Έβρος ο Βυζαντινός - Παναγία Κοσμοσώτειρα

εικ. 1 το καθολικό 

 

Γράφει ο Γιώργος Βενετσάνος

 

Σε ένα λοφίσκο της πάλαι ποτέ βυζαντινής κωμοπόλεως Βήρας, (σήμ. Φέρες) βρίσκεται ο βυζαντινός Ναός του 12ου αιώνος αφιερωμένος στην Παναγία την Κοσμοσώτειρα. Σήμερα αποτελεί Ενοριακό Ναό της κωμοπόλεως και κέντρο του ομώνυμου Ιδρύματος των απανταχού Θρακών. Από όλο το συγκρότημα των οικοδομημάτων της Μονής σώζεται μόνο ο Ναός της Κοσμοσώτειρας που ήταν το Καθολικό της. 

 

Το μοναστήρι, λέγεται ότι είναι η μικρογραφία τη Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, το ίδρυσε ο Σεβαστοκράτορας Ισαάκιος Κομνηνός που ήταν το έκτο παιδί του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081-1118) και πατέρας του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού (1183-1185). Ο Ισαάκιος Κομνηνός φαίνεται ότι ήταν άτυχος αφού σε ηλικία 57 ετών, το 1150, προσβλήθηκε από κάποια σοβαρή ασθένεια και τότε αποφάσισε να αποσυρθεί σε ένα δικό του, ιδιωτικό μοναστήρι κι έτσι ξεκίνησε την κατασκευή της Κοσμοσώτειρας, υπό την προσωπική του επίβλεψη, για την οποία δαπάνησε το σύνολο σχεδόν της περιουσίας του. 

 

Ο ιδρυτής της μονής διόρισε τον ηγούμενο, και τον αριθμό των Καλογήρων που όρισε σε 50 άτομα, αναθέτοντάς τους συγκεκριμένα λατρευτικά καθήκοντα, παράλληλα όμως με αυτούς προχώρησε και στην πρόσληψή 26 λαϊκών που λειτουργούσαν σαν υπηρέτες, ενώ υπήρχε και μια ομάδα ενόπλων για την προστασία του συγκροτήματος. Η Κοσμοσώτειρα λοιπόν δεν ήταν ένα συνηθισμένο μοναστήρι με αυστηρά θρησκευτική δομή, αλλά στην ουσία μια καστροπολιτεία, χτισμένη σε στρατηγική θέση, καθώς είναι πάνω σε ένα λόφο κοντά στο πέρασμα της Εγνατίας οδού από τον ποταμό Έβρο. Εκείνη την εποχή, όχι μόνο η Εγνατία αλλά και ο Έβρος, ήταν σημαντικός, υδάτινος, δρόμος, παράλληλα δεν είχε αποκλειστικά μοναστηριακή οργάνωση, καθώς είχε και πολλά στοιχεία οικιστικής ανάπτυξης που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «λαϊκά».
 

εικ. 2 το περιμετρικο τείχος  

 

Μαζί με το Καθολικό οι τεχνίτες είχαν κατασκευάσει τα κελιά και τα λουτρά των μοναχών, την Τράπεζα, την Βιβλιοθήκη με το σκευοφυλάκιο, τον πύργο με τα σήμαντρα, τη δεξαμενή νερού και τα περιέκλεισαν στον εσωτερικό περίβολο. Στο νοσοκομείο της Μονής ο Ισαάκιος επιθυμεί να καταφεύγουν και όσοι από τους κατοίκους των γύρω χωριών ασθενούν. Γνωρίζουμε, ακόμη, πως υπήρχαν και δεύτερα λουτρά για τους περιοίκους και τους επισκέπτες. Μαζί με τα παραπάνω, ο ξενώνας, το δεσποτικό και το παρεκκλήσι το αγίου Προκοπίου προστατεύονταν από τον εξωτερικό περίβολο. Οι μύλοι, οι στάβλοι, το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Μονής. 

 

Η ίδρυση του μοναστηριού έγινε η δημιουργός αιτία να δημιουργηθεί εδώ ένας νέος οικισμός, που ονομάστηκε «Βήρα» που έγινε «Φήρα» και επί Τουρκοκρατίας έγινε «Φερετζίκ». Η ονομασία «Φέραι» καθώς και η σημερινή, «Φέρες», προέκυψε μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, όταν το μέρος επανήλθε στους πραγματικούς του ιδιοκτήτες τους Έλληνες.
Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής και εξαναγκάστηκαν να μετακομίσουν στην περιοχή του μοναστηριού από γειτονικά χωριά, που ανήκαν στην κυριότητα του Ισαάκιου. Εδώ, σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Σίνο, έχουμε τη σπάνια περίπτωση μετακίνησης πληθυσμών ολόκληρων χωριών και ίδρυσης ενός νέου οικισμού, γύρω από ένα μοναστήρι.
 

Όλα αυτά μας έχουν γίνει γνωστά από το Τυπικόν της μονής που έγραψε ο ίδιος ο Ισαάκιος το 1152, Ο πλήρης αρχικός τίτλος του Τυπικού: «Τυπικὸν Κοσµοσωτείρας – Τυπικὸν ἐµοῦ τοῦ Ἰσαακίου καὶ υἱοῦ τοῦ µεγάλου βασιλέως κυροῦ Ἀλεξίου τοῦ Κοµνηνοῦ ἐπὶ τῷ καινισθέντι παρ᾽ ἡµῶν νεοσυστάτῳ µοναστηρίῳ», το οποίο βρέθηκε μετά από πέντε αιώνες να φυλάσσεται στο μοναστήρι του Αγίου Γεράσιμου στην Κεφαλλονιά μαζί με άλλα επτά διαφορετικά τυπικά.