Είσαι Απείθαρχος; Είσαι Ελεύθερος

Γράφει η Φωτεινή Μαστρογιάννη

 «Μιὰ σειρὰ ἀπὸ διαψεύσεις ἐλπίδων ἦταν ἡ ζωή του. Εἶχε ἐλπίσει τότε…
Εἶχε ἐλπίσει ὕστερα…

Κάποτε, πρὶν ἀπὸ χρόνια, εἶχε ἐλπίσει στὸν κομμουνισμό. Μὰ εἶχε διαψευσθεῖ κι ἐκεῖ. Τώρα δὲν εἶχε ἐλπίδα σὲ καμιὰ ἰδεολογία!»

Αντώνης Σαμαράκης – Ζητείται Ελπίς

Γιατί ο άνθρωπος υπακούει σε πολιτικές ιδεολογίες και μένει απαθής; Το ερώτημα αυτό είναι πιο σύγχρονο από ποτέ. Τα δοκίμια του ψυχολόγου, κοινωνιολόγου και φιλοσόφου Εριχ Φρομ στο βιβλίο «Πειθαρχία και Ελευθερία» δίνουν αρκετές απαντήσεις.

Ο Φρομ θεωρεί ότι η εξέλιξη του ανθρώπου οφείλεται στην ανυπακοή, ανυπακοή στον κατεστημένο τρόπο σκέψης , ανυπακοή σε οτιδήποτε αντιμετωπίζει εχθρικά τις νέες ιδέες - εχθρότητα που μπορεί να φθάσει ακόμα και στο σημείο της πλήρους καταστολής τους βλ. λογοκρισία, κοινωνική απομόνωση των ανθρώπων που τις εκφράζουν κοκ. 

Πώς όμως ο άνθρωπος μπορεί να δείξει ανυπακοή στην εξουσία;

Ο Φρομ υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος που μπορεί να επιδείξει ανυπακοή είναι αυτός που έχει το θάρρος της μοναξιάς, ένα θάρρος που προκύπτει από την προσωπική ανάπτυξη του ανθρώπου και τον απογαλακτισμό του από τη μητρική και πατρική εξουσία (αλήθεια, πόσους και πόσες γνωρίζουμε που δεν έχουν απογαλακτισθεί ακόμα;). 

Αυτή η οικογενειακή εξουσία δημιουργεί και το κοινωνικά επιθυμητό πειθαρχημένο άτομο γιατί οι γονείς είναι φορείς της κοινωνίας που έχει ήδη δημιουργηθεί. Με απλά λόγια, οι «πειθαρχημένοι» γονείς θα μεγαλώσουν δειλά και άβουλα «πειθαρχημένα» παιδιά.

Ο απογαλακτισμός και η προσωπική ανάπτυξη προϋποθέτουν ότι το άτομο δεν φοβάται να είναι ελεύθερο και εάν δεν φοβάται να είναι ελεύθερο τότε μπορεί να μην υποτάσσεται στην εξουσία.

Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο ότι στην ανθρώπινη ιστορία η υπακοή, κατά τον Φρομ, ταυτίζεται με την αρετή και η ανυπακοή με την αμαρτία. Συνεπώς, σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, ο άνθρωπος δεν θα πρέπει να αισθάνεται ένοχος γιατί φοβάται την ανυπακοή και είναι δειλός γιατί η υπακοή είναι, όπως είπαμε, αρετή ενώ η ανυπακοή αμαρτία . Θα πρόσθετα ότι αυτό συνέβαινε και συμβαίνει ιδιαίτερα στην προτεσταντική Δύση εάν και η υπόλοιπη Ευρώπη (και η Ελλάδα) αρχίζει να «προτεσταντικοποιείται» πολιτισμικά (γιατί οικονομικά έχει ήδη συμβεί μέσω του άκρατου καπιταλισμού) και είναι μία από τις βασικές αιτίες της παρακμής της. Μην ξεχνάμε ότι από τα πρώτα πράγματα που έθιξαν οι Δυτικοί κατά της Ελλάδας στην αρχή της κρίσης ήταν ότι οι Έλληνες είναι απείθαρχοι και ανυπάκουοι συνεπώς «αμαρτωλοί» που πρέπει να μπουν στον δρόμο της δυτικής «αρετής». Δεν γνωρίζω εάν οι Ελληνες έγιναν πιο «ενάρετοι» κατά τα δυτικά πρότυπα, το σίγουρο όμως είναι ότι καταπνίχτηκε οποιαδήποτε δημιουργία και καταστράφηκε ολοσχερώς η παραγωγική ζωή του τόπου.

Ανέφερα ότι η «αρετή» δεν είναι μόνο μία πολιτισμική έννοια με έντονη θρησκευτική απόχρωση αλλά και οικονομική. Ο καπιταλισμός, που είναι το οικονομικό σύστημα που έχει επικρατήσει χωρίς στη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας να έχουμε δει οποιαδήποτε άλλη ουσιαστική εναλλακτική, επιθυμεί πειθήνιους ατομιστές καταναλωτές που σκοπός της ζωής τους είναι το κέρδος και η κατανάλωση, πλήρως αδιάφορους, επιθετικούς ακόμα και καταστροφικούς όσον αφορά την ίδια τη ζωή. Καταναλωτές, που όπως λέει ο Φρόμ, πάσχουν από μία ήπια αλλά χρόνια σχιζοφρένεια (κάτι που βλέπουμε στη χώρα μας να εντείνεται όσο εντείνονται τα μέτρα που μας επιβάλλονται προκειμένου να γίνουμε «ενάρετοι»).

Συνεπώς, από τη στιγμή που η υπακοή ταυτίζεται με την αρετή, να μην απορούμε γιατί η προτεσταντική (κυρίως) Δύση δεν παράγει κάτι ουσιαστικά νέο και που σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, κατά την άποψή μου, θα είναι υποτελής νέων πνευματικά δυνάμεων άλλης κουλτούρας και φιλοσοφίας όπως είναι η Ινδική και η Κινεζική.

Η εξουσία επιδιώκει την υπακοή και αυτό το κάνει όχι μόνο με τον φόβο αλλά παρουσιαζόμενη ως Παντογνώστρια. Έχω ακούσει την έκφραση από απλό κόσμο «γιατί τα ξέρει (αυτός/ή) όλα; Πολιτικός είναι;», έκφραση που δείχνει ότι οι πολιτικοί είναι αυτοί που τα ξέρουν όλα (!).

Η παρουσίαση αυτή ως Παντογνώστη προϋποθέτει ότι η εξουσία θα επιδείξει όλα τα σύμβολά της, θα είναι απρόσιτη στον λαό και θα τον μέμφεται περιφρονητικά («έκατσε η στραβή στη βάρδια μου» είπε με απόλυτο κυνισμό και περιφρόνηση όσον αφορά τα θύματα των πυρκαγιών η περιφερειάρχης, ως μια άλλη πριγκίπισσα που και αυτή προέτρεπε τον λαό να φάει παντεσπάνι αφού δεν είχε ψωμί). Η εξουσία δεν έχει ιδεολογία, οι διάφορες ιδεολογίες που παρουσιάζει είναι μία «φτηνή πραμάτεια» για τους ευκολόπιστους. Η πραγματική ιδεολογία εκφράζεται μέσα από τη στάση μας στους άλλους ανθρώπους, στους γείτονές μας, στους συναδέρφους μας. Εκεί φαίνεται κατά πόσο και εάν αυτός που μιλά για μία ιδεολογία την πιστεύει.

Υπάρχει ελπίς; 

Μπορεί ο άνθρωπος να γλιτώσει από τον πνευματικό θάνατο που τον απειλεί η σύγχρονη κοινωνία;

Θεωρώ πως ναι. Αλλά θα γλιτώσουν μόνο αυτοί που δεν κρύβουν κακία και βλακεία, δεν είναι διεφθαρμένοι και αλλοτριωμένοι, αυτοί που είναι ανυπάκουοι και σκέπτονται.

Εμείς δε οι Έλληνες οφείλουμε, λόγω του ιστορικού μας βάρους και να είμαστε ανυπάκουοι αλλά κυρίως να ερευνούμε και να σκεπτόμαστε και όχι να φοβόμαστε. Όπως έγραψε και ο Μπερτραντ Ράσελ στις Αρχές της Κοινωνικής Ανοικοδόμησης «Οι άνθρωποι φοβούνται τη σκέψη περισσότερο απ’οτιδήποτε άλλο στον κόσμο – περισσότερο από την καταστροφή και απ’τον θάνατο…Μα για να γίνει η σκέψη χτήμα των πολλών κι όχι προνόμιο των λίγων, θα πρέπει να ξεπεράσουμε τον φόβο.

Ο φόβος είναι εκείνος που κρατάει τους ανθρώπους – ο φόβος πως τα πιο πολύτιμα πιστεύω τους θ’αποδειχτούν αυταπάτες, ο φόβος πως οι θεσμοί που διέπουν τη ζωή τους θα αποδειχτούν βλαβεροί, ο φόβος πως θ’αποδειχτούν κι οι ίδιοι λιγότερο άξιοι σεβασμού απ’όσα φαντάζονταν ότι είπαν».

Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο ηλεκτρονικό περιοδικό Writers Gang στη στήλη «Πλάτωνας όχι Πρόζακ».

πηγή