Οι Πολυεθνικές Επιχειρήσεις ως μοχλός προώθησης των εθνικών συμφερόντων (μέρος 1ο)

Της Αλεξάνδρας Τράγκα (1)

Το διεθνές περιβάλλον, ως ένα σύνολο σχέσεων και καταστάσεων, επηρεάζει αδιαμφισβήτητα τη λήψη αποφάσεων της εξωτερικής πολιτικής, δεδομένου ότι αποτελεί το χώρο από τον οποίο προέρχονται οι εισροές στο υποσύστημα αλλά και το χώρο στον οποίο κατευθύνεται η εξωτερική πολιτική. Επί της ουσίας, η πλειονότητα των κρατών, δέχονται επιρροές, που εξαρτώνται από ορισμένες παραμέτρους: από το βαθμό της «ανάγκης» του κράτους που δέχεται την επέμβαση, από το βαθμό της διάβρωσης των δομών και των θεσμών του, από την ικανότητα της «πειθούς» του παρεμβαίνοντος κράτους κ.λπ.  

Σε ό,τι αφορά στις εισροές, ένα σημαντικό μέρος τους, προέρχεται από τις κυβερνήσεις άλλων κρατών. Όμως, σίγουρα οι εισροές αυτές δεν είναι και οι μοναδικές. Η εξωτερική πολιτική ασκείται βέβαια από τα κράτη και γι’ αυτό το λόγο οι ενέργειές τους και η πολιτική τους συγκεντρώνουν την προσοχή του πεδίου της ανάλυσης της εξωτερικής πολιτικής. Υπάρχουν όμως και άλλοι δρώντες, μη κρατικοί, οι οποίοι γίνονται περισσότερο σημαντικοί στο βαθμό που η συμπεριφορά τους επηρεάζει και έχει συνέπειες στην εξωτερική πολιτική, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τις Πολυεθνικές Επιχειρήσεις (ΠΕΕ) (2).

Η σπουδαιότητα των Πολυεθνικών Επιχειρήσεων είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της παγκόσμιας διασύνδεσης της διεθνούς οικονομίας. Εν τούτοις, οι γνώμες διίστανται σημαντικά όσον αφορά στη σημασία που έχει για τις εγχώριες και τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Ορισμένοι σχολιαστές θεωρούν ότι η πολυεθνική επιχείρηση έχει απελευθερωθεί από την οικονομία προέλευσής της και ότι έχει καταστεί μία ισχυρή ανεξάρτητη δύναμη (3) που επηρεάζει αποφασιστικά τις διεθνείς οικονομικές αλλά και πολιτικές σχέσεις. Άλλοι, απορρίπτουν αυτή τη θέση και πιστεύουν ότι η Πολυεθνική Επιχείρηση παραμένει ένα δημιούργημα της οικονομίας προέλευσής της. 

Αν και υπάρχουν πολλοί πιο τεχνικοί ορισμοί μίας ΠΕΕ, εμείς θα αναφερθούμε απλώς σε μία εταιρεία συγκεκριμένης εθνικότητας στην οποία ανήκουν μερικώς ή πλήρως θυγατρικές σε μία τουλάχιστον άλλη εθνική οικονομία. Αυτού του είδους οι εταιρείες, επεκτείνονται στο εξωτερικό κυρίως μέσω των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων (ΑΞΕ), σκοπός των οποίων είναι να επιτύχουν μερικό ή πλήρη έλεγχο στο marketing, στην παραγωγή ή σε άλλους τομείς σε μία άλλη οικονομία. Οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις μπορούν να συνεπάγονται είτε την αγορά υφιστάμενων επιχειρήσεων είτε την κατασκευή νέων εγκαταστάσεων.

Οι Πολυεθνικές Επιχειρήσεις δεν είναι απλώς υποκατάστατα του εμπορίου. Επιχειρούν πράγματι να επεκτείνουν την εξουσία και τον έλεγχό τους στις ξένες οικονομίες. Είναι σαφές ότι οι ΠΕΕ, επιθυμούν όχι μόνο να αποκομίσουν άμεσα κέρδη, αλλά και να μεταβάλλουν και να επηρεάσουν τους κανόνες ή τα καθεστώτα που διέπουν το εμπόριο και το διεθνή ανταγωνισμό προκειμένου να βελτιώσουν μακροπρόθεσμα τη θέση τους. (4)

Σύμφωνα με την εκλεκτικιστική θεωρία του Dunning, η μοναδική φύση και η εξαιρετική οικονομική επιτυχία της Πολυεθνικής Επιχείρησης οφείλονται σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που δίνουν στην ΠΕΕ σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι των καθαρά εγχώριων επιχειρήσεων. Στα πλεονεκτήματα αυτά, περιλαμβάνονται η ιδιοκτησία, η χρήση της τοποθεσίας και η εσωτερίκευση, που συνιστά την εσωτερική εκμετάλλευση(5), την οποία οι πολυεθνικές δεν είναι διατεθειμένες να αφήσουν σε άλλες ΠΕΕ(6). Με λίγα λόγια, έχουν πρόσβαση σε συντελεστές παραγωγής (εργασία, έδαφος, κεφάλαιο και διοίκηση/οργάνωση) σε ολόκληρο τον κόσμο ώστε να επιτύχουν τη μέγιστη αποδοτικότητα και παραγωγικότητα, σύμφωνα με τους κανόνες του αναζωογονημένου νόμου του συγκριτικού πλεονεκτήματος (7). Επιπλέον, παρόλο που η οικονομία προέλευσης μίας εταιρείας μπορεί να χάνει το συγκριτικό της πλεονέκτημα στο συγκεκριμένο βιομηχανικό τομέα, η ίδια η Πολυεθνική Επιχείρηση μπορεί να διατηρήσει την παρουσία της στη βιομηχανία μέσω της πραγματοποίησης ΑΞΕ σε οικονομίες που αρχίζουν να αποκτούν το συγκριτικό πλεονέκτημα σε αυτό το βιομηχανικό τομέα (8).

Οι ΠΕΕ, σύμφωνα με τους εκλεκτικιστές, είναι επίσης ισχυροί παράγοντες του εκσυγχρονισμού της υφηλίου και ιδίως των λιγότερο ανεπτυγμένων κρατών. Στις περιοχές που εισέρχονται, οι πολυεθνικές δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας, εισάγουν προηγμένες τεχνολογίες και εκπαιδεύουν πολίτες των φιλοξενουσών χωρών στις τεχνικές και στην επιστήμη της σύγχρονης διοίκησης και οργάνωσης. Ένα από τα πιο σημαντικά υποπροϊόντα της δραστηριότητά τους, είναι η διεθνοποίηση των διαδικασιών της παραγωγής και διάθεσης. Δουλεύοντας μαζί και οφείλοντας την επαγγελματική τους αφοσίωση στις ορθολογικές δομές του οικονομικού σχεδιασμού, τα διευθυντικά στελέχη και οι υπάλληλοι των ΠΕΕ μετατρέπονται στους καλύτερους «πολίτες του κόσμου», αντιτίθενται στον αναχρονιστικό εθνικισμό και στον πόλεμο και δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την εμπέδωση της παγκόσμιας ειρήνης μέσα από το Διεθνές Δίκαιο και την παγκόσμια διακυβέρνηση(9).

Οι ΠΕΕ απαιτούν, τόσο από το κράτος προέλευσης όσο και από το κράτος εγκατάστασης, την εναρμόνιση των διαφορετικών νομικών συστημάτων, ώστε να αποκτήσουν απόλυτη ελευθερία κινήσεων που θα επιτρέψει τη βελτίωση της λειτουργίας τους, τη μείωση του κόστους, τη βελτίωση της ποιότητας και την αύξηση του κέρδους. Το δε βασικό διαπραγματευτικό όπλο τους, είναι η δυνατότητά τους να επενδύσουν αλλού καθώς και ότι πολλές από αυτές έχουν την οικονομική και την πολιτική ισχύ να επηρεάζουν τοπικές πολιτικές(10). Φυσικά, το όφελος από τη δημιουργία ενός ομοιόμορφου διεθνούς συστήματος, θα είναι ο βαθμιαίος μετασχηματισμός του σε μία ομοιογενή νομική κοινότητα(11), ένα «παγκόσμιο χωριό» ή ένα «παγκόσμιο εμπορικό κέντρο»(12).

Από την πλευρά τους, οι μερκαντιλιστές, απορρίπτουν την άποψη πολλών φιλελευθέρων οικονομολόγων πώς οι επιχειρήσεις, στην προσπάθειά τους να καταστούν πραγματικά παγκόσμιοι παίκτες, έχουν απωλέσει την εθνική τους ταυτότητα(13). Αντίθετα, τα κράτη και οι εταιρείες παραμένουν «στενά συνδεδεμένα», παρά την αξιοσημείωτη αύξηση στο παγκόσμιο εμπόριο και στις επενδυτικές ροές μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Όπως επισήμαναν οι Paul Doremus και οι συνάδελφοί του στο βιβλίο τους The Myth of the Global Corporation, κάθε ΠΕΕ είναι ένα χαρακτηριστικό προϊόν της έδρας της και αντανακλά τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές της αξίες. Παρά την υπερβολή που περικλείει ο ισχυρισμός ορισμένων ανώτατων στελεχών επιχειρήσεων και συμβούλων επιχειρήσεων ότι οι Πολυεθνικές Επιχειρήσεις έχουν απεκδυθεί κάθε πολιτική απόχρωση και έχουν καταστεί επιχειρήσεις άνευ εθνικότητας, οι ΠΕΕ στην πραγματικότητα είναι βαθιά εδραιωμένες και σε μεγάλο βαθμό προϊόν της ιστορίας, της κουλτούρας και των οικονομικών συστημάτων των κοινωνιών από τις οποίες προέρχονται.

Τα κρατικοκεντρικά συγγράμματα για την Πολυεθνική Επιχείρηση θεωρούν ακόμη ότι η άνοδος και η επιτυχία των ΠΕΕ στο σύγχρονο κόσμο θα μπορούσαν να συμβούν μόνο μέσα σε ένα ευνοϊκό διεθνές πολιτικό περιβάλλον που θα δημιουργούσε μία κυρίαρχη δύναμη(14), της οποίας τα οικονομικά συμφέροντα και τα συμφέροντα ασφαλείας θα ευνοούσαν μία ανοικτή και φιλελεύθερη διεθνή οικονομία. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι οι ξένες αγορές είναι επίσης εθνικές αγορές και ότι οι επιχειρηματικές στρατηγικές πρέπει να προσαρμόζονται στις άλλες εθνικές αγορές και στις πολιτικές των κυβερνήσεων των χωρών υποδοχής. Και οι πολιτικές και οι οργανισμοί των αναδυόμενων περιφερειακών μπλοκ τείνουν να εκφράζουν τα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα(15) των κυριάρχων κρατών-μελών τους(16).

Σύμφωνα με τους κρατικοκεντριστές, οι πολυεθνικές, δημιουργούν στρεβλώσεις στην αγορά των εθνικών οικονομιών, εφόσον υπάρχει δυνατότητα δημιουργίας μονοπωλίων σε μερικούς τομείς, με αποτέλεσμα την εξάλειψη του ανταγωνισμού των εγχώριων παραγωγών ή την πρόκληση αρνητικών παρενεργειών, όπως η περιβαλλοντική μόλυνση(17) και η προστασία αντιδραστικών κυβερνήσεων, που θα περιφρουρήσουν τα συμφέροντα των ΠΕΕ απέναντι στις προσπάθειες των εγχώριων εργατών να εξασφαλίσουν καλύτερους μισθούς εργασίας και να θεσπίσουν πρακτικές κοινωνικοποίησης ή εθνικοποίησης τις οποίες προτείνουν τα πιο ριζοσπαστικά πολιτικά στοιχεία. Η διαδικασία δορυφοριοποίησης ενός κράτους στα συμφέροντα άλλων κρατών, διά της χρήσης των Πολυεθνικών Επιχειρήσεων, είναι η εξής:

Από τη στιγμή που θα εγκατασταθούν σε έναν τόπο, οι ΠΕΕ εμφανίζονται, τουλάχιστον στην αρχή, να δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας και να δίνουν ώθηση στην οικονομία. Αυτό που δεν λαμβάνεται υπόψη, όμως, είναι ότι οι Πολυεθνικές Επιχειρήσεις αγοράζουν ή εκτοπίζουν, διά του άνισου ανταγωνισμού, μικρότερες εγχώριες επιχειρήσεις. Επειδή οι περισσότερες μεγάλες πολυεθνικές είναι έντασης κεφαλαίου (δηλαδή χρησιμοποιούν αυτοματοποιημένο εξοπλισμό που εξοικονομεί εργασία, ώστε να εναρμονιστούν με τα βιομηχανικά πρότυπα του εκβιομηχανισμένου Βορρά, όπου η εργασία είναι ακριβή) και οι μικρότερες εγχώριες επιχειρήσεις είναι έντασης εργασίας, το τελικό αποτέλεσμα της εισβολής των ΠΕΕ είναι, με την πάροδο του χρόνου να αυξηθεί η ανεργία στην εγχώρια οικονομία και να εξαθλιωθούν οι μάζες των ανέργων(18).

Συμπερασματικά, μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι οι κυβερνήσεις ως σύνολο σήμερα βρίσκονται σε λιγότερο ισχυρή θέση να διαπραγματεύονται με τις ΠΕΕ. Βέβαια, η διαπραγμάτευση εξαρτάται από την ισχύ των χωρών υποδοχής ΑΞΕ. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας λόγου χάρη, εξ’ αιτίας των μεγάλων πλεονεκτημάτων που διαθέτει αλλά και της στρατιωτικής και πολιτικής της ισχύος έχει τη δυνατότητα να διαπραγματεύεται με τις ΠΕΕ από καλύτερη θέση σε σχέση με άλλες χώρες. 

Η διαπραγματευτική ισχύς των Πολυεθνικών Επιχειρήσεων περιορίζεται, επίσης, εξ’ αιτίας του γεγονότος ότι νέες ΠΕΕ έχουν εισέλθει στο διεθνή στίβο και ο ανταγωνισμός μεταξύ των πολυεθνικών έχει αυξηθεί, μεταβάλλοντας τους κανόνες διαπραγμάτευσης, πράγμα που δίνει στις κυβερνήσεις περισσότερα πλεονεκτήματα(19). Ως μόνη λύση αντιμετώπισης της εταιρικής ισχύος -αλλά και αύξησης της δυσπιστίας μεταξύ των ΠΕΕ και των κυβερνήσεων-, προκρίνεται η διατήρηση ενός ισχυρού ρυθμιστικού συστήματος, η ενθάρρυνση εταιρειών διαφορετικών εθνικοτήτων να επιχειρήσουν και να ανταγωνιστούν στην τοπική αγορά(20) και η ανάπτυξη ενός τοπικού αντιβάρου, με τη μορφή της εγχώριας βιομηχανίας(21).

συνεχίζεται στο 2ο μέρος

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ (του συγκεκριμένου μέρους)

1. H Aλεξάνδρα Τράγκα είναι Πολιτικός Επιστήμων, Δημοσιογράφος και υποψήφια απόφοιτος στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Λευκωσίας 

2. Χαράλαμπος Τσαρδανίδης, Το σύστημα Λήψης Αποφάσεων στην Εξωτερική Πολιτική: Θεωρητικές Προσεγγίσεις για το Εσωτερικό και το Διεθνές Περιβάλλον (Αθήνα: Παπαζήσης 2006), 36 και 41.

3. Παραδείγματος χάρη, η εταιρεία Exxon, έχει εγκαταστήσει στο εξωτερικό τρεις φορές περισσότερους υπαλλήλους από ό,τι το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ. Ο στόλος των δεξαμενόπλοιων της Exxon, που υπολογίζεται ότι ανέρχεται στα έξι εκατομμύρια τόνους, είναι ίσος με το μισό εμπορικό στόλο της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Οι ετήσιες πωλήσεις της General Motors Corporation ξεπερνούν τα Ακαθάριστα Εθνικά Προϊόντα της Ινδονησίας, της Νορβηγίας και της Ελλάδας. Επιπλέον, ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης των επιτυχημένων ΠΕΕ είναι δύο ή τρεις φορές υψηλότερος από αυτόν των Ηνωμένων Πολιτειών. Για περισσότερα βλ. Θεόδωρος Κουλουμπής, Διεθνείς Σχέσεις: Εξουσία και Δικαιοσύνη (Αθήνα: Παπαζήσης 1995), 484. 

4. Robert Gilpin, Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία: Η διεθνής Οικονομική Τάξη (Αθήνα: Ποιότητα, 2007), 341 και 344-345. 

5. Ένα τέτοιου είδους εσωτερικό πλεονέκτημα μπορεί να είναι ένα εμπορικό σήμα ή η κατοχή μίας συγκεκριμένης τεχνολογίας. Αν και ορισμένες από τις σημαντικότερες Πολυεθνικές Επιχειρήσεις δεν είναι υψηλής τεχνολογίας, δεν είναι τυχαίο ότι πολλές ΠΕΕ δεσπόζουν σε βιομηχανικούς τομείς που χαρακτηρίζονται από εκτεταμένες και πολυδάπανες δραστηριότητες έρευνας και ανάπτυξης. Για περισσότερα βλ. Gilpin, Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία, 348.

6. Δρ. Βικτωρία Πιστικού, «Δρώντες και Πεδία Διαδράσεων στην Εξωτερική Πολιτική». Εξωτερική Πολιτική:4, Ανάλυση Εξωτερικής Πολιτικής (Διάλεξη, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, 2017), 30.

7. Κουλουμπής, Διεθνείς Σχέσεις, 485.

8. Gilpin, Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία, 349. 

9. Κουλουμπής, Διεθνείς Σχέσεις, 485-486.

10. Τσαρδανίδης, Το σύστημα Λήψης Αποφάσεων στην Εξωτερική Πολιτική, 45-46.

11. Κάποιοι μελετητές αποκαλούν αυτή τη διαδικασία «βαθιά ενσωμάτωση», σε αντίθεση με την εντεινόμενη αλληλεξάρτηση που αποτελεί μία «ρηχή ενσωμάτωση». Για περισσότερα βλ. Robert Jackson και Georg Sorensen, Θεωρία και Μεθοδολογία των Διεθνών Σχέσεων: Η Σύγχρονη Συζήτηση (Αθήνα: Gutenberg, 2006), 314.

12. Κουλουμπής, Διεθνείς Σχέσεις, 487.

13. ackson και Sorensen, Θεωρία και Μεθοδολογία των Διεθνών Σχέσεων, 317-318.

14. Σύμφωνα με την Condoleezza Rice, «Είναι προς το συμφέρον της Αμερικής να ενισχύσει τα χέρια εκείνων που επιδιώκουν την οικονομική ολοκλήρωση, διότι αυτό, πιθανόν θα οδηγήσει σε διαρκείς και οργανωμένες πιέσεις για πολιτική φιλελευθεροποίηση. Δεν υπάρχουν εγγυήσεις, αλλά σε πολλές περιπτώσεις από τη Χιλή μέχρι την Ισπανία και την Ταϊβάν, ο δεσμός μεταξύ δημοκρατίας και οικονομικής φιλελευθεροποίησης έχει αποδειχθεί μακροπρόθεσμα ισχυρός. Η εμπορική και οικονομική αλληλεπίδραση είναι, στην πραγματικότητα καλή όχι μόνο για την οικονομική ανάπτυξη της Αμερικής αλλά και για τους πολιτικούς στόχους της». Για περισσότερα βλ. Condoleezza Rice, «Campaign 2000: Promoting the National Interest», Foreign Affairs 79, no. 1 (2000), 55.

15. Η Γερμανία, για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους και για να επωφεληθεί από το εξαιρετικά ειδικευμένο και φθηνότερο εργατικό δυναμικό της Ανατολικής Ευρώπης, επενδύει τεράστια ποσά στην Πολωνία, στη Δημοκρατία της Τσεχίας και στην Ουγγαρία. Για περισσότερα βλ. Gilpin, Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία, 359.

16. Gilpin, Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία, 353-354 και 365.

17. Jackson και Sorensen, Θεωρία και Μεθοδολογία των Διεθνών Σχέσεων, 308.

18. Κουλουμπής, Διεθνείς Σχέσεις, 489-490.

19. Τσαρδανίδης, Το σύστημα Λήψης Αποφάσεων στην Εξωτερική Πολιτική, 46.

20. Gilpin, Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία, 372 

21. Jackson και Sorensen, Θεωρία και Μεθοδολογία των Διεθνών Σχέσεων, 309.