Έλληνες της Καλαβρίας: Ο θύλακας του ελληνισμού στην Ιταλία έχει επιβιώσει επί χιλιετίες

Όποιος δεν έχει πάει στην Καλαβρία, δεν έχει γνωρίσει την άλλη Ελλάδα

 

Υπάρχει σήμερα ένας μικροσκοπικός θύλακας Ελλήνων της Καλαβρίας, ελληνόφωνων στην ορεινή περιοχή Ασπρομόντε της Ρέτζιο Καλαβρίας που φαίνεται να έχει επιβιώσει χιλιετίες… ίσως από τότε που οι αρχαίοι Έλληνες άρχισαν να αποικίζουν τη Νότια Ιταλία τον 8ο και 7ο αιώνα π.Χ. 

 

Ιταλικά, όπως γνωρίζουμε σήμερα, δεν μιλούσαν πάντα σε όλη την Ιταλία. Η ιταλική γλώσσα δεν έγινε η βασική γλώσσα μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα κατά τη διαδικασία της ιταλικής ενοποίησης, ή το Risorgimento.

 

Μέχρι τότε, η ιταλική χερσόνησος αποτελούταν από διαλέκτους Italo-Romance και μικρότερες μειονοτικές γλώσσες που διαφοροποιούνταν ανά περιοχή και ιστορικές επιρροές.

 

Μόλις ολοκληρώθηκε η ενοποίηση, η διάλεκτος της Τοσκάνης τέθηκε σε ισχύ ως επίσημη γλώσσα του ιταλικού έθνους. Αυτό έγινε η αρχή του σύγχρονου τέλους της ελληνικής γλώσσας στην Καλαβρία ή αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως Greko.

 

Γιατί πρέπει να έχει σημασία;

 

Υπάρχει σήμερα ένας μικροσκοπικός θύλακας Ελληνόφωνων στην ορεινή περιοχή Ασπρομόντε της Ρέτζιο Καλαβρίας που φαίνεται να έχει επιβιώσει χιλιετίες… ίσως από τότε που οι Αρχαίοι Έλληνες άρχισαν να αποικίζουν τη Νότια Ιταλία τον 8ο και 7ο αιώνα π.Χ.

 

Η γλώσσα τους ονομάζεται Greko. Επιβίωσαν αυτοκρατορίες, εισβολές, εκκλησιαστικά σχίσματα, δικτάτορες, εθνικισιτική αφομοίωση και πολλά άλλα. Τα Greko είναι μια παραλλαγή της ελληνικής γλώσσας που έχει διαχωριστεί από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο για πολλούς αιώνες.

 

Υπάρχουν διάφορες εκτιμήσεις πληθυσμού που κυκλοφορούν, αλλά αφού επισκέφτηκα την περιοχή τον Απρίλιο του 2017 και κάθισα με αρκετούς ηγέτες της κοινότητας, η σαφέστερη εκτίμηση των υπόλοιπων ομιλητών Greko φαίνεται να κυμαίνεται μεταξύ 200-300 και οι αριθμοί συνεχίζουν να μειώνονται.

 

Η κύρια εκκλησία στο κέντρο της Γαλικίας. Πίστωση: Ιωάννης Καζακλής

 

Για να βοηθήσουμε να φέρουμε περισσότερες πληροφορίες, τα ελληνικά ήταν το κυρίαρχο γλωσσικό και εθνικό στοιχείο σε όλα όσα γνωρίζουμε σήμερα ως Καλαβρία, Βασιλικάτα, Απουλία και Ανατολική Σικελία μέχρι τον 14ο αιώνα.

 

Έκτοτε, η εξάπλωση των γλωσσών Italo-Romance, μαζί με τη γεωγραφική απομόνωση από άλλες ελληνόφωνες περιοχές στην Ιταλία, προκάλεσε το γεγονός της εξέλιξης της γλώσσας αυτής μόνο στην Καλαβρία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μια ξεχωριστή και μοναδική παραλλαγή ελληνικών που διαφέρει από αυτό που ομιλείται σήμερα στην Απουλία.

 

Ιστορία των Ελλήνων της Καλαβρίας

 

Ο αγώνας για την επιβίωση του Ελληνισμού μετά την αρχαιότητα συνδέεται συνήθως με την οθωμανική κατοχή στην Ανατολική Μεσόγειο και όχι με την ιταλική χερσόνησο. Λίγα βιβλία ιστορίας που διάβασα, ανέφεραν οποιοδήποτε είδος ελληνικής ιστορίας ή ελληνικής παρουσίας στην Ιταλία μετά την ένδοξη εποχή της Magna Graecia. Αλλά για να σκάψουμε λίγο πιο βαθιά σημαίνει ότι πρέπει να δούμε τι συνέβη σε αυτήν την εθνογλωσσική ομάδα μετά την αρχαιότητα.

 

Οι πέτρινες κατασκευές και τα σπίτια της Μπόβα. Πίστωση: Ιωάννης Καζακλής

 

Υπάρχουν πολλές θεωρίες ή σχολές σκέψης σχετικά με την προέλευση της κοινότητας Greko στην Καλαβρία. Είναι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων που αποίκησαν τη Νότια Ιταλία; Είναι κατάλοιπα της βυζαντινής παρουσίας στη Νότια Ιταλία; Ήρθαν οι πρόγονοί τους τον 15ο-16ο αιώνα από τις ελληνικές κοινότητες στο Αιγαίο που έφυγαν από την οθωμανική εισβολή;

 

Οι καλύτερες απαντήσεις σε όλες αυτές τις ερωτήσεις είναι ναι, ναι και ναι. Αυτό σημαίνει ότι η ιστορία έχει δείξει μια συνεχή ελληνική παρουσία στην Καλαβρία από την αρχαιότητα. Παρόλο που στην περιοχή εμφανίστηκαν διαφορετικές αυτοκρατορίες, κυβερνήσεις και εισβολές, η ελληνική γλώσσα και ταυτότητα φαινόταν να μην έπαψε ποτέ. Μόλις τελείωσαν οι ένδοξες μέρες της Magna Graecia, υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι οι Έλληνες συνέχισαν να μιλάνε ελληνικά στη Νότια Ιταλία κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

 

Μόλις η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χωρίστηκε σε Ανατολή (Βυζαντινή) και Δύση, η Καλαβρία είδε τη βυζαντινή κυριαρχία να αρχίζει τον 5ο αιώνα. Αυτό διήρκεσε μέχρι τον 11ο αιώνα και ενίσχυσε την ελληνική γλώσσα και ταυτότητα στην περιοχή καθώς και μια σχέση με τον Ανατολικό Χριστιανισμό.

 

Σήμερα, υπάρχουν περισσότερα στοιχεία για μια βυζαντινή κληρονομιά παρά για ένα αρχαίο ελληνικό ή νεοελληνικό αποτύπωμα.

 

Η ορεινή εξοχή που περιβάλλει τη Μπόβα. Πίστωση: Ιωάννης Καζακλής

 

Αυτό που είναι ακόμα πιο συναρπαστικό είναι ότι η Καλαβρία ήταν προφανώς ένας βυζαντινός μοναστικός κόμβος. Υπήρχαν πάνω από 1.500 βυζαντινά μοναστήρια στην Καλαβρία και οι άνθρωποι σήμερα θυμούνται ακόμα και λατρεύουν αυτούς τους αγίους. Παρόλο που η βυζαντινή ελληνική κυριαρχία έληξε στην Καλαβρία τον 11ο αιώνα, η ελληνική γλώσσα συνέχισε να ομιλείται ενώ σταδιακά υποχώρησε στην περιοχή με την εξάπλωση των λατινικών και μια διαδικασία καθολικισμού.

 

Η σύγχρονη κοινότητα της Μπόβα μπορεί να δώσει κάποια εικόνα για την ιστορία της γλώσσας στην περιοχή. Στους επόμενους αιώνες μετά τη βυζαντινή κυριαρχία, η Μπόβα έγινε η καρδιά του ελληνικού πολιτισμού στην Καλαβρία, καθώς και η έδρα της ελληνικής εκκλησίας στην περιοχή. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η λειτουργική γλώσσα της περιοχής ήταν η ελληνική έως το 1572, όταν η Μπόβα ήταν η τελευταία στην περιοχή που μετέβη στα Λατινικά.

 

Δεν γνωρίζουμε πολλά για το τι συνέβη μεταξύ του τέλους του 16ου αιώνα και του ιταλικού Risorgimento τον 19ο αιώνα, αλλά υπάρχουν μερικές λεπτομέρειες που πρέπει να αναφερθούν. Πρώτον, λόγω των πολλαπλών εισβολών και της πειρατείας, μεγάλο μέρος του παράκτιου πληθυσμού της Καλαβρίας μετακόμισε στο ορεινό εσωτερικό.

 

Η απομόνωση και η γεωγραφία των κοινοτήτων Greko στην Καλαβρία σίγουρα λειτούργησαν ως πλεονέκτημα της διατήρησης της γλώσσας για αιώνες. Μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε ότι περιστασιακές μεταναστεύσεις Ελλήνων στην Καλαβρία από το Αιγαίο θα μπορούσαν να είχαν πραγματοποιηθεί τον 16ο και 17ο αιώνα ως απάντηση στην οθωμανική εισβολή. Υπάρχουν ακόμη στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ο δήμαρχος της Μπόβα του 17ου αιώνα έγραψε ποιήματα στα Γκρέκο.

 

Παρόλο που η ελληνική γλώσσα ήταν ήδη σε μεγάλη παρακμή μετά την αποχώρηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στη Νότια Ιταλία και την εξάπλωση του Καθολικισμού με λατινική λειτουργία, η γλώσσα φάνηκε να επιβιώνει ήσυχα αρκετούς αιώνες στα βουνά της Καλαβρίας.

 

Οι Έλληνες της Καλαβρίας σήμερα

 

Μόλις έγινε το Risorgimento, η σύγχρονη ιταλική γλώσσα έφτασε τελικά στην Καλαβρία στα τέλη του 19ου αιώνα. Όπως ανέφερα προηγουμένως, η ιταλική γλώσσα που έφτασε ήταν ουσιαστικά η διάλεκτος της Τοσκάνης που επιλέχθηκε ως η εθνική γλώσσα.

 

Λόγω της πολυπλοκότητας του Risorgimento και του νέου πολύπλευρου ιταλικού κράτους (Βόρεια Ιταλία εναντίον της Νότιας Ιταλίας), υπήρχε ένα νέο κύμα νοοτροπίας που εισήχθη στην Καλαβρία και στις γύρω περιοχές της Νότιας Ιταλίας. Αυτό επηρέασε βαθιά την κοινότητα και τη γλώσσα των Γκρέκο.

 

Η ντροπή και η αμηχανία του να μιλάει κάποιος Γκρέκο ξεκίνησε τον 20ο αιώνα και εντατικοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του φασιστικού κινήματος.

 

Έγινε κάτι ντροπιαστικό να μιλήσει κάποιος Γκρέκο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Το ψευδώνυμο paddeki, που σημαίνει ηλίθιος, δόθηκε συνήθως σε Greco ομιλητές που μιλούσαν τη μητρική τους γλώσσα. Η αφομοίωση στον ιταλικό πολιτισμό και η απόρριψη της γλώσσας Greko φαινόταν σαν η καλύτερη επιλογή για πολλούς ομιλητές Greko, ειδικά για τους γονείς Greko που ήθελαν να δώσουν στα παιδιά τους ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον.

 

Για να κατανοήσω την τρέχουσα κατάσταση της γλώσσας Greko στην Καλαβρία, επισκέφτηκα τα σπίτια ορισμένων τοπικών οικογενειών Greko στη μαρίνα Bova, στη μαρίνα Condofuri, στο Galliciano και στο Bova.

 

Μόνο 200-300 άτομα μιλούν τα Greko σήμερα και η συντριπτική πλειοψηφία τους είναι ηλικιωμένοι. Μπορέσαμε να καθίσουμε με τους Salvatore Siviglia (Roghudi Nuovo), Domenico Nucera Milinari (Condofuri Marina), Mimmo Nucera (Gallicianò) και Pietro Romeo (Bova).

 

Ακούγοντας τις ιστορίες και τις εμπειρίες από καθένα από αυτά τα άτομα μου έδωσε ένα καλό σκηνικό για το πώς ήταν η ζωή για την κοινότητα Greko στην Καλαβρία, ειδικά πριν από τη δεκαετία του 1960. Πολλοί από αυτούς ισχυρίστηκαν ότι μόνο οι παλαιότερες γενιές συνεχίζουν να μιλούν τα Γκρέκο σήμερα και αυτό φαινόταν να είναι αρκετά εμφανές κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μου.

 

Καθίσαμε με τον Salvatore Siviglia στο σημερινό σπίτι του στο Roghudi Nuovo και μας εξήγησε πώς ήταν η ζωή στην πατρίδα του Roghudi (Σημείωση: Ο Salvatore, μαζί με όλους τους κατοίκους του Roghudi, αναγκάστηκαν να μετεγκατασταθούν στο Roghudi Nuovo το τη δεκαετία του 1980 λόγω σοβαρών πλημμυρών).

 

«Μέχρι τη δεκαετία του 1960, δεν υπήρχαν δρόμοι, ηλεκτρισμός ή υδραυλικά στα περισσότερα χωριά του Γκρέκο. Όταν έφτασαν τα σχολεία, τα ιταλικά ήταν η διδασκόμενη γλώσσα και τα Γκρέκο τα μαθαίναμε στο σπίτι. Δεν υπήρχε κυβερνητική βοήθεια τότε για τη γλώσσα Greko. Οι άνθρωποι στη Ρώμη (που αναφέρονται στην ιταλική κυβέρνηση) δεν ενδιαφέρονταν για τη γλώσσα μας.”

 

Η ιταλική κυβέρνηση δεν έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη γλώσσα Greko ή δεν συνέβαλε στη εξαφάνισή της, διότι οι ομιλητές της δεν αποτελούν απειλή απόσχισης ή ανεξαρτησίας όπως οι μειονότητες της Βόρειας Ιταλίας ή οι Βάσκοι και οι Καταλανοί της Ισπανίας.

 

Βοήθεια από την Ελλάδα

 

Τα τελευταία 20-30 χρόνια, έχουν γίνει προσπάθειες σε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση για την εκπαίδευση και την αναζωογόνηση της γλώσσας και του πολιτισμού Greko στην Καλαβρία. Αυτή η δραστηριότητα έφερε σίγουρα περισσότερη πολιτιστική ευαισθητοποίηση στους ντόπιους, αλλά δυστυχώς δεν είχε θετική επίδραση στη γλώσσα.

 

Σε αντίθεση με τα νεοελληνικά, η γλώσσα Γκρέκο γράφεται με λατινικά. Αυτό από μόνο του δημιουργεί ένα σαφές εμπόδιο μεταξύ του τοπικού πληθυσμού Greko της Καλαβρίας και των εισερχόμενων εκπαιδευτικών από την Ελλάδα που έφεραν τη σύγχρονη ελληνική γλώσσα χρησιμοποιώντας το ελληνικό αλφάβητο. Ίσως οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης και των ελληνικών οργανισμών είχαν ως στόχο τη σύνδεση της κοινότητας Greko της Καλαβρίας με μια ποικιλία ελληνικών (νεοελληνικών) που ήταν πιο βιώσιμη τον 21ο αιώνα.

 

Ένα παραδοσιακό σπίτι στη Μπόβα με θέα στα Όρη του Ασπρόντε. Πίστωση: Ιωάννης Καζακλής

 

Κοιτάζοντας μέσα στην κοινότητα

 

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που οδήγησαν στην τρέχουσα κατάσταση της γλώσσας Greko καθώς παραμένει σε σοβαρή παρακμή και σχεδόν εξαφανίζεται.

 

Αν και μένουν μόνο μερικές εκατοντάδες ομιλητές, φαίνεται να υπάρχουν χιλιάδες στην περιοχή που έχουν εθνοτική ταυτότητα Γκρέκο αλλά δεν γνωρίζουν τη γλώσσα.

 

Παρατήρησα πόσο παθιασμένοι και εργατικοί ήταν κάποιοι Γκρέκο όσον αφορά την επιβίωση της πεθαμένης γλώσσας τους. Ήταν πολύ συγκινητικό και ενθαρρυντικό. Στην ουσία, είναι φύλακες του ελληνισμού σε αυτήν τη μικρή περιοχή που είναι κρυμμένη στα δάχτυλα της χερσονήσου της Ιταλίας.

 

Ο οικισμός Γκρέκο της Γαλικίας. Πίστωση: Ιωάννης Καζακλής

 

Κατάσταση και στατιστικά των Ελλήνων της Καλαβρίας

 

Ακολουθεί μια λίστα με τα σημερινά κέντρα πληθυσμού που έχουν κατοίκους που μιλούσαν ή μιλούν ελληνικά καθώς και οικισμούς που κάποτε είχαν ομιλητές Greko τα τελευταία 100 χρόνια. Λάβετε υπόψη ότι αρκετοί οικισμοί στο ορεινό εσωτερικό παρουσίασαν μετατοπίσεις πληθυσμού τις τελευταίες δεκαετίες. Προσπάθησα να δώσω λεπτομέρειες για κάθε οικισμό που αναφέρεται.

 

Ελληνόφωνοι Οικισμοί Σήμερα:

 

Galliciano: Ο μόνος εναπομείνας πρωτότυπος οικισμός που μιλάει ελληνικά, στα βουνά. Οι ντόπιοι δεν έχουν αναγκαστεί να μετακινηθούν ή να επανεγκατασταθούν στην ακτή, όπως άλλοι γύρω ορεινοί οικισμοί.

 

Roghudi Nuovo: Ιδρύθηκε το 1980 μετά τον αρχικό οικισμό του Roghudi στο ορεινό εσωτερικό απειλήθηκε από σοβαρές πλημμύρες. Κατά συνέπεια, όλοι οι κάτοικοί του μεταφέρθηκαν στο Roghudi Nuovo, που σημαίνει Νέο Roghudi.

 

Μαρίνα Μπόβα: Η Μαρίνα Μπόβα είναι ο παράκτιος οικισμός του αντίστοιχου ορεινού οικισμού της, Μπόβα (μερικές φορές ονομάζεται Bova Superiore). Πολλοί από τους κατοίκους της Μπόβα έχουν μετακομίσει στη Μαρίνα Μπόβα τις τελευταίες δεκαετίες αναζητώντας καλύτερες οικονομικές ευκαιρίες και έκθεση στο εμπόριο στην ακτή.

 

Melito di Porto Salvo

 

Reggio di Calabria: Η μεγαλύτερη πόλη της Καλαβρίας, το Ρέτζιο έχει μερικές γειτονιές στις οποίες έχουν μετακινηθεί οι ελληνόφωνοι άνθρωποι εδώ και δεκαετίες.

 

Πρώην οικισμοί ή πρώην ελληνόφωνοι οικισμοί τα τελευταία 100 χρόνια:

 

Roghudi: Βρίσκεται στα Όρη του Ασπρόμουντος, οι κάτοικοι του Ρογκούντι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν πιο κοντά στην ακτή μετά από σοβαρές πλημμύρες στη δεκαετία του 1980. Ο νέος οικισμός θα ονομάζεται Roghudi Nuovo.

 

Condofuri

Amendolea

Roccaforte del Greco

 

Bova: Κάποτε το επίκεντρο του ελληνικού πολιτισμού και της θρησκείας στην περιοχή, η Μπόβα δεν έχει ακόμη γηγενείς ομιλητές Greko. Πολλοί από τους πρώην ελληνόφωνους κατοίκους της έχουν μετακομίσει στον παραλιακό οικισμό της Μπόβα Μαρίνα τα τελευταία 30-40 χρόνια για μια οικονομική ευκαιρία.

 

Σημαντική σημείωση: Greko εναντίον Griko: Μην συγχέετε τα δύο. Η παραλλαγή των ελληνικών που ομιλείται στην Καλαβρία (Greko) είναι διαφορετική από την ποικιλία των ελληνικών που ομιλούνται στην Απουλία, γνωστή ως Griko.

 

Πηγή: e-enimerosi