, των εθνικών δυσκολιών σ’ ένα γνήσιο τμήμα του Ελληνισμού, την Κύπρο, και οι φοβερά δυσοίωνες μελλοντικές προοπτικές, με οδήγησαν στην επιλογή του θέματος που ανακοινώθηκε ήδη στην πρόσκληση∙ «Οι Τουρκικοί στόχοι στην Κύπρο και το χρέος των Πανελλήνων.»

Νιώθω πως έχω υποχρέωση να μοιραστώ μαζί σας τους φόβους και τις έγνοιες μου. Μόνον αν καταλάβουμε την κρισιμότητα της κατάστασης και τους θανάσιμους κινδύνους που διατρέχουμε, θα προσπαθήσουμε να τους αποσοβήσουμε. 

Η πείρα της ζωής πείθει όλους μας, ότι κάποιες αξίες και ιδανικά που δεν μπορούν να αποδειχθούν με τη μέθοδο της Επιστήμης, που δεν αναλύονται από τη Χημεία και που ξεφεύγουν των ορίων της, όπως είναι οι θρησκευτικές κι οι φιλοσοφικές έννοιες, έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα στη ζωή μας. Αυτή, μάλιστα, η πέραν της Επιστήμης γνώση, είναι προϋπόθεση και υπόβαθρο για να αναπτυχθεί η επιστημονική γνώση την οποία και νοηματοδοτεί.

Οι Επιστήμονες, λοιπόν, και οι χημικοί ως κατ’ εξοχήν θετικοί επιστήμονες, ξέρουν να ιεραρχούν προτεραιότητες, να οικοδομούν και να ακολουθούν ένα σύστημα αξιών. Είναι και η Χημεία μεγάλη αξία. Με τα επιτεύγματά της ευκόλυνε αφάνταστα τη ζωή μας. Είναι όμως οπωσδήποτε, κατώτερη από την αξιοπρέπεια, την ελευθερία, την πατρίδα, τη θρησκεία.

Ένα αγαθό που φτάνει στα χέρια μας ως κληρονομιά από προγόνους, έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από αυτά που δημιουργούμε, ή αποκτούμε εμείς οι ίδιοι ,με άλλο τρόπο. Όσο μάλιστα το κληρονομούμενο αγαθό προέρχεται από μεγαλύτερο βάθος χρόνου, τόσο και η αξία του, συναισθηματική αλλά και υλική, αυξάνει. Και τόσο περισσότερο θα μας στοίχιζε η απώλειά του.

Η Κύπρος είναι Ελληνική από την αυγή της Ιστορίας της. Την παραλάβαμε ως Ελληνική από τον 15ο αιώνα π.Χ. ,όπως μαρτυρεί η Ιστορία και οι αρχαιολογικές έρευνες. Η ελληνικότητά της συνιστά εθνική κληρονομιά 120 και πλέον συνεχόμενων γενεών. Θα έχουμε την οποιαδήποτε, έστω και μικρή, δικαιολογία, αν είτε από ολιγωρία, είτε από άλλη αιτία τη χάσουμε; Δεν θα μας συνοδεύουν οι κατάρες τόσων γενεών;

Ευρισκόμενη σε χώρο σεισμοπαθή , και κυριολεκτικά αλλά κυρίως μεταφορικά, εκεί που συναντιούνται τρεις ήπειροι και διασταυρώνονται δρόμοι εμπορίου και ποικίλοι πολιτισμοί, η Κύπρος κατέστη το μήλο της έριδος για πολλούς και διεκδικήθηκε από τους εκάστοτε ισχυρούς, είτε της περιοχής, είτε και τους πιο μακράν, που επεδίωκαν παγκόσμια επικράτηση. Δεν ήταν, επομένως, εύκολη η διατήρηση του εθνικού χαρακτήρα της. Η πρώτιστη και συνεχής προσπάθεια των κατά καιρούς κατακτητών ήταν ο αφελληνισμός της. Κι ήταν με ποταμούς αιμάτων και εκατόμβες θυσιών που οι πρόγονοί μας διατήρησαν τον ελληνικό χαρακτήρα της.

Αναφέρω ενδεικτικά από την αρχαιότητα τον βασιλιά της Σαλαμίνας Ονήσιλλο, ο οποίος πολεμώντας τους Πέρσες- πριν από τον Μαραθώνα- σκοτώνεται, το 497 π.Χ. Οι εχθροί τον αποκεφάλισαν και κρέμασαν το κεφάλι του σε δημόσια θέα. Κατά την παράδοση ένα σμήνος από μέλισσες κατέφυγε στο κρανίο του και έκαναν εκεί τη φωλιά τους. Λέγεται πως κατά καιρούς μας στέλνει τις μέλισσές του ο Ονήσιλλος για να μας αφυπνίσουν, με το κέντρισμά τους, από τον εθνικό λήθαργο.

Τα δεινά του Κυπριακού Ελληνισμού πολλαπλασιάζονται από τον 12ο αιώνα και μετά. Από το 1191 η Κύπρος αποσπάται βίαια από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και περιπίπτει, για οκτώ αιώνες, μέχρι το 1960, σε διαδοχικούς δυνάστες. Φράγκους, Τούρκους, Άγγλους και ξανά, δυστυχώς, πάλι στους Τούρκους.

Από την Τουρκοκρατία, που κράτησε τρεις αιώνες (1570-1878) αναφέρω τις σφαγές του 1821: Την 9η Ιουλίου 1821 ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός απαγχονίστηκε και οι τρεις Μητροπολίτες της νήσου αποκεφαλίστηκαν. Σ’ ένα εξαήμερο, από τις 9 μέχρι τις 14 Ιουλίου, 486 κληρικοί και λαϊκοί, πρόκριτοι του λαού, σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους. Είχαν προηγουμένως απορρίψει την πρόταση των Τούρκων για εξισλαμισμό. Είχαν ακράδαντη την πεποίθηση ότι μαζί με την Ορθόδοξη πίστη τους θα έχαναν και την Ελληνική τους αυτοσυνειδησία. Αν τότε ο αρχιεπίσκοπος και η ιεραρχία εξισλαμίζονταν , θα ακολουθούσε και ο λαός· και εμείς θα απολαμβάναμε, σήμερα, την ευτυχία των λωτοφάγων, αφού θα είχαμε ξεχάσει και την καταγωγή μας και τους ομοεθνείς μας.

Με την Αγγλοκρατία νομίσαμε πως έφτασε το τέρμα των δεινών μας. Δυστυχώς κάναμε λάθος υπολογισμούς. Και με τους Άγγλους γνωρίσαμε την πιο στυγνή δουλεία∙ Αντισταθήκαμε και ματαιώσαμε πολλά και ποικίλα αφελληνιστικά σχέδιά τους, που από την πρώτη μέρα θέλησαν να εφαρμόσουν. Κι όταν όλα τα ειρηνικά μέσα που διαθέταμε για την απόκτηση της εθνικής ελευθερίας εξαντλήθηκαν , η Εκκλησία ηγήθηκε του απελευθερωτικού μας αγώνα, με σύνθημα και στόχο την Ένωση και μόνο την ένωση με τη μητέρα Ελλάδα.

Εκείνη η 1η Απριλίου, στην οποία έγινε η έναρξη του απελευθερωτικού μας αγώνα, από παγκόσμια ημέρα των ψευδών ειδήσεων, έγινε η πρώτη μέρα της υπέρτατης αλήθειας για τον λαό μας· ότι δεν θα μπορούσε, σεβόμενος την εθνική καταγωγή του, να ζει ως δούλος. 

Δεν θα σας απασχολήσω με τα κατορθώματα εκείνου του αγώνα. Σκοπός μου είναι να καταδείξω τους Τουρκικούς σχεδιασμούς σε βάρος της Κύπρου. Είμαι σίγουρος ότι οι μεγαλύτεροι θα τα’ χετε ζήσει, ή θα τα’ χετε μελετήσει. Εξάλλου η Αθήνα και άλλες πόλεις της Ελλάδος είναι γεμάτες με οδούς που φέρουν τα ονόματα των ηρώωv μας: Καραολή και Δημητρίου, των πρωτομαρτύρων της αγχόνης, Γρηγόρη Αυξεντίου, το θρυλικού υπαρχηγού της ΕΟΚΑ, Ευαγόρα Παλληκαρίδη του έφηβου ποιητή, των αρχηγών του αγώνα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, και Γεωργίου-Γρίβα Διγενή. Οι ονομασίες αυτών των οδών δείχνουν πόσο ο Ελληνικός λαός έζησε τον αγώνα μας και συμπορεύτηκε μαζί μας.

Στα τέσσερα μεγαλειώδη χρόνια εκείνου του επικού αγώνα, από το 1955 μέχρι το 1959, ζωντάνεψαν όλα τα προηγούμενα επιτεύγματα της φυλής στα πρόσωπα των νέων ηρώων. Ο Αυξεντίου με το «μολών λαβέ» που πρόταξε στους Άγγλους, μόνος κι όχι με άλλους τρακόσιους, ξεπέρασε τον Λεωνίδα. Ο Μάτσης με την ανεπανάληπτη απάντηση του «Ου περί χρημάτων τον αγώνα ποιούμεθα αλλά περί αρετής», ζωντάνεψε τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Ο αχυρώνας του Λιοπετρίου αντικατέστησε το Χάνι της Γραβιάς…

Οι Άγγλοι, είναι γνωστό, πως αναμιγνύοντας και τους Τούρκους, συμπαρασύροντας και την τότε Ελληνική Κυβέρνηση για διατήρηση τάχα, της συνοχής του ΝΑΤΟ, μας επέβαλαν μια δοτή , ελλιπή ανεξαρτησία, με πολλά τα σπέρματα της διαίρεσης, που ήταν προϊόν της δολιότητάς τους. Ο αγώνας εκείνος, ωστόσο, τερμάτισε την αποικιοκρατία. Κι άφησε ανοικτή την προοπτική της μελλοντικής βελτίωσης της ελευθερίας που επιτεύχθηκε.

Με βάση σχεδιασμούς που εκπόνησαν προηγουμένως, εκμεταλλευόμενοι και τα διαιρετικά στοιχεία των συμφωνιών Ζυρίχης- Λονδίνου, που μαζί με τους Άγγλους μάς επέβαλαν, χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα, -γι’αυτό τον σκοπό άλλωστε έγινε-, το πραξικόπημα, που η Χούντα των Αθηνών και οι παρακρατικοί της ΕΟΚΑ Β΄ διενέργησαν κατά της νόμιμης κυβέρνησης του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, οι Τούρκοι εισέβαλαν το 1974 και κατέλαβαν το 37% του εδάφους της Κύπρου. Προηγουμένως επεχείρησαν, ανεπιτυχώς, με την Τουρκοανταρσία του 1963-1964, να καταλύσουν την Κυπριακή Δημοκρατία.

Βρισκόμαστε, σήμερα, στο 46ο έτος της κατοχής και παρακολουθούμε, δυστυχώς με απάθεια, την υλοποίηση των τουρκικών στόχων στην Κύπρο. 

Ποιοι είναι, στ’ αλήθεια, οι στόχοι αυτοί και πώς μπορούμε να τους ματαιώσουμε;

Η Τουρκία που κατείχε την Κύπρο από το 1570, την παραχώρησε στην Αγγλία το 1878. Για την ακρίβεια η Τουρκία δεν παραχώρησε κυριαρχικά δικαιώματα, αλλά ανέθεσε στην Αγγλία την άσκησή τους. Στην άσκηση αυτών των δικαιωμάτων δεν τέθηκε κανένα χρονικό όριο. Οριζόταν, μάλιστα, ένα ποσό £5.000 ετησίως, που θα κατέβαλλε η Αγγλία ως ενοίκιο.

Το 1914 λόγω της προσχώρησης της Τουρκίας στο αντίπαλο προς τη Βρετανία στρατόπεδο κατά τον Α΄παγκόσμιο πόλεμο, η Βρετανία ακύρωσε μονομερώς τη συνθήκη του 1878 και προσάρτησε την Κύπρο ως «κτήση της Αυτού Μεγαλειότητος». Στις 10 Μαρτίου 1925, δηλαδή μετά τη συνθήκη της Λωζάνης, η Κύπρος ανακηρύχτηκε επίσημα ως αποικία του Βρετανικού Στέμματος. Η Τουρκία αποποιήθηκε, τότε, κάθε δικαιώματος επί της Κύπρου.

Οι Άγγλοι, δόλιοι στη συμπεριφορά απέναντι στο Ελληνικό έθνος, και ενώ γνώριζαν ότι η Τουρκία ουδένα δικαίωμα είχε επί της Κύπρου, προσπάθησαν να την εμπλέξουν στο Κυπριακό το 1955, μετά την έναρξη του απελευθερωτικού μας αγώνα. Κάλεσαν σε τριμερή διάσκεψη για την Κύπρο μαζί τους, την Ελλάδα και την Τουρκία, ως ενδιαφερόμενα μέρη.

Ο Εθνάρχης Μακάριος αντελήφθη την παγίδα και συμβούλευσε έντονα, αλλ’ εις μάτην, την Ελληνική Κυβέρνηση να μη μετάσχει σε μιαν τέτοια διάσκεψη που θα’ δινε δικαιώματα στην Τουρκία και θα την ενέπλεκε στις υποθέσεις της Κύπρου. Η διάσκεψη εκείνη απέτυχε, αλλά από τότε η Τουρκία θεωρήθηκε και επιβλήθηκε ως ενδιαφερόμενο μέρος για την Κύπρο.

Σ’ εκείνη τη τριμερή διάσκεψη ο Ζορλού, ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών αναφέρθηκε στην Κύπρο ως δική τους γη («Notre terre»). Δήλωσε ότι η αλυσίδα των ελληνικών νησιών, που «περικυκλώνουν την Τουρκία από Δυσμών και Νότου», δεν πρέπει να κλείσει και ότι η Κύπρος, λόγω της εγγύτητάς της προς τη Μ.Ασία, δεν πρέπει να ελέγχεται από την Ελλάδα για «στρατηγικούς λόγους ασφαλείας της Τουρκίας.»

Κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού μας αγώνα, η Αγγλία υποκίνησε τους Τουρκοκυπρίους εναντίον των Ελλήνων της Κύπρου. Προσέλαβε πολλούς ως «επικουρικούς αστυνομικούς», τους εξώθησε σε λεηλασίες ελληνικών περιουσιών καθώς και σε δολοφονίες αθώων Ελληνοκυπρίων πολιτών, δίνοντας προστασία και στην εκ μέρους τους δημιουργηθείσα τρομοκρατική οργάνωση Τ.Μ.Τ. Η Βρετανία ήταν, εξάλλου, πίσω από τα Σεπτεμβριανά της Κωνσταντινούπολης. Ήταν μια άριστα μελετημένη εφαρμογή του «διαίρει και βασίλευε» της Βρετανίας, την οποία εκμεταλλεύτηκε, προς το συμφέρον της, η Τουρκία.

Ενθαρρυμένη από την όλη στάση της Βρετανίας, η Τουρκία διά του Πρωθυπουργού Μεντερές και του Υπουργού Εξωτερικών Ζορλού, ανέθεσε το 1956 σ’ ένα νεαρό, τότε, πολιτευτή, τον Νιχάτ Ερίμ, να εκπονήσει ένα σχέδιο «ανάκτησης» της Κύπρου. Θα επανέλθω στο σχέδιο αυτό, αφού εκθέσω, χρονολογικά, κάποια άλλα γεγονότα. 

Οι διαιρετικές πρόνοιες των συνθηκών εγκαθίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας, τα veto των Τουρκοκυπρίων στη Βουλή και στο Υπουργικό Συμβούλιο, το υψηλό ποσοστό συμμετοχής τους στη Δημόσια Υπηρεσία, την Αστυνομία και τον Στρατό, (ενώ ήσαν το 18% του πληθυσμού είχαν δικαίωμα συμμετοχής 30% στη Δημόσια Υπηρεσία και 40% στον Στρατό και στην Αστυνομία), έθεταν τις προϋποθέσεις μελλοντικής παράλυσης τους κράτους και εξάρτησής του από τη θέληση της Τουρκίας. Εν τούτοις δεν περίμεναν να λειτουργήσει το κράτος και μετά να θέσουν σε εφαρμογή τους μηχανισμούς διάλυσής του.

Κατά τη μεταβατική περίοδο ( από τον Φλεβάρη του 1959 μέχρι τον Αύγουστο του 1960) γίνονταν οι προετοιμασίες για την επίσημη εγκαθίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, που έγινε τελικά στις 16 Αυγούστου 1960. Είχαν εκλεγεί ο Πρόεδρος και ο Αντιπρόεδρος της Δημοκρατίας, οι Βουλευτές, συγκροτήθηκε η αστυνομία και η χωροφυλακή κλπ. Σ’αυτό το διάστημα έγιναν, όμως, και συνεχείς μυστικές μεταφορές όπλων από την Τουρκία προς τους Τουρκοκυπρίους. Τα σχέδια και οι πράξεις τους αποκαλύφθηκαν όταν συνελήφθη το πλοιάριο «Ντενίζ» μεταφέροντας παράνομα οπλισμό. Πριν εγκαθιδρυθεί το νέο κράτος, οι Τούρκοι σχεδίαζαν την καταστροφή του.

Τον Δεκέμβριο του 1963, ένα τυχαίο γεγονός αποκάλυψε και ματαίωσε ένα σατανικό σχέδιο των Τούρκων εναντίον των Ελλήνων της Κύπρου. Σχεδίαζαν, το βράδυ της 25ης Δεκεμβρίου, όταν οι Έλληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί θα γιόρταζαν τα Χριστούγεννα, να επιτεθούν στις εκκλησίες και να πετύχουν την εξόντωσή τους. Το βράδυ της 21ης προς την 22α Δεκεμβρίου, όμως, μια αστυνομική περίπολος επεχείρησε να ερευνήσει κάποιο ιδιωτικό Τουρκοκυπριακό αυτοκίνητο, στην Τουρκοκυπριακή συνοικία της Λευκωσίας, οπότε δέχτηκε επίθεση με πυρά, από τους επιβαίνοντες σ’ αυτό, λόγω του ότι το αυτοκίνητο μετέφερε όπλα. Στη συμπλοκή, που ακολούθησε, σκοτώθηκαν δύο άτομα και η σύρραξη γενικεύτηκε. Ήταν η Τουρκανταρσία εναντίον του Κράτους, που οδήγησε στη μελετημένη αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από την Κυβέρνηση, τη Βουλή, τις υπηρεσίες του Κράτους, και την Αστυνομία. Έμπαιναν οι βάσεις για την εισβολή που θα γινόταν σε 10 χρόνια.

Επανέρχομαι στο σχέδιο Νιχάτ Ερίμ. Επαναλαμβάνω ότι το 1956, ένα μόλις χρόνο μετά την έναρξη του απελευθερωτικού μας αγώνα, οι Μεντερές και Ζορλού, πρωθυπουργός και Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, ανέθεσαν στον νεαρό τότε πολιτευτή, τον Νιχάτ Ερίμ, που αργότερα έγινε και Υπουργός Εξωτερικών και πρωθυπουργός της Τουρκίας, την εκπόνηση ενός σχεδίου για «ανάκτηση» της Κύπρου. Ο Τούρκος πολιτευτής εκπόνησε ένα σχέδιο, το οποίο εγκρίθηκε από την Κυβέρνηση, υιοθετήθηκε από τη Βουλή και τέθηκε σε εφαρμογή. Ανεξάρτητα από το ποια κυβέρνηση στην Τουρκία βρίσκεται στην εξουσία, είτε δικτατορική, είτε δημοκρατική, είτε εθνικιστική, είτε σοσιαλιστική, το σχέδιο εφαρμόζεται χωρίς καμιάν παρέκκλιση. Κι είναι άκρως ανησυχητικό, για μας, το ότι πέντε από τα έξι στάδια που προτείνονταν για ανάκτηση της Κύπρου, έχουν ήδη υλοποιηθεί από τους Τούρκους.

Πρώτος στόχος τους, που τον πέτυχαν, ήταν η παρεμπόδιση της απόδοσης της Κύπρου στην Ελλάδα. Ο απελευθερωτικός μας αγώνας γινόταν για την ένωση. Μπόρεσαν, μέσω της Αγγλικής δολιότητας, να μην μας παραχωρηθεί το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και απέτρεψαν την ένωση. 

Δεύτερο στόχο έθεσαν την απόκτηση νόμιμων δικαιωμάτων επί της Κύπρου, τα οποία είχαν απεμπολήσει με τη συνθήκη της Λωζάνης. Το πέτυχαν κι αυτό με τις συνθήκες της εγκαθίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας, πάλι με τη δολιότητα των Άγγλων. Τους δόθηκαν εγγυητικά δικαιώματα, και δικαίωμα διατήρησης μικρού στρατιωτικού αποσπάσματος στην Κύπρο. 

Τρίτος στόχος ήταν η συγκέντρωση σε θυλάκους, των Τουρκοκυπρίων που ήταν διεσπαρμένοι σε όλη την Κύπρο. Με την τουρκοανταρσία του 1963-64 τους μάζεψαν, με τη βία, σε μικρούς θυλάκους, όπου δεν επέτρεπαν έλεγχο από το κράτος. Έπρεπε να μη δείχνουν πειθαρχία σε καμιά κυβέρνηση, είτε αυτή ήταν τότε η αποικιοκρατική, είτε οποιαδήποτε άλλη θα εγκαθιδρυόταν μελλοντικά, και να αποκτήσουν δομή κράτους. Επόμενος στόχος ήταν η "θεραπεία" της αριθμητικής μειονεξίας τους. Ήταν το 18% κι ήμασταν οι Έλληνες το 82%. Έπρεπε, έτσι έλεγε το σχέδιο Νιχάτ Ερίμ, να κουβαλήσουν κόσμο, ώστε να μη φοβούνται κάποιο δημοψήφισμα αν τους επιβληθεί, ή να το επιδιώξουν όταν θα μπορέσουν.

συνεχίζεται στο 2ο μέρος