Η Βυζαντινή ταυτότητα στην νεοελληνική συνείδηση (μέρος 2ο)

συνέχεια από το 1ο μέρος

Γράφει ο Δημήτριος Ρωμανός
Ιστορικός του Ελληνικού Πολιτισμού 

Η ίδια η κρατική αντίληψη, άρχισε να οικοδομείται στο πλαίσιο της ανάπτυξης της Ελληνικής Εθνικής συνειδήσεως διαμέσου της ενότητος, είτε φυλετικής, είτε πολιτισμικής, είτε ακόμη και θρησκευτικής. Τότε, ήταν που έκανε την εμφάνισή του για πρώτη φορά το ιδεολόγημα της Μεγάλης Ιδέας. Η πρώτη διατύπωσή της έγινε κατά την αγόρευση του Ιωάννη Κωλέττη, στην κατάμεστη Εθνοσυνέλευση, τον Ιανουάριο του 1844, με αρχικό σκοπό την ανάθεση στο Ελλαδικό κράτος του Φωτισμού της Ανατολής. Στην συνέχεια, βεβαίως, προσέλαβε αλυτρωτικές διαστάσεις και αποτέλεσε την κυρίαρχη εθνική ιδεολογία, μέχρι την Μικρασιατική καταστροφή το 1922, όπως έχουμε αναφερθεί.

Παράλληλα όμως με τον τρόπο δράσης της απολυταρχίας στο νεοσύστατο κράτος, η οποία αποσκοπούσε στην εξασφάλιση της εξουσίας και της απρόσκοπτης λειτουργίας της κρατικής μηχανής, υπήρχε και η Ελλαδική Εκκλησία, η οποία αναζητούσε για τον εαυτό της έναν παρόμοιο κυρίαρχο ρόλο στα θρησκευτικά ζητήματα του Νεοελληνικού κράτους.

Οι εκκλησιαστικοί ταγοί, κατά την διάρκεια της Οθωμανοκρατίας, συμφωνούσαν εν μέρει, με ορισμένες επιταγές του Διαφωτισμού, όπως το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας και της αβίαστης λειτουργίας κάθε θρησκευτικής πίστης. Με την αποτίναξη, όμως, του ομολογουμένως δυσβάστακτου τουρκικού ζυγού, η Ορθόδοξος Ανατολική Εκκλησία, αφού κατέστη το κυρίαρχο θρησκευτικό Δόγμα της Ελλάδος, άλλαξε θέση και στάση ενάντια στα άλλα χριστιανικά δόγματα. Ένοιωθε να απειλείται από την διείσδυση τόσο του Καθολικισμού, όσο και του Προτεσταντισμού. Έδειξε έμπρακτα, λοιπόν, την ανασφάλεια που την διακατείχε με την προσπάθεια επιβολής της στο σύνολο του πληθυσμού. Ο τόσο έκδηλος, όσο και όψιμος αυτός θρησκευτικός ζηλωτισμός έκανε την εμφάνισή του με την ίδρυση της Φιλορθοδόξου εταιρείας και την προσπάθεια καταλήψεως της εξουσίας, με την βοήθεια κυρίως του Ρωσικού κόμματος.

Εδώ ακριβώς, για να επανέλθουμε στον Παπαρρηγόπουλο, θα σταθούμε στην διερεύνηση της πολιτικής, ιδεολογικής και κοινωνικής σημασίας, που απηχούσε η αντίληψή του. Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός πως το ιστορικό σχήμα το οποίο διδάσκεται στην εκπαίδευση έως τις ημέρες μας είναι το τρίσημο που καθιερώθηκε από τον ίδιο. Η αντίληψή του, από την πολιτική της σκοπιά, συμβάλλει στην ενίσχυση της τάσης του εθνικού αλυτρωτισμού που καταλαμβάνει το Ελληνικό κράτος. Αυτός, οφείλεται κατά πρώτον στην περιορισμένη έκταση των εδαφών που καταλάμβανε και κατά δεύτερον στην ανάγκη αντιμετωπίσεως της εθνικής αφύπνισης των Βουλγάρων σε πρώτη φάση και των Σέρβων σε δεύτερη. 

Όσον αφορά το εδαφικό, οι Έλληνες βλέπουν, πως, παρά τις πολύχρονες και κοπιαστικές μάχες που έδωσαν την περίοδο της επανάστασης, ένα μεγάλο μέρος των ελληνικών πληθυσμών, όπως τουλάχιστον αυτοπροσδιορίζονταν, παρέμεναν εκτός της Ελληνικής επικρατείας. Ετίθετο έτσι θέμα Εθνικής Ολοκλήρωσης, και η προσφορά του Εθνικού Ιστοριογράφου στην συγκρότηση της ταυτότητας του έθνους, καθώς και στην σφυρηλάτηση της εθνικής ενότητας με τις διδαχές της συνεχούς και αδιαλείπτου παρουσίας του σ’ αυτές τις περιοχές ενίσχυε αυτή την τάση.

Αναφορικά με το ζήτημα της αντιπαράθεσης τώρα με τους υπόλοιπους Βαλκάνιους γείτονες, το εθνικό αίσθημα των οποίων τελούσε εν υπνώσει για αρκετούς αιώνες, έχει τις ρίζες του στα Βυζαντινά χρόνια. Τόσο οι Βούλγαροι, όσο και οι Σλάβοι (εθνικό κομμάτι των οποίων είναι οι Σέρβοι), εποφθαλμιούσαν το πλούσιο και ισχυρό Βυζαντινό κράτος. Αυτοί οι λαοί προσπάθησαν αλλεπάλληλες φορές να το καταλάβουν, ιδίως οι Βούλγαροι, μα πάντα αποτύγχαναν. Θεωρούσαν, όμως, πάντοτε τους εαυτούς των κοινωνούς της Βυζαντινής κληρονομιάς. Όταν, επομένως, κάποτε εξασθένησε το Βυζάντιο, πίστεψαν πως ήρθε η ώρα να σφετερισθούν την εξουσία του. Δεν προέβλεψαν, όμως, την Οθωμανική πλημμύρα, που κατέκλυσε την Βαλκανική, κατακτώντας τελικά τόσο το Βυζάντιο, όσο και όλους τους υπόλοιπους λαούς της περιοχής. Τώρα, λοιπόν, με την προϊούσα εξασθένηση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας τους δίνεται μία χρυσή ευκαιρία. Διεκδικούν περιοχές με πληθυσμούς οι οποίοι έχουν διαμορφώσει ακραιφνώς Ελληνική Εθνική Συνείδηση. 

Η Ελλάδα συνεπώς, που θεωρεί ότι αυτές οι περιοχές ανήκουν στην δική της σφαίρα επιρροής και κάποτε θα αποτελέσουν τα νέα γεωγραφικά διαμερίσματα του Ελληνικού κράτους, αντιδρά σφόδρα. Άλλωστε, η κατοχύρωση του Βυζαντίου, ως ένα Ελληνικό Μεσαιωνικό Κράτος, μέσα από το πρίσμα της Ιστορικής Συνέχειας του Ελληνισμού, όπως ακριβώς διατυπώθηκε από τον Παπαρρηγόπουλο, δικαιολογεί απόλυτα αυτή την αντίδραση.

Η καθοδήγηση του μεγάλου ιστορικού, όμως, στην διάπλαση του Εθνικού Ιδεώδους, συνεχίστηκε με την σημαντική συνεισφορά του στην διαμόρφωση της Μεγάλης Ιδέας. Εκείνη κατεύθυνε τις αλυτρωτικές τάσεις του Νεοελληνικού Βασιλείου. Έδινε τροφή στις κρατικές επιδιώξεις για την σύσταση εκ νέου μιας Ελληνικής Αυτοκρατορίας στην θέση της Οθωμανικής. Το βάρβαρο και αναχρονιστικό Οθωμανικό κράτος όφειλε να δεχτεί σε πρώτη φάση τα φώτα της αναγεννημένης Ελλάδος. Αργότερα θα αφομοιώνονταν από τον Ελληνισμό, και ένα Νεοελληνικό Βυζαντινό κράτος θα ξεπρόβαλλε στον ορίζοντα. Όλα αυτά σκέπτονταν ενδομύχως, κάποιοι υψηλά ιστάμενοι αξιωματούχοι, αλλά και ο ίδιος ο Βαυαρός Βασιλιάς. Τα Βυζαντινά μεγαλεία, τα οποία επανέφερε στην μνήμη του λαού ο Παπαρρηγόπουλος με την αποκατάσταση του Βυζαντίου, οδήγησαν μικρούς και μεγάλους να πάλλονται από ρίγη συγκίνησης στη σκέψη και μόνο της ανασύστασης της παλαιάς αυτοκρατορίας. Κάποιοι, μάλιστα, μιλούσαν για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης, η οποία θα προσέφερε την πλήρη εθνική δικαίωση.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα εθνικής ανάτασης, λοιπόν, αξίζει να δούμε και την κοινωνική σημασία της αντίληψης του Παπαρρηγόπουλου. Ιδιαίτερα τον τρόπο που η Μεγάλη Ιδέα προσλήφθηκε από την κοινωνία. Έτσι, θα παρατηρήσουμε μεγάλες διαφορές στην πρόσληψή της από τις διάφορες κοινωνικές ομάδες, από τις οποίες απαρτίζονταν η ελεύθερη ελληνική επικράτεια. Κατά συνέπεια, βλέπουμε την Βασιλική εξουσία, την κυβέρνηση και συνακόλουθα τους κυβερνητικούς αξιωματούχους, τα κόμματα, καθώς και την ηγεσία του στρατεύματος, να ευνοούν παντοιοτρόπως το Εθνικό Δόγμα. Ανήγαγαν την Μεγάλη Ιδέα ως την ύψιστη εθνική επιδίωξη και πρόσφεραν όλα τα μέσα που διέθεταν για την εκπλήρωσή της. Συνεπώς, εύλογα θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος, για ποιο λόγο κατέλαβε όλους αυτούς τέτοιος αλυτρωτικός οίστρος. Μήπως τελικά ωφείλετο σε υπέρμετρο πατριωτισμό; Για τον λαό σαφέστατα ναι, υπό την απαραίτητη προϋπόθεση ότι θα είχε και υλικά οφέλη. Για την πλειοψηφία, όμως, της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας, υπήρξε το άλλοθι για την αποφυγή της αντιμετώπισης των τεραστίων κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων, που άρχισαν να συσσωρεύονται και να απειλούν την κοινωνική συνοχή.

Το ιδεολόγημα της Μεγάλης Ιδέας έστρεψε την προσοχή του κόσμου σε περασμένα μεγαλεία, ώστε, να ξεχαστούν τα καθημερινά προβλήματά του. Με αυτόν τον τρόπο, η ίδια η Μεγάλη Ιδέα κατέστη ένα μέσο νομιμοποίησης της εξουσίας. Η μαγική φράση, η οποία προφέρονταν, ήταν μία, «Ενότητα, για το καλό της Πατρίδος και του Έθνους γενικότερα». Η κοινή καταγωγή, γλώσσα και θρησκεία, ως πάγια εθνικά χαρακτηριστικά, συμβάλλουν τα μέγιστα στην δημιουργία της εθνικής ενότητας, σύμφωνα με τις παραδοχές του μεγάλου ιστορικού. Εάν δε, προσθέσουμε και τον κοινό στόχο για την απελευθέρωση των αλύτρωτων αδελφών, τότε, λαμβάνουμε μία πλήρη εικόνα για το τι επικρατούσε εκείνη την εποχή στην Ελλάδα.

Αυτή η διαπίστωση, θα καταδειχτεί καλύτερα, αν στρέψουμε το βλέμμα μας στον λαό και στο πως ο ίδιος φαντάζονταν την εκπλήρωση του πόθου της Μεγάλης Ιδέας. Τα μεσαία και κατώτερα στρώματα είχαν πεισθεί πως, σε περίπτωση επιτυχούς έκβασης του εθνικού σκοπού, η κοινωνική τους ανέλιξη ήταν σίγουρη. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να τονίσουμε πως, ειδικά τα κατώτερα στρώματα, λόγω και της έντονης θρησκευτικότητας που τα διακατείχε, είχαν αναπτύξει μία ιδιαίτερη χιλιαστική παραφιλολογία. Ο μύθος του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά» και το «Πάλι με χρόνια, με καιρούς» έδιναν τροφή για περαιτέρω συζητήσεις και όνειρα.

Τέλος, το νόημα της Μεγάλης Ιδέας προσλάμβανε μια τελείως ξεχωριστή διάσταση για τους ελληνικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Κατά την γνώμη τους, αποτελούσε μία δυναμική, η οποία θα τους απάλλασσε από την τυραννική εξουσία του σουλτάνου. Θα έδινε ένα τέλος στην καταπίεσή τους από τους βάρβαρους αλλόθρησκους και θα τους εξασφάλιζε ευημερία και πρόοδο. Επιπρόσθετα, θα είχαν την ευκαιρία να ενωθούν με τον υπόλοιπο εθνικό κορμό, που αποτελούσε το ανεξάρτητο Ελληνικό Βασίλειο και να καταξιωθούν μέσα από ένα πλέγμα ευνομίας, που εξασφάλιζε ένα σύγχρονο και οργανωμένο κατά τα Δυτικά πρότυπα κράτος.

Επομένως, κάπου στα μέσα του 19ου αιώνος, και με δεδομένη την υποχώρηση του Διαφωτισμού, η αλλαγή στάσης των Δυτικών ως προς τους Έλληνες, έκανε τους τελευταίους να στραφούν στους πλησιέστερους προγόνους τους, τους Βυζαντινούς, αφυπνίζοντας έτσι το πρόσφατο βυζαντινό παρελθόν. Εδώ υπεισέρχεται η τεράστια προσφορά του Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, ο οποίος έβγαλε από το τέλμα την σύγχυση ταυτότητας, που κυρίεψε ξαφνικά τον Ελληνικό Λαό, από την εγκατάλειψη του Φιλελληνισμού και το πέρασμα σταδιακά στην ψυχρότητα έναντί τους, εκ μέρους των Ευρωπαίων. Ήταν αυτός που προσδιόρισε τα συστατικά στοιχεία της ταυτότητας των Νεοελλήνων, εισάγοντας και το Βυζάντιο ως ένα από αυτά. Η συνεισφορά του υπήρξε, επίσης μεγάλη στην διαμόρφωση της Μεγάλης Ιδέας και στην γέννηση του Ελληνικού Αλυτρωτισμού, Το δυστύχημα, όμως, ήταν η κακή διαχείριση της από τις μεταγενέστερες Ελληνικές κυβερνήσεις του 19ου. Έπρεπε να φθάσει ο 20ος αιώνας ώστε να υπάρξουν οι ικανοί εκείνοι καθοδηγητές του ελληνισμού οι οποίοι θα τον οδηγήσουν πέρα από τα περιορισμένα, έως τότε, σύνορά του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 
Ε.Α.Π, ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τόμος Γ’, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα, 1999 
Έλλη Σκοπετέα, ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΚΑΙ Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ – Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα, Εκδόσεις Πολύτυπο, Αθήνα, 19883. Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Εκδόσεις ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, Αθήνα, 1999


Geopolitics