«Ακαδημαϊκές» μέθοδοι αναπαραγωγής ιστορικών μύθων: Η παραπομπή στον Κανέναν. Μελέτη περίπτωσης (25 Μαρτίου 1821 – Αγία Λαύρα) (μέρος 3ο)

συνέχεια από το 2ο μέρος

Γράφει ο Γεώργιος Λουκίδης 

8. Διδακτορικές διατριβές

Οι διδακτορικές διατριβές θεωρούνται ακαδημαϊκές πηγές επειδή έχουν εποπτευθεί και αξιολογηθεί από πανεπιστημιακούς δασκάλους. Ανάλογα με το πανεπιστήμιο απ’ όπου προέρχονται μπορεί να είναι υψηλού επιπέδου, και συχνά αποτελούν τη βάση για περαιτέρω ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις από τον ίδιο συγγραφέα ή άλλους. Στην πράξη, μια συνήθης διδακτορική διατριβή απηχεί σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις ενός ή περισσοτέρων καθηγητών ή μιας ιστοριογραφικής σχολής. Οι νέοι διδάκτορες συχνά συνεχίζουν την καριέρα τους διδάσκοντας στο πανεπιστήμιο ή ως ερευνητές, και κάνουν περαιτέρω δημοσιεύσεις. Έτσι, και αυτός ο τομέας βιβλιογραφίας δυνητικά μπορεί να εμπλέκεται στην αναπαραγωγή ιστορικών μύθων και τη διαιώνιση ιστοριογραφικών σχολών. Ας δούμε μερικά παραδείγματα όπου χρησιμοποιούνται οι συγκεκριμένες μέθοδοι που εξετάζουμε.

8.1. Άννα Μαρία Δρουμπούκη, «Μνημονικοί τόποι και δημόσια ιστορία».[[xx]] 

Πρόκειται για ένα διδακτορικό που ασχολείται σε αρκετή έκταση με τη γνωστή μαζική εκτέλεση στα Καλάβρυτα την 13 Δεκεμβρίου 1943 (κυρίως στις σελ. 301 – 337, και passim). Παρεμπιπτόντως όμως, η συγγραφέας αναφέρεται και στον «μύθο της 25ης Μαρτίου», με τον εξής τρόπο:

«Εκεί κοντά, το 1821, σύμφωνα με τον μύθο ξεκίνησε στο Μοναστήρι της Αγίας Λαύρας η επανάσταση …» (σελ. 301). 

Στη φράση αυτή προσαρτάται η υποσημείωση 788:

«Είναι ιστορικά εξακριβωμένο ότι η Επανάσταση άρχισε πριν τις 25 Μαρτίου και ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δε σήκωσε τη σημαία της Επανάστασης στη μονή της Αγίας Λαύρας στις 25 Μαρτίου, γιατί την ημέρα αυτή δε βρισκόταν στην Αγία Λαύρα, αλλά στα Νεζερά (Αίγιο) της Αχαΐας, όπως ο ίδιος γράφει στα απομνημονεύματά του. Για τη συμβολική αξία των Καλαβρύτων βλ. Loukia Droulia, “Kalavryta 1943-Kalavryta 1993. Zum Sinn von Gedenkveranstaltungen”, στο: Loukia Droulia, Hagen Fleischer (επιμ.), Von Lidice bis Kalavryta. Widerstand und Besatzungsterror. Studien zur Repressalienpraxis im Zweiten Weltkrieg, Metropol, Berlin 1999, σ. 10. Το μύθο της ύψωσης της σημαίας της επανάστασης λογικό ήταν να επαναφέρει στον επίσημο λόγο της η Χούντα. Ο «αντιβασιλέας» Γ. Ζωϊτάκης το 1970 στο μνημόσυνο της 13ης Δεκεμβρίου κάνοντας αναφορά στα ιερά εδάφη της περιοχής μίλησε και για τον ιεράρχη που ύψωσε τη σημαία και ευλόγησε τα όπλα της Ελληνικής Επανάστασης. Βλ. εφημερίδα Η Φωνή των Καλαβρύτων, Κυριακή 20 Δεκεμβρίου 1970, αρ. φύλλου 258-έτος 13ο , σ. 1.» 

Σ’ αυτή την ευμεγέθη παραπομπή η συγγραφέας προτιμά να σχολιάσει τη Χούντα και τον Ζωιτάκη, παραπέμποντας σε συγκεκριμένη πηγή. Αλλά για τον ισχυρισμό ότι «είναι ιστορικά εξακριβωμένο» δεν παραπέμπει πουθενά. Επαναλαμβάνει τον ψευδή ισχυρισμό ότι ο ίδιος ο ΠΠΓ «την ημέρα αυτή δεν ήταν στη Λαύρα αλλά στα Νεζερά» (τα οποία νομίζει ότι σχετίζονται με το Αίγιο) χωρίς να υποδεικνύει την κατάλληλη σελίδα των απομνημονευμάτων του Γερμανού. Η όλη πρόταση με την παραπομπή δείχνουν ένα σοβαρό πρόβλημα επιστημοσύνης, αν μάλιστα υποτεθεί ότι τις πρόσεξε έστω ένας από τους επόπτες καθηγητές. 

Η παραπομπή στο Droulia and Fleischer (1999) είναι άσχετη με το θέμα μας, αφού εκεί δεν αναφέρεται τίποτα περί «μύθου». Αντίθετα, εκεί η Αγία Λαύρα παρουσιάζεται ως τόπος έναρξης της Επανάστασης του 1821, χωρίς τον ισχυρισμό ότι είναι μύθος.

«Von hier aus, der kleinstadt in Achaia bzw. dem benachbarten kloster agia lavra, hatte 1821 der hellenische unabhangigkeitskrieg gegen die fast vierhundertjahrige fremdherrshaft seinen ausgand genommen, der dann – eirn knappes jahrzehnt spater – nach verlustreichen Kampfen, dem Volk seine freiheit und eine staatliche existenz gab.»

Ενδεχομένως η αναφορά στην έγκριτη ιστορικό Λ. Δρούλια έγινε για να προσδώσει κάποια επιστημονική βαρύτητα στην παραπομπή, και με την υπόθεση ότι ελάχιστοι θα αναζητήσουν αυτό το δημοσίευμα. Πρόκειται για ένα σύντομο άρθρο (περίπου τρείς σελίδες) στα γερμανικά, που ασχολείται με τον θέμα της σφαγής του 1943, και μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρεται στο ’21. Ο καθηγητής Φλάισερ, που εκτός από επόπτης της διατριβής είχε και την επιμέλεια του βιβλίου Von Lidice bis Kalavryta, δεν φαίνεται να είχε αντίρρηση για την όλη παραπομπή, αν βέβαια την πρόσεξε.

Στη σελ. 327 αναφέρεται και πάλι η «υποτιθέμενη αρχή της επανάστασης […] στην Αγία Λαύρα», αλλά εδώ το θέμα μετατοπίζεται από το «συνέβη ή όχι;» στο «τι ορίζουμε ως αρχή Επανάστασης;». Ενωρίτερα, στη σ. 320 γίνεται η επιστημονικά απαραίτητη αναφορά στο «φαντασιακό»:
«… [την] αρχή της Επανάστασης του 1821 που αποτελούσε διακύβευμα στο συλλογικό φαντασιακό.»

Δεν είναι σαφές ποιό είναι «διακύβευμα» (κατά λέξη: κάτι που παίζεται στα ζάρια[[xxi]]) στο «φαντασιακό». Ο αόριστος («αποτελούσε») υπονοεί πάλι ότι το θέμα είναι λήξαν και ξεπερασμένο. Ωστόσο, όλα δείχνουν ότι αυτό αποτελεί ένα συνεχώς επίκαιρο «διακύβευμα» (= ζαριά με αμφίβολο αποτέλεσμα), για τους ακαδημαϊκούς που εμμένουν και το επαναφέρουν χωρίς να μπορούν να παραπέμψουν σε πηγές. 

8.2. Ευαγγελία Κιρκινέ, «Γιορτές στο Νηπιαγωγείο»[[xxii]] 

Η εν λόγω διατριβή, που τυπολογικά είναι μια εθνογραφική μελέτη με συμμετοχική παρατήρηση, στην πράξη χρησιμοποιεί τους διαλόγους που έγιναν μέσα σε ένα νηπιαγωγείο μεταξύ νηπιαγωγού και παιδιών, για να κριτικάρει (συνήθως αρνητικά) τη νηπιαγωγό και να αναπτύξει τις γνώσεις της συγγραφέως πάνω σε διάφορες θεωρίες περί «κατασκευής» του έθνους και της θρησκείας. Επεκτείνεται όμως και σε θέματα ιστορικά, τα οποία δεν φαίνεται να γνωρίζει καλά. 

Από τις περίπου 230 σελίδες πραγματικού κειμένου, περίπου το 1/5 είναι η καταγραφή διαλόγων στο νηπιαγωγείο και το υπόλοιπο είναι ουσιαστικά μια αντιθρησκευτική και αντι-εθνική ακαδημαϊκή διάλεξη, με αναλύσεις για το πώς στο νηπιαγωγείο γίνεται «ενστάλαξη εθνικών και θρησκευτικών αξιών» (σ. 9, 11, 17, passim). Γενικά, η εργασία έχει έντονα χαρακτηριστικά στρατευμένης αριστερής αρθρογραφίας (ύφος, ορολογία). Αυτά μας ενδιαφέρουν μόνο επειδή δείχνουν προς έναν πολιτικό/ιδεολογικό χώρο ο οποίος καλλιεργεί τον μύθο που μας απασχολεί. Σταχυολογώ ενδεικτικά μερικές φράσεις σχετικές με το θέμα μου, χαρακτηριστικές του ύφους:

• «…η [εθνική] επέτειος διαποτισμένη με χιλιάδες εθνικές φαντασιώσεις» 
• «Η συγκεκριμένη μέρα [25/3] δεν έχει τίποτα να επιδείξει το οποίο να έχει σχέση με οποιαδήποτε επαναστατική κίνηση.» (σ. 64) 
• «Είναι εξάλλου ιστορικά τεκμηριωμένο πως οι Τούρκοι δεν απαγόρευσαν ποτέ ούτε την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων των χριστιανών ούτε την εκπαίδευση.» (σ. 66, χωρίς παραπομπή.) 
• «πληθώρα εκπαιδευτικών ιδρυμάτων λειτουργούσαν κατά (sic) την Οθωμανική αυτοκρατορία.» (σ. 154, χωρίς παραπομπή) 
• «κατασκευασμένη χρονική σύμπτωση Ευαγγελισμού-Επανάστασης» (σ. 150) 
• «…τους γνωστούς εθνικούς μύθους του Κρυφού σχολειού, της Αγίας Λαύρας, … Παρότι η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει το ανυπόστατο αυτών των μυθευμάτων ...» (σ. 152).

Αυτό το τελευταίο το επαναλαμβάνει και στη σ. 156: «Από πολύ νωρίς η ιστορική έρευνα απέδειξε το ανυπόστατο αυτής της αφήγησης [της Αγ. Λαύρας]». Από αυτή την υποτιθέμενη αποδεικτική ιστορική έρευνα παραπέμπει μόνο στον Κρεμμυδά. Σε μιάμιση σελίδα (67-69), παραθέτει ουσιαστικά μια περίληψη του άρθρου του ΒΚ στον Μνήμονα (με λάθος χρονολογία: 1998 αντί 1996), αποφεύγοντας να εξηγήσει ότι το συγκεκριμένο άρθρο αναφέρεται σε ομιλία της 8/3 και όχι της 25/3. Δεν παραπέμπει σε κάποια άλλη πηγή. Έτσι έχουμε τη σειρά παραπομπών: 

Ε. Κιρκινέ - Κρεμμυδάς - Λάππας (Αυγή) - Κανένας 
 
Διάχυτη είναι και η θεωρία συνωμοσίας, κατά την οποία «[τους] εκκλησιαστικούς και εθνικούς μύθους, […] υποστηρίζει και επιβάλλει ένα ολόκληρο σύστημα με κάθε τρόπο, λογοκρισία, έμμεση έως και άμεση βία», (σ. 156, 157). Γι’ αυτή την πολιτικά φορτισμένη άποψη παραπέμπει (κάνοντας πάλι λάθος την χρονολογία) όχι σε κάποια σοβαρή βιβλιογραφία αλλά στο Χάρης Γιάννης, «Eθνοσωτήρια ψεύδη», εφημ. Τα Νέα (02-04-2005)[[xxiii]], ένα μεθεπετειακό άρθρο με κύριο θέμα τους «εθνικούς μύθους». Επειδή είναι σαφές ποιοι είναι οι «εκκλησιαστικοί και εθνικοί μύθοι» κατά την Κιρκινέ, εξετάζω την περίπτωση αυτής της παραπομπής.

Η ανωτέρω παραπομπή στον Γ. Χάρη, οδηγεί με τη σειρά της σε δύο άρθρα των Νέων που προηγήθηκαν κατά λίγες ημέρες, στο πλαίσιο του επετειακού αντι-λαυρικού προγράμματος για το 2005: Ένα άρθρο του ΒΚ και ένα του Χρ. Κάτσικα,[[xxiv]] τα οποία ως κεντρικούς στόχους έχουν την Αγ. Λαύρα και το Κρυφό Σχολειό. Δεν αναφέρουν κάτι περί «έμμεσης και άμεσης βίας». Και το μεν άρθρο του ΒΚ παραπέμπει (πάλι) στον Κανέναν, ο δε Κάτσικας (εκπαιδευτικός, αρθρογράφος στα Νέα), δίνει κάποιες υποτυπώδεις παραπομπές, αλλά αυτές είναι τυποποιημένες και παρελκυστικές (το περίφημο «παχυλόν ψεύδος» του Φιλήμονα κτλ), ενώ φαίνεται να μην κατέχει εις βάθος τα περί Λαύρας. Γράφει ο Κάτσικας:

«… εύκολα διαπιστώνουμε ότι για την Αγ. Λαύρα και τον Π.Π. Γερμανό κανένα δημόσιο ή ιδιωτικό έγγραφο της εποχής δεν αναφέρεται σε οποιοδήποτε παρόμοιο γεγονός, ούτε καν ο ίδιος ο Π.Π. Γερμανός στα Απομνημονεύματά του στα οποία εξιστορεί με λεπτομέρειες τα πάντα, δεν λέει τίποτα για την Αγ. Λαύρα.»

Πέρα από το αν αυτό διαπιστώνεται «εύκολα», ο περιορισμός της τεκμηρίωσης σε «δημόσιο ή ιδιωτικό έγγραφο της εποχής» δείχνει μεθόδευση του συγγραφέα να μη φανεί ανακριβής, αφού γνωρίζει ότι υπάρχουν κάποιες θετικές πρωτογενείς πηγές. Εξ άλλου, «παρόμοιο γεγονός» είναι και η ομιλία της 8/3, την οποία λογικά γνωρίζει λόγω της συνεργασίας του με τον ΒΚ. Το ότι ο ΠΠΓ «εξιστορεί με λεπτομέρειες τα πάντα» είναι αναληθές, αφού είναι γνωστό ότι ισχύει το αντίθετο.[[xxv]] Έτσι, η παραπομπή στον Χάρη, ενώ αφήνει αιωρούμενο τον ισχυρισμό περί βίας, κυρίως προωθεί τον αντι-λαυρικό μύθο, οπότε έχουμε κι εδώ μια αλυσίδα παραπομπών που οδηγεί στο κενό: 
Ε. Κιρκινέ - Γιάννης Χάρης - Κρεμμυδάς - Κανένας 
και την παραλλαγή 
Κιρκινέ - Χάρης - Κάτσικας, η οποία καταλήγει σε λανθασμένες και παρελκυστικές πληροφορίες. 

9. Παναγιώτης Δ. Μιχαηλάρης, «Π. Π. Γερμανός: Οδεύοντας προς το θρύλο»[[xxvi]]

Σ’ αυτή την εργασία του 2012, ο συγγραφέας στις σ. 111, 112 γράφει:

[Ο] Π. Πατρών Γερμανός γίνεται πρόσωπο οικείο σχεδόν στο σύνολο του ελληνικού πληθυσμού από τα πρώτα μαθητικά του χρόνια στην ευρέως διαδεδομένη αντίληψη, σχεδόν βεβαιότητα, που τον θέλει να ευλογεί τα όπλα του Αγώνα στην Αγία Λαύρα Καλαβρύτων την 25η Μαρτίου 1821, σε αντίθεση με την κατάθεση των πηγών που προσδιορίζουν με σαφήνεια ότι ο Γερμανός τη μέρα αυτή πρωταγωνιστούσε στα επαναστατικά γεγονότα που διαδραματίζονταν, όμως, στην έδρα της μητρόπολής του, την Πάτρα.(3) Και αν αυτό στα προηγούμενα χρόνια ήταν απλώς μια διαπίστωση μεταξύ ειδικών και λιγότερο ειδικών, που συχνά αποτυπωνόταν και ως γραπτή παραγωγή, τώρα πια στις μέρες μας αρκεί μια απλή πληκτρολόγηση στο διαδίκτυο για να διαπιστώσει κανείς ότι η διάσταση αυτή συνεχίζεται και τα πάθη εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα, και βέβαια να εκφράζονται σε ένα άλλο ίσως επίπεδο. 

Η υποσημείωση υπ’ αρ. 3 παραπέμπει στην υπ’ αρ. 2. Αυτές έχουν ως εξής:

Η βιβλιογραφία για τον Γερμανό είναι εκτεταμένη και δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να την παραθέσουμε εδώ· βλ. πάντως, την πρόσφατη βιογραφία του στο: Παν. Μιχαηλάρης – Βασ. Παναγιωτόπουλος, Κληρικοί στον Αγώνα, στη σειρά «Οι Ιδρυτές», αρ. 15, Αθήνα 2010, σ. 11-44, ( Έκδοση ΔΟΛ), όπου και η βασική βιβλιογραφία.
Στο ίδιο, σ. 35-38.

Παραπέμπει δηλαδή σε μια δική του εργασία του 2010.[[xxvii]] Εκεί δεν βρίσκει κανείς κάποια παραπομπή για το επίμαχο θέμα, αλλά βρίσκει το εξής (Μιχαηλάρης, 2010, σ. 35):

«Κρίνουμε σκόπιμο να μην υπεισέλθουμε πάλι στο ζήτημα της καταγωγής αυτού του μυθολογικού γεγονότος […] που απασχόλησε και απασχολεί και στις μέρες μας ακόμα τη νεοελληνική ιστοριογραφία. Εκτιμούμε άλλωστε ότι τα γεγονότα είναι πλέον γνωστά και ότι ο Π.Π. Γερμανός […] την επίδικη ημέρα (25η Μαρτίου), βρισκόταν στην έδρα της μητρόπολής του, την Πάτρα, …»

Τουλάχιστον δεν ισχυρίζεται (όπως άλλοι) ότι τα ανωτέρω στηρίζονται στα απομνημονεύματα του Γερμανού. Αλλά ούτε και κάπου αλλού παραπέμπει, παρ’ ότι κρίνει ότι το θέμα απασχολεί ακόμα την ιστοριογραφία. Έτσι, παρακάμπτει (κι αυτός) το θέμα, υποκρινόμενος ότι «τα γεγονότα είναι πλέον γνωστά». Απαξιώνει και τον Πουκεβίλ ως «αναξιόπιστο» (σ. 35), χωρίς να εξηγεί γιατί. Ενδεχομένως περιμένει από τον αναγνώστη να εμπλακεί στην κυκλική λογική «έγραφε μύθους, άρα αναξιόπιστος, άρα έγραφε μύθους».

Στη σ. 35 του Κληρικοί στον Αγώνα γράφει ότι ο ΠΠΓ κατήλθε στην Πάτρα μαζί με τους Κουμανιώτες. Αυτό όμως δεν ισχύει. Τόσο ο ΠΠΓ όσο και ο Ανδρέας Ζαΐμης αναφέρουν ότι οι Κουμανιώτες έλαβαν την 23/3 διαταγή να σπεύσουν πρώτοι στην Πάτρα, ενώ οι εν λόγω ηγέτες κατέβηκαν αργότερα. Μπορεί να είναι λάθος του συγγραφέα, δεν αποκλείεται όμως να είναι σκόπιμη ανακρίβεια προκειμένου να θολώσει τη σειρά των γεγονότων και να δημιουργήσει την αίσθηση ότι ο ΠΠΓ ήταν στην Πάτρα από τις 23/3. Για τις ακριβείς κινήσεις του Γερμανού παραπέμπει (υποσημ. 52) στο προαναφερθέν κείμενο της Έφης Αλλαμανή στην ΙΕΕ, η οποία βεβαίως παραπέμπει στον Κανέναν. 

Στη σελ. 112 του Οδεύοντας προς το θρύλο, παραπέμπει και πάλι στον εαυτό του: 

Όποιος έτυχε να ξεφυλλίσει τις σελίδες της τελευταίας βιογραφικής απόπειρας [Μιχαηλάρη και Παναγιωτόπουλου, 2010] για τον Γερμανό θα διαπίστωσε ότι για τον Γερμανό και το ταλαιπωρημένο αφήγημα για την Αγία Λαύρα, την ευλογία των όπλων και το λάβαρό της, και κυρίως για τον προσδιορισμό της μυθοπλασίας (7) αυτής ως αφετηρία του Αγώνα, κάνουμε μια σύντομη αναφορά απλώς για να το προσπεράσουμε, επειδή πιστεύουμε ότι η συζήτηση αυτή δεν έχει νόημα να συνεχίζεται, τουλάχιστον στην πραγματολογική της εκδοχή.

Η υποσημ. 7 γράφει:

Για το ζήτημα αυτό, για το οποίο έχουν γραφτεί πολλές σελίδες, παραπέμπουμε στο τελευταίο δημοσίευμα: Βασ. Κρεμμυδάς, «Μηχανισμοί παραγωγής ιστορικών μύθων», Μνήμων 18 (1996), σ. 9-21.

Αυτή η παραπομπή (7) είναι διαφωτιστική σε δύο θέματα: α) Από το 1996 έως το 2012 δεν υπάρχει κάποια άλλη σχετική εργασία. Αλλά ούτε και πριν υπήρχε καμία, όπως προκύπτει από τον ΒΚ. β) Είναι χαρακτηριστική του πώς παγιώνεται και ταυτόχρονα οχυρώνεται ο Κανένας ως «πηγή», μακραίνοντας την αλυσίδα που οδηγεί προς αυτόν:

Μιχαηλάρης (2012) - Κρεμμυδάς - Λάππας (Αυγή) - Κανένας.
Επίσης: 
Μιχαηλάρης (2012) - Μιχαηλάρης (2010) - Αλλαμανή - Κανένας

Από τις «πολλές σελίδες» που έχουν γραφτεί, ο Μιχαηλάρης δεν βρίσκει κάτι καλύτερο από τον ΒΚ (και την Αυγή). Ωστόσο «προσπερνά» και πάλι το θέμα και κηρύσσει τη λήξη των συζητήσεων, αφού υποτίθεται επικράτησε η δική του(ς) «ορθή» άποψη.

Όταν έγραφα το «Δύο ομιλίες», δεν είχα υπόψη μου την ανωτέρω εργασία του Μιχαηλάρη. Εν τούτοις, εκτιμούσα ότι:

«Αυτή η δημοσίευση [του Κρεμμυδά] στο περιοδικό Μνήμων το 1996, … ουσιαστικά είναι ένα πολιτικό κείμενο αντιθρησκευτικού χαρακτήρα με στόχο να χρησιμεύσει ως “σοβαρή βιβλιογραφία” στην αντίστοιχη λαϊκή κειμενογραφία.»

«Και στην ακαδημαϊκή» κειμενογραφία, θα έπρεπε να προσθέσω. Κατά τα άλλα, η διαπίστωση του Μιχαηλάρη ότι «τα πάθη εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα», αποδεικνύεται ορθή. Προσέχουμε επίσης ότι κατά την άποψή του είναι «σαφές» ότι την 25 Μαρτίου ο ΠΠΓ βρισκόταν στην Πάτρα, ενώ για τον ΒΚ είναι πάλι σαφές (αφού υποτίθεται το λέει ο ίδιος ο ΠΠΓ) ότι βρισκόταν στα Νεζερά. Φυσικά μπορούσε την ίδια μέρα να βρισκόταν και στα δύο, αλλά αυτό δεν το σχολιάζουν διότι οδηγεί στο ερώτημα αν μπορούσε να ήταν και στην Αγ. Λαύρα. 

10. Ioannis Grigoriadis, “Instilling Religion”[[xxviii]]

Από ξενόγλωσσες ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις όπου αναφέρεται ο «μύθος» της Αγ. Λαύρας, επιλέγω αυτό το βιβλίο του νομικού και πολιτικού επιστήμονα Ιωάννη Γρηγοριάδη, ο οποίος εργάζεται στο πανεπιστήμιο Bilkent της Άγκυρας ως αναπληρωτής καθηγητής στον τομέα των πολιτικών επιστημών, και αρθρογραφεί για θέματα σχετικά με τη σύγχρονη Τουρκία.[[xxix]] Επειδή ακριβώς δεν είναι ειδικός στην ιστορία, όφειλε να παραπέμψει σε κάποια σοβαρή επιστημονική εργασία γι’ αυτόν τον ισχυρισμό. Όμως δεν το κάνει, παρ’ ότι το βιβλίο του περιέχει πολλές άλλες παραπομπές και υποσημειώσεις. Το βιβλίο προλογίζει ο Τούρκος καθηγητής (και πρώην στέλεχος της Philip Morris) Ahmet Evin, και ο γνωστός μας καθηγητής Θάνος Βερέμης. Στις ευχαριστίες ο συγγραφέας μνημονεύει και τον Μάριο Χατζόπουλο του ΕΙΕ, ο οποίος έκανε υποδείξεις επί των προσχεδίων του βιβλίου.

Σχετικά με το θέμα μας, αναφέρει (σ. 31):

«σύγχρονες [του 1821;] ιστορικές αναφορές επιβεβαιώνουν ότι τέτοια συνάντηση [στην Αγ. Λαύρα] ποτέ δεν συνέβη και στην πραγματικότητα, στις 25 Μαρτίου ο επίσκοπος Γερμανός ήταν στη Βοστίτσα.»

Ενωρίτερα αναφέρει αρκετές ανακρίβειες: Στις 21 Μαρτίου οι Έλληνες αντάρτες εισήλθαν στα Καλάβρυτα, στις 22/3 η επαναστατική σημαία υψώθηκε στο Αίγιο, και στις 23/3 στην Καλαμάτα και την Πάτρα. Αυτή την ημέρα (23/3) ο ΠΠΓ όρκισε τους επαναστάτες στην Πάτρα. Κατά τον Γρηγοριάδη η επίσημη επέτειος της Επανάστασης ορίστηκε την 25 Μαρτίου λόγω της εορτής του Ευαγγελισμού κατά τον οποίο, σύμφωνα με την «χριστιανική παράδοση» (το ορθό είναι «Ευαγγέλιο») ο Αρχάγγελος Γαβριήλ επισκέφθηκε την Παρθένο Μαρία κτλ. Στη σ. 33 επαναλαμβάνει ότι «όλες οι ιστορικές ενδείξεις» διαψεύδουν την έκρηξη της Επανάστασης στην Αγ. Λαύρα. Όμως δεν παραπέμπει σε κάποια από όλες αυτές τις ιστορικές ενδείξεις, πόσο μάλλον στις ενδείξεις υπέρ του αντιθέτου.

Δεν γνωρίζω πού βρήκε την περιθωριακή άποψη ότι στις 25 Μαρτίου ο ΠΠΓ ήταν στο Αίγιο, πάντως το ίδιο επανέλαβε το 2017 και ο Θ. Βερέμης σε μια επετειακή «απομυθοποιητική» συνέντευξη σε ιστοσελίδα/έντυπο ευρείας κυκλοφορίας.[[xxx]] Είναι αξιοπερίεργο γιατί επέλεξε ο Γρηγοριάδης το Αίγιο έναντι της Πάτρας ή των Νεζερών, και πώς αυτό διέφυγε από τον Μ. Χατζόπουλο (ειδικό στη νεοελληνική ιστορία), αν βέβαια υπήρχε στην βερσιόν που διάβασε ο τελευταίος. Εδώ φαίνεται ότι η απόπειρα αναπαραγωγής του μύθου συνδυάστηκε με μια άγνοια ή αγνόηση θεμελιωδών θρησκευτικών και ιστορικών πηγών.

Στοιχεία φαντασιακής γεωγραφίας

Κατά τον Edward Said που εισήγαγε τον όρο στη δεκαετία του 1970, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της φαντασιακής γεωγραφίας (imagined geography) είναι η παραγωγή απόστασης. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στην περίπτωσή μας. Ο αντι-λαυρικός μύθος στηρίζεται σημαντικά στον ισχυρισμό ότι ο ΠΠΓ στις 25/3 βρισκόταν «κάπου αλλού». Αυτό το αλλού, υπονοείται ότι είναι κάπου μακρυά, αλλά όταν κατονομάζεται είναι συνήθως η Πάτρα ή τα Νεζερά. Παρερχόμενος το τι αναφέρουν οι πηγές, σημειώνω την φαντασιακή γεωγραφική σύλληψη ότι ο ΠΠΓ την κρίσιμη ημέρα μπορούσε να είναι στα Νεζερά ή την Πάτρα, αλλά όχι και στα Καλάβρυτα/Αγ. Λαύρα.

Η θέση της Πάτρας σε σχέση με τα Καλάβρυτα είναι περίπου γνωστή στον μέσο αναγνώστη. Λιγότερο γνωστή είναι η θέση των Νεζερών, αφού αυτό το ιστορικό τοπωνύμιο δεν χρησιμοποιείται πολύ σήμερα.[[xxxi]] Ενδεχομένως λίγοι αντι-λαυρικοί αναζήτησαν τα Νεζερά σε χάρτη και ελάχιστοι γνωρίζουν τις χρονικές αποστάσεις μεταξύ των επίμαχων περιοχών. Νομίζω ότι η πρώτη (αν και συνοπτική) σύγχρονη ιστορικο-γεωγραφική προσέγγιση της περιοχής είναι αυτή στην εργασία μου «Δύο ομιλίες», όπου βάσει ταξιδιωτικών περιγραφών της εποχής (W. Leake, F. Pouqueville), φαίνεται ότι τα Νεζερά από τα Καλάβρυτα απέχουν περίπου 4-6 ώρες, και από την Πάτρα περίπου 5, με άλογα ή γρήγορη πεζοπορία. Αυτή η πραγματική γεωγραφία συνωμοτεί (κι αυτή) κατά της ακαδημαϊκώς ορθότερης άποψης, και έτσι πρέπει να καταργηθεί. 

Η αντι-λαυρική φιλολογία δεν υπεισέρχεται σε «λεπτομέρειες» ιστορικής γεωγραφίας και αρκείται σε μια αόριστη αναφορά σε κάποιο «άλλο χωριό» (Κρεμμυδάς), στην Πάτρα, στο Αίγιο (Γρηγοριάδης) ή και σε φαντασιακή ταύτιση των Νεζερών με το Αίγιο (Δρουμπούκη). Ανάμεσα σ’ αυτές τις τοποθεσίες από τη μία, και την Αγ. Λαύρα από την άλλη, την 25 Μαρτίου 1821 υποτίθεται ότι εκτεινόταν μια terra incognita τεράστια και απαγορευτική. Επίσης αποσιωπάται ότι σε όλες αυτές τις «άλλες» περιοχές, υπήρχαν επίσης μοναστήρια της Παναγίας όπου, αν βρισκόταν ο Γερμανός, αναγκαστικά θα έπρεπε να κάνει κάποιες τελετουργίες. 

Συμπεράσματα

Από την εξέταση υπέρ των 10 περιπτώσεων ακαδημαϊκών δημοσιεύσεων που αναφέρονται σε «μύθο της Αγίας Λαύρας», μαζί με τα σχετικά εκλαϊκευμένα κείμενα, προκύπτει μια συστηματική άρνηση των συγγραφέων να παραπέμψουν σε κάποια επιστημονική μελέτη και σε τεκμήρια που να στηρίζουν την άποψή τους. Οι δημοσιεύσεις αυτές καλύπτουν σχεδόν 6 δεκαετίες, από το 1960 και εντεύθεν. Αν υπήρχαν κάποια τεκμήρια που να στηρίζουν την άποψη περί μύθου, θεωρείται σίγουρο ότι κάποιος «αντι-λαυρικός» ακαδημαϊκός θα είχε εκπονήσει μια τέτοια μελέτη η οποία και θα είχε λάβει τεράστια δημοσιότητα. Μάλιστα, μπορεί να θεωρείται σίγουρο ότι πανεπιστήμια και κρατικά ερευνητικά ιδρύματα θα είχαν αναθέσει την εκπόνηση τέτοιων μελετών. Είναι προφανές ότι έχουμε την κατασκευή και ανακύκλωση ενός σύγχρονου πολιτικο-ιστορικού μύθου, σύμφωνα με τον οποίο τα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με εθνικο-θρησκευτικές τελετές είναι «μύθος».

Για να καλυφθεί η έλλειψη τεκμηρίων και επιστημονικών μελετών, η αντι-λαυρική κειμενογραφία χρησιμοποιεί μεταξύ άλλων το τέχνασμα της «Παραπομπής στον Κανέναν». Δηλαδή, ο κάθε συγγραφέας που ισχυρίζεται τα περί «μύθου της Αγ. Λαύρας», είτε δεν παραπέμπει κάπου, είτε παραπέμπει σε άλλους (ενίοτε σε άρθρα λαϊκών εφημερίδων) οι οποίοι με τη σειρά τους δεν παραπέμπουν πουθενά. Για να αποσπάσουν την προσοχή του κοινού από την έλλειψη πηγών, οι περισσότεροι αντι-λαυρικοί συγγραφείς προσποιούνται ότι «προσπερνούν» το θέμα και δηλώνουν περίπου ότι «η συζήτηση αυτή δεν έχει νόημα να συνεχίζεται». Ένα μικρό επαρχιακό Τέλος της Ιστορίας, που θα μείνει κι αυτό φαντασιακό.

Παραπομπές (του 3ου μέρους) 

[xx] [[xx]20] Δρουμπούκη Άννα Μαρία, «Μνημονικοί τόποι και δημόσια ιστορία του Β’ Παγκ. Πολέμου στην Ελλάδα – μια συγκριτική προσέγγιση», 2014. Διδακτορική Διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Παν/μιο Αθηνών. Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας. Επόπτες: Ομότ. καθ. Χάγκεν Φλάισερ, καθ. Αντώνης Λιάκος, Αναπλ. καθ. Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν. https://repository.edulll.gr  
[xxi] [21[xxi]] H. G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, (online), διακυβεύω.  
[xxii] [22[xxii]] Κιρκινέ Ευαγγελία, «Γιορτές στο Νηπιαγωγείο Η Εθνική και Θρησκευτική τους Διάσταση. Μια Εθνογραφική Μελέτη» Διδακτορική Διατριβή. Παν/μιο Θεσσαλίας, Σχολή Ανθρωπιστ. και Κοινωνικών Επιστημών, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης. Τριμελής Επιτροπή: Άννα Βιδάλη (Αναπλ. Καθηγήτρια), Μαρία Μπιρμπίλη (επίκουρη καθηγήτρια ΑΠΘ), Κώστας Μάγος (επίκουρος καθηγητής), Βόλος 2014.  
[xxiii] [23[xxiii]] Το άρθρο υπάρχει και στο μπλογκ http://yannisharis.blogspot.com. Το www.biblionet.gr αναφέρει ότι ο Γ.Χ. είναι «διορθωτής κειμένων και επιμελητής εκδόσεων, δίδαξε ελληνικά σε αμερικανικά κολεγιακά προγράμματα, σπούδασε βυζαντινή μουσική κοντά στον Σίμωνα Καρά και ταξίδεψε με την Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία του Λ.Αγγελόπουλου. Από το 1999 ώς το 2011 επιφυλλιδογράφος στα “Νέα”, τώρα στην Εφημερίδα των Συντακτών.”  
[xxiv] [[xxiv]24] Β. Κρεμμυδά «Eκκλησία στο Eικοσιένα Μυθοι και ιδεολογηματα», Τα Νέα, 22/03/2005. Στο www.scribd.com. * Κάτσικας Χρ., «Από το Κρυφό Σχολείο στην Αγ. Λαύρα», Τα Νέα, 24/3/2005. Στο μπλογκ www.vlioras.gr.  
[xxv] [[xxv]25] Γριτσόπουλος Τάσος, «Η συνέλευσις των προεστών εις Ζαράκοβαν», Αθηνά, τ. 73, 74 (1972, 1973), σ. 182, 184. * Κωνσταντοπούλου Γ. Παναγιώτα, «Τα απομνημονεύματα του Αγώνα ως ιστοριογραφικός και έντεχνος λόγος. Καλάβρυτα και Καλαβρυτινοί στο έργο του Παλαιών Πατρών Γερμανού και Φωτάκου”, Πελοποννησιακά, τ. ΚΘ’ (2007-2008), σ. 122. * Σ. Καργάκος, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, έκδ. RealNews, 2014, Β’, σ. 31.  
[xxvi] [26[xxvi]] Στο συλλογικό «Η ματιά των άλλων. Προσλήψεις προσώπων που σφράγισαν τρεις αιώνες (18ος-20ός)». Ινστ. Νεοελλην. Ερευνών, ΕΙΕ, 127, Αθήνα 2012, σ. 111-121. Ο Π. Μιχαηλάρης είναι/ήταν Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ.  
[xxvii] [27[xxvii]] Υπάρχει ψηφιοποιημένο στο Αποθετήριο http://helios-eie.ekt.gr/  
[xxviii] [28[xxviii]] Grigoriadis N. Ioannis, Instilling Religion in Greek and Turkish Nationalism: A “Sacred Synthesis”, Palgrave MacMillan, USA, 2013.  
[xxix] [29[xxix]] Βλ. προσωπικό του μπλογκ https://epifyllides.blogspot.com/  
[xxx] [30[xxx]] Βερέμης Θάνος, συνέντευξη στο Lifo, 25/3/2017, www.lifo.gr.  
[xxxi] [31[xxxi]] Στο www.google.gr/maps «δεν είναι δυνατή η εύρεση» του τοπωνυμίου. Πρόσβαση 15/7/2018. Επίσης δεν υπάρχει στους σύγχρονους έντυπους χάρτες. 

πηγή