Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (genetic modified organisms – GMOs) παρέμεναν μια θεωρητική δυνατότητα μέχρι το 1973 όταν οι Cohen και Boyer δημιούργησαν τον πρώτο μεταλλαγμένο οργανισμό. Σήμερα, οι δυνατές εφαρμογές τους αφορούν πολλούς τομείς, από την ιατρική και την κτηνιατρική μέχρι την βιομηχανία και την γεωργία. …
Όπως είναι αναμενόμενο σε κάθε αντικείμενο που δημιουργεί προσδοκία κέρδους, διάφορες εταιρίες κολοσσοί διαβλέποντας μεγάλα κέρδη από την εφαρμογή των μεταλλαγμένων στην αγροτική κυρίως παραγωγή, προέβησαν στην εμπορική τους εκμετάλλευση μόλις λίγα χρόνια μετά την δημιουργία τους. Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί δεν ήταν όμως απλά ένα ακόμη προϊόν. Η επιστημονική κοινότητα και η κοινή γνώμη ήταν εξαιρετικά διστακτικές απέναντι στην εφαρμογή της νέας αυτής τεχνολογίας.
Με θεμιτά και αθέμιτα μέσα οι εμπλεκόμενες εταιρίες επιχείρησαν να διασφαλίσουν την επένδυση τους και να ανοίξουν την επιφυλακτική αγορά για τα γενετικά τους προϊόντα. Η απόσταση που χωρίζει τα συμφέροντα των εταιριών από τις αγοραστικές προθέσεις των πολιτών, ειδικών και μη, απεικονίζεται στην σκληρή ανακοίνωση του βρετανικού ιατρικού συλλόγου που προτρέπει στην απαγόρευση των δοκιμών για τα μεταλλαγμένα σπαρτά και προειδοποιεί πως “μια τεχνητά διαμορφωμένη αγορά μπορεί να έχει δημιουργηθεί από εταιρίες και ερευνητές”.
Το ορμητήριο και η πατρίδα των μεταλλαγμένων και των συμφερόντων τους αποτελεί η αμερικανική ήπειρος. Σύμφωνα με την Διεθνή Υπηρεσία για την αγορά των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, το 2001 καλλιεργήθηκαν 526 εκατομμύρια στρέμματα σε δεκατέσσερις χώρες. Το 90% αυτής της έκτασης βρίσκεται στην αμερικανική ήπειρο, με τις ΗΠΑ να νέμονται το μερίδιο του λέοντος (68%) και την Αργεντινή να ακολουθεί από απόσταση (22%)1. Με λίγα λόγια τα μεταλλαγμένα τρόφιμα αποτελούν μια καθαρά αμερικάνικη υπόθεση. Η Ευρώπη επέβαλε για πολλά χρόνια ένα είδος εμπάργκο στα μεταλλαγμένα, πολιτική που προκάλεσε τριβή ανάμεσα στην Ε.Ε. και τις ΗΠΑ.
α) Η μεταλλαγμένη αγορά.
Στον υψηλό τους στόχο για την επίτευξη όλο και μεγαλύτερων κερδών, την κατάκτηση μεγαλύτερου μεριδίου αγοράς, την εξόντωση των παραδοσιακών καλλιεργειών και την εξάρτηση την αγροτικής παραγωγή από τα πολυεθνικά συμφέροντα, οι πιονέροι της βιομηχανίας μεταλλαγμένων έχουν στήσει ολόκληρους μηχανισμούς για να εξαγοράσουν την εύνοια ή τουλάχιστον την ανοχή της κοινής γνώμης και της επιστημονικής κοινότητας. Εταιρίες δημοσίων σχέσεων, επιστήμονες, επιτροπές και οργανισμοί φαντάσματα, διαδικτυακοί τόποι έχουν αναλάβει την προώθηση των μεταλλαγμένων προϊόντων και την αποδυνάμωση των επιχειρημάτων φορέων και ατόμων που δείχνουν επιφυλακτικοί ή και εχθρικοί απέναντι στις εφαρμογές της νέας τεχνολογίας.
Τακτικές παραπληροφόρησης, ελιγμοί παραπλάνησης, επίδειξη νομικίστικης πυγμής, επιστημονικοφάνεια, δημαγωγία. Το έπαθλο είναι η αγορά. Το τίμημα; Η αλήθεια, η επιστήμη και ενδεχομένως η υγεία και η ασφάλεια των καταναλωτών. Όπως γράφτηκε και στο εντιτόριαλ του ιατρικού περιοδικού Lancet: “Όλοι οι φορείς χάραξης πολιτικής πρέπει να επαγρυπνούν στο ενδεχόμενο χειρισμού των δεδομένων της έρευνας από τις πολυεθνικές και της αποπλάνησης επιστημόνων από τα υλικά θέλγητρα της βιομηχανίας. Η εμπιστοσύνη δεν αποτελεί άμυνα στον επιθετικά παραπλανητικό χώρο των πολυεθνικών” [2]
β) ΜΜΕ και οι βόμβες διασποράς των πολυεθνικών
Το 1997 εμφανίστηκε στο Channel 4 ένα πρόγραμμα που έφερε τον τίτλο “Against Nature”. Το πρόγραμμα συνέκρινε τους οικολόγους με τους Ναζί και παρουσίαζε το οικολογικό κίνημα ως μια συνομωσία απέναντι στους φτωχούς όλου του κόσμου. [3] Ο παραγωγός του προγράμματος ήταν ο Martin Durkin. O Durkin έχει κατηγορηθεί από συνεργάτες του ότι παραποιεί στοιχεία για να τροποποιήσει την τελική εικόνα, το μήνυμα του ρεπορτάζ. Παρόμοια γνώμη είχε και η Ανεξάρτητη Τηλεοπτική Επιτροπή (το ραδιοτηλεοπτικό συμβούλιο της Βρετανίας) το οποίο υποχρέωσε το Channel 4 να απολογηθεί και μάλιστα σε ώρα τηλεοπτικής αιχμής για το τηλεοπτικό παιδί του Durkin.
Παρότι ο Durkin έχει βλάψει τη φήμη του καναλιού, δύο χρόνια αργότερα παίρνει από αυτό την έγκριση για την παραγωγή ενός προγράμματος με παρόμοια φιλοσοφία. Το όνομα του προγράμματος είναι “Modified truth” και ασχολείται με την γενετική μηχανική και τα GMOs. Το πρόγραμμα παρουσιάζει τους επικριτές των GMOs ως φανατικούς αρνητές της επιστημονικής και οικονομικής προόδου που κινούνται από ταπεινά έλυτρα.
Την ίδια περίπου εποχή το BBC παρουσιάζει δύο ακόμη προγράμματα με αντιοικολογικό περιεχόμενο: Τιτλοφορούνται Counterblast και Costing the Earth. Ακολουθεί μια σειρά παραπλήσιων δημοσιευμάτων στον Αγγλικό τύπο. Χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα ήταν το δημοσίευμα της Guardian στις 22 Ιανουαρίου του 2006 με τον κραυγαλέο τίτλο “Trust chemicals, beware of nature”!
Η μεθοδευμένη εκστρατεία υπέρ των GMOs κινείται παράλληλα και στο χώρο του διαδικτύου. Είναι προφανές ότι στην Μ. Βρετανία πραγματοποιείται μια συντονισμένη προσπάθεια άλωσης της κοινής γνώμης και κατάργησης ή τουλάχιστον αναστολής των ενδοιασμών της απέναντι στα μεταλλαγμένα. Αν τα αμερικανικά συμφέροντα που ως επί το πλείστον βρίσκονται πίσω από τα μεταλλαγμένα κερδίσουν την μάχη των εντυπώσεων στην Μ. Βρετανία, το κέρδος τους δεν θα είναι απλά μια σχετικά μεγάλη αγορά αλλά και η απόκτηση ενός πολιτικού δούρειου ίππου για την ευρύτερη αγορά της ακόμη ανθιστάμενης Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το 1997, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού εκτυλίχθηκε μια υπόθεση καταγγελλόμενης δημιοσιογραφικής φίμωσης και πιθανής απόπειρας συγκάλυψης και παραποίησης των δεδομένων. Πρωταγωνιστές της ήταν το ειδησεογραφικό τηλεοπτικό δίκτυο Fox News, το κανάλι WTVT, οι δημοσιογράφοι του Steve Wilson και Jane Akre και ο πολυεθνικός γίγαντας Monsanto. Οι δημοσιογράφοι ερευνούσαν τις πιθανές επιπτώσεις υγείας από την χρήση του Posilac στην γαλακτοκομική παραγωγή. Το Posilac, προϊόν της Monsanto που κυκλοφορεί κυρίως στην Αμερική, είναι μια ανασυνδυασμένη αυξητική ορμόνη βοοειδών που χρησιμοποιείται για την αύξηση της παραγωγής γάλακτος.
Οι δημοσιογράφοι ισχυρίστηκαν ότι ενώ είχαν στην διάθεση τους στοιχεία για ανεπαρκές δοκιμές του Posilac και για την προκαλούμενη από την χρήση του Posilac ευπάθεια των βοοειδών, δέχτηκαν πιέσεις από το τηλεοπτικό δίκτυο για να αποκρύψουν τα στοιχεία αυτά. Οι δημοσιογράφοι ανακάλυψαν επίσης έρευνες που συσχέτιζαν έναν μεταβολίτη της συνθετικής αυξητικής ορμόνης με καρκίνο στους ανθρώπους.
Η μη συμμόρφωσή των Akre και Wilson στις επιταγές του δικτύου οδήγησε στην απόλυσή τους αφού πρώτα αναγκάστηκαν από την Fox να αλλάξουν το ρεπορτάζ τους 83 φορές! Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι η ακραία συμπεριφορά του Fox προκλήθηκε από πιέσεις και επιρροές που άσκησε η ίδια η Monsanto στο δίκτυο. Οι Wilson και Akre ισχυρίστηκαν ότι οι πιέσεις αυτές δεν είχαν απλά στόχο το κόψιμο του ρεπορτάζ αλλά το μαγείρεμά του σε τέτοιες συνθήκες αναλήθειας που το τελικό αποτέλεσμα να είναι κολακευτικό για την Monsanto και το προϊόν της Posilac.
Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται και από άλλα καταγεγραμμένα παραδείγματα επιθετικής έως παράνομης πολιτικής της Monsanto προκειμένου να προωθήσει τα προϊόντα της σε απρόθυμες αγορές. Η στοχοποίηση της αγοράς του Καναδά ήταν πολύ έντονη. Ο διακαής πόθος της εταιρίας να προωθήσει την αυξητική της ορμόνη στα ανυποψίαστα βοοειδή του Καναδά οδήγησε σε μια υπόθεση που ο κοινός νους μόνο ως κραυγαλέα απόπειρα δωροδοκίας μπορεί να την εκλάβει.
Στις 22 Οκτωβρίου 1998, μια ομάδα κτηνιάτρων που εργάζονταν για την υγειονομική υπηρεσία του Καναδά και συγκεκριμένα στο τμήμα ανθρώπινης ασφάλειας κατάθεσε στην αρμόδια επιτροπή της γερουσίας ότι δέχτηκαν πιέσεις από την Monsanto για την έγκριση του Posilac, της ανασυνδυασμένης αυξητικής ορμόνης βοοειδών (ή ανασυνδυασμένης σωματοτροπίνης βοοειδών, rBST). H δόκτορας Margaret Haydon, μέλος της ομάδας των κτηνιάτρων, κατέθεσε ότι στελέχη της Monsanto προσέφεραν στους επιστήμονες ποσό που ανερχόταν στα 2 εκατομμύρια δολάρια.
Η απάντηση της Monsanto ήρθε από τον τότε αντιπρόεδρο της Monsanto Canada Inc., Ray Mowling ο οποίος ισχυρίστηκε ότι το ποσό αυτό προσφέρθηκε στους επιστήμονες για την εποπτεία ερευνών. Η αφελής αυτή τοποθέτηση των πραγμάτων έρχεται σε αντίθεση με την προσδοκία κερδών της Monsanto από την έγκριση του Posilac στον Καναδά. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Mowling, οι προβλέψεις κερδών για την Monsanto από την πώληση του Posilac στον Καναδά ανερχόταν στα 50 εκατομμύρια δολάρια ετησίως! [4]
Η δόκτορας Haydon κατήγγειλε επίσης την κλοπή κρίσιμων για την Monsanto αρχείων από την αρχειοθήκη της. Ο συνάδελφός της Haydon δόκτορας Siv Chopra εξέφρασε τις ανησυχίες του για το ίδιο το Posilac. Στην συσκευασία του αναφέρονται 20 παρενέργειες του στα βοοειδή που περιλαμβάνουν έλκη, δερματικά εξανθήματα και χαμηλά επίπεδα αιμοσφαιρίνης. Στα βοοειδή που εμφανίζουν τέτοια συμπτώματα χορηγούνται συνήθως αντιβιοτικά που μπορούν να περάσουν στο γάλα και κατά επέκταση στους καταναλωτές του. Ο Chopra δηλώνει ευθαρσώς για το Posilac και τις αντίστοιχες συνθετικές ορμόνες πως: “είναι χημικοί διακόπτες που ενεργοποιούν και άλλους διακόπτες και άλλους και άλλους…” [5]
Μια περισσότερη ανησυχητική εξέλιξη σε σχέση με το Posilac της Monsanto ήταν ο συσχετισμός της με την ορμόνη IGF-1, ορμόνη που μοιάζει με την ινσουλίνη και βρίσκεται στο γάλα βοοειδών στα οποία έχει χορηγηθεί Posilac. H ορμόνη αυτή βρίσκεται επίσης σε ανθρώπους που υποφέρουν από καρκίνο, κυρίως προστάτη και μαστών.[6] Και όλοι αυτοί οι πιθανοί κίνδυνοι απλά και μόνο για να αυξηθεί η παραγωγή γάλακτος κατά 10%, γιατί αυτή είναι η μοναδική συνεισφορά του Posilac στην γαλακτοκομία!
Το λογοκριμένο ρεπορτάζ των δημοσιογράφων Wilson και Akre επιβεβαιώνεται πλήρως από το περιστατικό επιδίωξης απόκτησης εύνοιας από τις υπηρεσίες του Καναδά κάτι που υποδηλώνει μια συστηματική επιθετική πολιτική της Monsanto. Η πολιτική αυτή επιβεβαιώνεται και από μια ακόμη περίπτωση καταγεγραμμένης δωροδοκίας από την πλευρά της Monsanto.
Τον Ιανουάριο του 2005, η Monsanto τιμωρήθηκε με πρόστιμο 1,5 εκατομμυρίου δολαρίων για απόπειρα δωροδοκίας. Η δωροδοκία απευθυνόταν σε έναν υψηλόβαθμο αξιωματούχο της Ινδονησίας προκειμένου να θάψει έρευνες που υποδείκνυαν πως το μεταλλαγμένο βαμβάκι της εταιρίας είχε αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον. Η εταιρία υποχρεώθηκε σε τριετή επιτήρηση των δραστηριοτήτων της από τις αμερικανικές αρχές.[7] Ποια είναι όμως αυτή η εταιρία με την τόσο έντονη παρουσία και δραστηριότητα;
γ) Τα πολλά πρόσωπα του κέρδους.
Η Monsanto, με πάνω από εκατό χρόνια εταιρικής ιστορίας είναι μια πολυεθνική αμερικάνικων καταβολών που εξειδικεύεται αλλά δεν περιορίζεται στον τομέα της αγροτικής βιοτεχνολογίας. Είναι από τις πρωταγωνίστριες εταιρίες στο χώρο των ζιζανιοκτόνων και η κινητήρια δύναμη στους γενετικά τροποποιημένους σπόρους, κατέχοντας ποσοστό μεγαλύτερο του 70% στην σχετική αγορά. Στην εκατονταετή της και πλέον διαδρομή η πολυσχιδής εταιρία έχει αναμειχθεί σε αρκετά σκοτεινά επεισόδια και έχει αναπτύξει ένα αντιπαθητικό για πολλούς προφίλ.
Στην δεκαετία του 40, η Monsanto αναμείχθηκε στο σχέδιο Μανχάταν για την δημιουργία της πρώτης πυρηνικής βόμβας.
Το 1947 η έκρηξη ενός φορτίου λιπάσματος προκάλεσε ίσως το μεγαλύτερο και σίγουρα το πιο πολύνεκρο βιομηχανικό ατύχημα στην ιστορία των ΗΠΑ. Η έκρηξη κατέστρεψε ολοσχερώς το εργοστάσιο της και ένα σημαντικό μέρος του λιμανιού στον κόλπο του Galvanston, στην πόλη του Τέξας.[8]
Τις δεκαετίες του 1960 και 1970, η Monsanto συνεργάζεται για μια ακόμη φορά με τον αμερικανικό στρατό αφού κατασκευάζει για αυτόν την περίφημη ουσία “Agent Orange”, ουσία που χρησιμοποιήθηκε στις στρατιωτικές επιχειρήσεις των Αμερικανών στο Βιετνάμ, στα πλαίσια ενός ακήρυχτου χημικού πολέμου. Χιλιάδες βετεράνοι του Βιετνάμ μήνυσαν την Monsanto για τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπισαν μετά την επιστροφή και που οι ίδιοι απέδωσαν στην συστηματική χρήση του “Agent Orange”[9].
Η Monsanto δεν έχει σταματήσει την άμεση ή έμμεση συνεργασία της με την αμερικανική κυβέρνηση. Στα πλαίσια του “σχεδίου Κολομβία”, η κυβέρνηση των ΗΠΑ ανέθεσε σε μια άλλη εταιρία με αμφιλεγόμενο προφίλ και δραστηριότητες, την Dyncorp, τον αεροψεκασμό κολομβιανών καλλιεργειών κόκας. Η επιχείρηση των ΗΠΑ κατά ενός μεγάλου αριθμού κολομβιανών αγροτών αιτιολογήθηκε με το επιχείρημα του πολέμου κατά των ναρκωτικών (war on drugs) με τον ίδιο τρόπο που οι επεμβάσεις σε Ιράκ και Αφγανιστάν αιτιολογήθηκαν και εντάχθηκαν στο πλαίσιο του πολέμου κατά της τρομοκρατίας (war on terror). Το ζιζανιοκτόνο που επιλέχθηκε για τον πρωτοφανή σε έκταση αεροψεκασμό ήταν το Roundup της Monsanto. Οι τυχόν επιπτώσεις του ψεκασμού σε άλλες καλλιέργειες καθώς και στον εντόπιους πληθυσμούς ζώων και ανθρώπων δεν είναι δυνατόν να υπολογιστούν με ακρίβεια.
Το 2002 η εταιρία μηνύθηκε από 3500 κατοίκους του Anniston στην Αλαμπάμα. Οι 3500 χιλιάδες άνθρωποι θεώρησαν την εταιρία και το εργοστάσιο της στο Anniston υπεύθυνες για την μόλυνση των ποταμών της περιοχής και τη χημική χρόνια δηλητηρίαση τους. 10
Από το 2008 μέχρι και το 2010 η Monsanto προσλαμβάνει την εταιρία “Total Intelligence” για να τις παρέχει αναφορές για τις δραστηριότητες των ομάδων ή ιδιωτών που θα μπορούσαν να αποτελούν ρίσκο στο προσωπικό της εταιρίας ή τις επιχειρήσεις της ανά τον κόσμο, (αναφορές) που προέκυπταν από την παρακολούθηση τοπικών μίντια και άλλων δημόσια διαθέσιμων πληροφοριών” [11]
Αυτή δεν είναι όμως ακριβώς η περιγραφή της συνεργασίας όπως την αντιλαμβάνεται η ίδια η Total Intelligence, η οποία συνδέεται με την μεγαλύτερη μισθοφορική εταιρία στον κόσμο, την Blackwater σε τέτοιο σημείο ώστε σε δημοσιεύματα περιγράφεται ως θυγατρική της [12]. Η κακόφημη Blackwater κατά την δράση της στο Ιράκ έχει κατηγορηθεί για δολοφονίες πολιτών, λαθρεμπόριο όπλων [13], σωματεμπορία.
Ας δούμε λοιπόν πως αντιλαμβανόταν η Total Intelligence την δουλειά που η Monsanto της ανέθεσε όπως αυτή σκιαγραφείται από τις επιστολές που ο Cofer Black, πρώην αξιωματούχος της CIA, νυν της Total Intelligence, έστειλε σε στελέχη της Blackwater: Σύμφωνα με το Jeremy Scahill που αποκάλυψε το περιεχόμενο της επιστολής στο The Nation, o “…Black συμπλήρωσε πως η Total Intelligence θα αναπτυσσόταν ως ο πληροφοριακός βραχίονας της Monsanto. O Black επίσης παρατήρησε που η Monsanto ήταν προβληματιμένη με τους ακτιβιστές των δικαιωμάτων των ζώων και πως συζήτησαν για το πως η Blackwater θα μπορούσε να τοποθετήσει τους ανθρώπους της νόμιμα μέσα σε ομάδες ακτιβιστών” [14]
[t.p. Το Σεπτέμβριο του 2016, το διοικητικό συμβούλιο της Monsanto συμφώνησε να αποδεχθεί την προσφορά της Bayer για την αγορά της Monsanto έναντι $66 δις ($128/μετοχή) εν αναμονή της κανονιστικής έγκρισης.]
δ) Φιμώνοντας τους φάλτσους επιστήμονες.
Τι σχέση μπορεί να έχει το καλαμπόκι, η μεξικανική κυβέρνηση, η NAFTA, ο κολοσσός Novartis, το πανεπιστήμιο του Berkeley και ένας μικροβιολόγος;
O μεξικανικής καταγωγής μικροβιολόγος Ignatio Chapela εργαζόταν ως αναπληρωτής καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Berkeley. Δυστυχώς για αυτόν, ήταν ο λάθος άνθρωπος στην λάθος στιγμή. Ο Chapela, με υβριδικό παρελθόν (υπήρξε ακτιβιστής παρέχοντας χρήσιμες συμβουλές στους ινδιάνους της Sierra del Norte, στο Μεξικό, παράλληλα όμως είχε δουλέψει και στην εταιρία Sandoz, η συγχώνευση της οποίας με την Ciba Cigy δημιούργησε την πανίσχυρη Novartis) βρέθηκε να διδάσκει στο Berkeley την στιγμή που η Novartis αποφάσισε να βρει σε αυτό ακαδημαϊκή άλλοθι για τις δραστηριότητές της.
Η Novartis, που εκτός από φάρμακα ασχολείται και με μεταλλαγμένα, πρότεινε 50.000.000 εκατομμύρια δολάρια στο Πανεπιστήμιο με την προϋπόθεση να ενημερώνεται πρώτη για τις έρευνες που διεξάγονταν σ’ αυτό. Στα μάτια του Chapela η γενναιοδωρία αυτή της Novartis φάνηκε τουλάχιστον ύποπτη, κάτι σαν απόπειρα εξαγοράς του ακαδημαϊκού ιδρύματος, αφού, όπως ο ίδιος είχε δηλώσει, είχε δοκιμάσει να κάνει ακριβώς το ίδιο με το ινστιτούτο Scripps όταν δούλευε για την Sandoz.
Η αντίδραση αυτή του Chapela απέναντι στην συμφωνία του πανεπιστημίου με την Novartis προκάλεσε την δυσμένεια των συντελεστών της. Τα πράγματα γίνανε πολύ χειρότερα από την στιγμή που ο Chapela έκανε μια έρευνα πάνω στο γονιδίωμα του Μεξικανικού καλαμποκιού για να ανακαλύψει πως το DNA του ιθαγενούς καλαμποκιού είχε μολυνθεί από μεταλλαγμένο DNA. Πιο εντυπωσιακό ακόμη ήταν το γεγονός πως η μόλυνση ήταν σταδιακή, δεν είχε δηλαδή προέλθει από κάποιο ατύχημα.
Η πρόσληψη τέλος του μεταλλαγμένου DNA από το ντόπιο καλαμπόκι γινόταν με τρόπο τυχαίο και απρόβλεπτο και επομένως με τυχαίες και απρόβλεπτες επιπτώσεις. Η έρευνα αυτή οδήγησε την βιομηχανία των μεταλλαγμένων σε έντονη κινητοποίηση καθώς καταρριπτόταν ένα από τα πιο ισχυρά επιχειρήματά της: τα μεταλλαγμένα δεν επηρέαζαν το περιβάλλον τους και τα γειτονικά οικοσυστήματα. Η γύρη τους δεν μπορούσε να ταξιδέψει μακρύτερα από μερικά εκατοντάδες μέτρα.
Έρευνες που διεξήγαγαν φορείς της μεξικανικής κυβέρνησης επιβεβαίωσαν τα ευρήματα Chapela. Η μεξικανική κυβέρνηση είχε όμως την δική της ατζέντα και το μεταλλαγμένο προφίλ αγροτικών προϊόντων της χώρας δεν συμπεριλαμβανόταν σε αυτό. Οι έρευνες δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ. Όπως ο ίδιος ο Chapela ισχυρίστηκε, Μεξικανοί αξιωματούχοι τον “προέτρεψαν” με σχεδόν μαφιόζικο τρόπο να μην προβεί σε δημοσίευση της έρευνάς του.
Η έρευνα του Chapela συνάντησε δυσκολίες και από άλλα μέτωπα. Τα ευρήματα της διέρρευσαν σκόπιμα στον τύπο με μια πράξη επιστημονικής δολιοφθοράς έτσι ώστε η προγραμματισμένη δημοσίευση στο Nature να αποφευχθεί. H έρευνα Chapela δημοσιεύτηκε τελικά το Νοέμβριο του 2001 στο Nature 15αφού πρώτα έγινε πρωτοσέλιδο στην Le Monde.
Σε μια πρωτοφανή ενέργεια, στις 29-5-2002, το Nature ανακαλεί την έρευνα του Chapela.[16] Έχουν προηγηθεί φωνές που μιλούν για κακή επιστήμη εκ μέρους του Chapela και μια ενορχηστρωμένη διαδικτυακή εκστρατεία κατά του Chapela.
Το Σεπτέμβριο του 2001 συζητείται στο Berkeley η αίτηση μονιμοποίησης του Chapela. Οι εισηγήσεις είναι σχεδόν ομόφωνα θετικές η αίτηση του όμως απορρίπτεται από μια επιτροπή κονδυλίων που συνήθως παίζει τυπικό ρόλο. Μέλος της επιτροπής, ο καθηγητής αναπτυξιακής βιολογίας Jeffrey Rines, ήταν στέλεχος μιας πολυεθνικής μεταλλαγμένων της Acacia Biosciences [17] To 2005 o Chapela κερδίζει την δικαστική διαμάχη με το Berkeley και μονιμοποιείται. Πολλοί χαιρετίζουν την έκβαση αυτή ως “θρίαμβο της ακαδημαϊκής ελευθερίας” [18]
Και όλα αυτά όταν ήδη από το 1999 το αρμόδιο Βρετανικό υπουργείο (MAFF: Ministry of Agriculture, Fishery and Food) έχει παραδεχτεί ότι η μεταφορά μεταλλαγμένης γύρης είναι αναπόφευκτη. Το 2004 μια επιτροπή ειδικών της NACEC ( North American Commission for Environmental Cooperation ) επιβεβαιώνει έμμεσα τα ευρήματα Chapela και προτρέπει την άλεση του Αμερικανικού καλαμποκιού που εξάγεται στο Μεξικό για να αποφευχθεί περαιτέρω γονιδιακή μόλυνση [19] .Την ίδια χρονιά αποκαλύπτεται πως μια ποικιλία μεταλλαγμένου γρασιδιού της Monsanto που χρησιμοποιείται σε γήπεδα γκολφ, μόλυνε φυσιολογικό γρασίδι σε απόσταση 13 μιλίων! [20].
Ίσως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση της πραξικοπηματικής συμπεριφοράς των μεταλλαγμένων συμφερόντων είναι η περίπτωση του δρα Arpad Pusztai. O Pusztai, διακεκριμένος βιοχημικός έκανε το λάθος το 1998 να εμφανιστεί στην τηλεοπτική εκπομπή World in action του δικτύου ITV και να δηλώσει για τα μεταλλαγμένα “Αν είχα επιλογή, στα σίγουρα δεν θα τα ‘τρωγα”. Την άποψη του την στήριξε εν μέρει σε πειράματα που ο ίδιος έκανε σε δύο ομάδες ποντικιών. Στην μια ομάδα τα ποντίκια διατρέφονταν με πατάτες και λεκτίνη. Στην άλλη τα ποντίκια τρέφονταν με μεταλλαγμένες πατάτες που παρήγαγαν οι ίδιες λεκτίνη. Οι λεκτίνες είναι φυσικά παραγόμενες ουσίες που παρέχουν αντιμικροβιακή προστασία στα φυτά. Η ομάδα που τρεφόταν με τις μεταλλαγμένες πατάτες είχε υπολειπόμενη ανάπτυξη των οργάνων τους και μικρότερο του φυσιολογικού εγκέφαλο.
Ο Pusztai δούλευε για λογαριασμό του ινστιτούτο Rowett και θεωρούνταν ο κατ εξοχήν ειδικός στις λεκτίνες. Μετά το πέρας της τηλεοπτικής εμφάνισης του Pusztai o επικεφαλής του Philip James Rowett τον συνεχάρη για τον τρόπο που χειρίστηκε τις ερωτήσεις. Σε 48 ώρες όλα είχαν αλλάξει. Ο James, ο οποίος διορίστηκε στο ινστιτούτο από την κυβέρνηση Blair απέλυσε τον Pusztai και κατάσχεσε τα δεδομένα των ερευνών του. Ο Pusztai λοιδορήθηκε, η δουλειά του ξαφνικά έγινε αντιεπιστημονική. Ένα χρόνο αργότερα μια περίεργη διάρρηξη στην οικία του του στέρησε όλα τα δεδομένα που είχε κρατήσει από τις έρευνες του. [21]
Ο Pusztai και μερικοί συνάδερφοι του είναι πεπεισμένοι πως η απόλυση του ήταν συνέπεια ρητής εντολής του ίδιου του Tony Blair προς τον James [22]. Ο πρωθυπουργός, θερμός υποστηρικτής της GM βιομηχανίας περίμενε από αυτήν κέρδη της τάξης των 75 δισεκατομμυρίων αγγλικών λιρών μέχρι το 2005. Η δήλωση και η έρευνα Pusztai ήταν το λιγότερο ενοχλητικές. Οι δεσμοί όμως της GM βιομηχανίας δεν ξεκινούν ούτε σταματούν στον Blair.
ε) Μεταλλαγμένοι πολιτικοί υπό το φακό των wikileaks.
Πολλά έχουν γραφτεί για την σχέση της κυβέρνησης Clinton με τη GM βιομηχανία. Αυτό που είναι σίγουρα είναι η σχέση της κυβέρνησης Bush είναι ακόμη στενότερη. Ο Clarence Thomas, δικαστής του ανώτατου δικαστηρίου που “αποφάσισε” την εκλογή Bush, διετέλεσε την τριετία 1977-79 δικηγόρος της Monsanto. H Ann Veneman, γενικός γραμματέας γεωργίας ήταν στέλεχος της GM εταιρίας Calgene η οποία ανήκει επίσης στη Monsanto.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα διαπλοκής πολιτικών και εταιρικών παραγόντων ανέφερε το 2002 ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Washington Phil Bereano στους Seattle Times. Ο καθηγητής ισχυρίστηκε ότι στο διάλειμμα μιας τηλεοπτικής εκπομπής η Emmy Simmons του USAID (U.S. Agency for International Development) του είπε: “Σε τέσσερα χρόνια θα έχουν τοποθετηθεί τόσο μεταλλαγμένα στην Νότια Αφρική, ώστε ολόκληρη η ήπειρος θα μολυνθεί από την γύρη”! [23]
Στην βιτρίνα της GM πολιτικής ποζάρουν ακραία πολιτικές ομάδες με παράδοξες υβριδικές ιδεολογίες όπως το LM (Living Marxism), δημοσιογράφοι όπως ο άνθρωπος των πολυεθνικών Steve “the Junkman” Milloy και ακαδημαϊκοί όπως οι C S Prakash και Doug Powell οι οποίοι δείχνουν να συμμερίζονται τις θέσεις του διαβόητου Dennis Avery. O Avery, “ειδικός επιστήμονας”, καταφέρεται εναντίον όλων των οικολόγων εξισώνοντας τους με Ναζιστές, θεωρεί ότι η επέκταση των βιολογικών καλλιεργειών θα κατάστρεφε τα μισά από τα δάση του πλανήτη και πως όσοι καταναλώνουν βιολογικά τρόφιμα κινδυνεύουν να μολυνθούν από το κωλοβακτηρίδιο Εscherichia Coli. Τα περισσότερα από τα επιχειρήματά του είναι καταφανέστατα έωλα. Το αμερικάνικο CDC (Centre for Diseases Control) ανακοίνωσε πως ουδέποτε συνέδεσε το Escherichia Coli με τα βιολογικά προϊόντα όπως ψευδώς είχε δηλώσει ο Avery.
Η σχέση διαπλοκής ανάμεσα σε κυβερνήσεις, πολιτικούς και πολυεθνικά συμφέροντα και η καταστρατήγιση της επιστήμης φαίνονται ξεκάθαρα από πρόσφατα Wikileaks επιστολών που συντάχθηκαν κατά την επάρατη διακυβέρνηση Bush. Η Ισπανία που παράγει το 75% του μεταλλαγμένου καλαμποκιού της Ευρώπης, ζήτησε την υποστήριξη των ΗΠΑ για να αναχαιτίσει το κύμα απαγορεύσεων των καλλιεργειών καλαμποκιού MON8 10 στην Ευρώπη. Αξίζει να σημειωθεί ότι το MON810 είναι προϊόν Monsanto. Όπως περιγράφεται: Ο Γενικός Γραμματέας του Ισπανικού Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ναυτιλίας, & Αγροτικών Υποθέσεων Josep Puxeu ζήτησε από την κυβέρνηση των ΗΠΑ να “συνεχίσει να ασκεί πίεση στις Βρυξέλλες” για τα μεταλλαγμένα [24]
Ο πρέσβης των ΗΠΑ στο Παρίσι και συνιδιοκτήτης με τον G.W.Bush της ομάδας μπέϊζμπολ Texas Rangers για την περίοδο 1989-1998 περιγράφει την στάση της Ε.Ε και την σημασία της Ισπανίας ως προπύργιο και αιχμή για την υπόθεση των μεταλλαγμένων:
“Κατά την άποψη μας, η Ευρώπη κινείται προς τα πίσω και όχι προς τα μπρος σε αυτό το ζήτημα με την Γαλλία να παίζει ηγετικό ρόλο μαζί με την Αυστρία, την Ιταλία και ακόμη και την Comission… Η Ισπανία γίνεται αυξανόμενα στόχος αντι-βιοτεχνολογικών δυνάμεων μέσα στην Ευρώπη… και πως η καλλιέργεια MON810 καλαμποκιού βρισκόταν κάτω από σοβαρή απειλή. Αν η Ισπανία πέσει, η υπόλοιπη Ευρώπη θ’ ακολουθήσει…” [25]
Τι πρότεινε λοιπόν ο πρέσβης στο Παρίσι για να διαφυλαχτούν τα μεταλλαγμένα συμφέροντα στην Ευρώπη;
“Η ομάδα μας στο Παρίσι προτείνει όπως ρυθμίσουμε μια λίστα στόχων αντιποίνων που θα προκαλεί κάποιο πόνο στην ΕΕ, μιας και αυτή (η Ευρωπαϊκή αντίσταση στα μεταλλαγμένα) αποτελεί μια συλλογική ευθύνη, αλλά που εν μέρει θα εστιάζεται επίσης στους χειρότερους ενόχους. Η λίστα θα έπρεπε να είναι μετρημένη αντί για μοχθηρή και πρέπει να είναι μακροπρόθεσμα βιώσιμη, αφού δεν θα πρεπε να περιμένουμε μια πρώιμη νίκη. Το να κινηθούμε προς αντίποινα θα στείλει ξεκάθαρο μήνυμα ότι οι παρούσες επιλογές θα έχουν πραγματικά κόστη για τα συμφέροντα της Ε.Ε και θα μπορούσε να βοηθήσει στην ενδυνάμωση των Ευρωπαϊκών φιλο-βιοτεχνολογικών φωνών” [26]
Αυτό που πρότεινε ουσιαστικά ο Stapleton είναι η διακύρηξη ενός εμπορικού και επιστημονικού πολέμου από τις ΗΠΑ κατά της ΕΕ στο σύνολο της. Αν οι ΗΠΑ μπορούν και θέλουν να προβούν σε μια τόσο εχθρική κίνηση απέναντι σε έναν τόσο οικονομικά ισχυρό και γεωπολιτικά φιλικό πολυκρατικό σχήμα για να σπάσει τις αντιδράσεις στα μεταλλαγμένα και να διαφυλάξει και να προωθήσει συμφέροντα εταιριών, φανταστείτε τι μπορεί να κάνει και τι έχει ήδη κάνει σε μεμονωμένες “αντιβιοτεχνολογικές” φωνές επιστημόνων και ομάδων ακτιβιστών…
Η κυνικότητα του οικονομικού Ιμπεριαλισμιού δεν σταματά εδώ… όπως περιγράφει ο Stapleton:
“Σε απάντηση προσφάτων αιτημάτων από τον Josep Puxeu και την Monsanto απαιτείται η ανανέωση της υποστήριξης εκ μέρους της κυβέρνησης των ΗΠΑ της βασιζόμενης σε επιστήμη γεωργικής βιοτεχνολογικής θέσης της Ισπανίας μέσω υψηλόβαθμης κυβερνητικής παρέμβασης των ΗΠΑ.” [27]
Όπως διαφαίνεται από το κείμενο, οι ΗΠΑ, σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, δεν ενδιαφέρονται για την επιστήμη. Η στήριξη της βιοτεχνολογικής θέσης της Ισπανίας που “είναι βασιζόμενη σε επιστήμη” δεν προτείνεται να γίνει μέσω επιστημονικής επιχειρηματολογίας αλλά υψηλόβαθμης κυβερνητικής παρέμβασης. Η αντίσταση της ΕΕ στα μεταλλαγμένα δεν επιχειρείται να καμφθεί μέσω επιστημονικού διαλόγου, αλλά μέσω της πρόκλησης αντιποίνων. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Guardian: “Οι ΗΠΑ γνώριζαν εκ των προτέρων το πως η Ισπανία θα ψήφιζε (πάνω στο θέμα της απαγόρευσης των μεταλλαγμένων) πριν ακόμη η ισπανική επιτροπή βιοτεχνολογίας αποφανθεί”. [28]
Η επιστήμη δεν χωρά στα βρώμικα παιχνίδια της διαφύλαξης και προώθησης των συμφερόντων των εταιριών.
Είναι παντελώς άσχετη και πολλές φορές απλά τροχοπέδη που πρέπει να παρακαμθεί ή να απενεργοποιηθεί.
Όπως έγινε και με την περίπτωση της Pfizer στο σκανδαλώδη ιατρικό πειραματισμό στο Κάνο της Νιγηρίας [29], με την περίπτωση της παρέμβασης Αμερικανών διπλωματών για την προώθηση συμφερόντων της Boeing [30], έτσι και στην αμερικανική παρέμβαση για να ικανοποιηθούν τα συμφέροντα της Monsanto φαίνεται ξεκάθαρα πως η αμερικανική διπλωματία έχει λειτουργήσει άλλοτε ως στοργικός πατέρας, άλλοτε ως διαμεσολαβητής, άλλοτε ως πράκτορας και άλλοτε ως πλασιέ των συμφερόντων των εταιριών. Ξεχάστε το δημόσιο συμφέρον, την επιστήμη, το διεθνές δίκαιο. Η δημοκρατία υποχωρεί, δίνει συστηματικά την θέση της στην εταιριοκρατία -αν δεν έχει ήδη ολικά αντικατασταθεί από αυτήν- και οι πολιτικοί, πολλοί από αυτούς, μοιάζουν με υπαλλήλους εταιρίας, κάτι που φαίνεται καθαρά και από την αντισυνταγματική υποταγή της Ελλάδας στην αρμοδιότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Το κουτί της Πανδώρας έχει ανοίξει σε όλα τα επίπεδα. Αν δεν τους σταματήσουμε, απλά δε θα σταματήσουν.
στ) Μεταλλαγμένες απειλές.
Ας δούμε για μια ακόμη φορά το πως οι φιλομεταλλαγμένοι προπαγανδιστές στοχοποιούν την επιστήμη και ποιες είναι οι πιθανές επιπτώσεις της επικράτησής τους.
Οι στυλοβάτες του GM μάρκετινγκ χαρακτηρίζουν τους αντιπάλους τους ως οπισθοδρομικούς ή τεχνοφοβικούς. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Δεν υπάρχει καμία επιστημονική βάση στην επιχειρηματολογία όσων αντιπαλεύουν την επιβολή των GMO’s;
Το 2000, 828 επιστήμονες συνυπέγραψαν μια ανοιχτή επιστολή που εξέφραζε ανησυχίες και ενστάσεις απέναντι στην εφαρμογή της τεχνολογίας των μεταλλαγμένων. Είναι λίγο δύσκολο να χαρακτηρίσει κάποιος αυτό το κομμάτι της επιστημονικής κοινότητας ως τεχνοφοβικό ή οπισθοδρομικό. Λογικό φαντάζει αυτή η ομάδα επιστημόνων από όλο τον κόσμο να έχει, αν μη τι άλλο, επιστημονική επιχειρηματολογία.
Φυτά με “εντομοκτόνα” ή εντομοαπωθητικά γονίδια έχουν δημιουργήσει τέτοια εξελικτική πίεση στα έντομα που ήδη ανθεκτικά στις τοξίνες των φυτών έντομα έχουν εμφανιστεί [31]. Από την άλλη πλευρά, μεταλλαγμένα φυτά με εντομοκτόνα γονίδια έχουν ενοχοποιηθεί για θανάτους πληθυσμών μελισσών [32], προνυμφών της πεταλούδας μονάρχη [33] και άλλων ωφέλιμων εντόμων. Η εξαφάνιση μεγάλων πληθυσμών τους σημαίνει μια ασύλληπτη οικολογική καταστροφή καθώς ο επικονιασμός θα περιοριστεί δραματικά. Οι εντομοκτόνες πρωτεϊνες των μεταλλαγμένων εναποθέτονται στο έδαφος με άγνωστες συνέπειες για τις μελλοντικές καλλιέργειες. Τα ίδια τα προϊόντα των μεταλλαγμένων μπορεί να αποβούν επικίνδυνα. Σε μια περίπτωση, μια μεταλλαγμένη τρυπτοφαίνη συσχετίστηκε με 36 θανάτους και 1500 σοβαρές ασθένειες [34]
Η λίστα με τις πιθανούς κινδύνους είναι ατελείωτη. Περιλαμβάνει το ενδεχόμενο της κατάρρευσης των βιολογικών-γενετικών φραγμών απέναντι σε επιθετικούς μικροοργανισμούς που έχουν “εκπαιδευτεί” στα μεταλλαγμένα DNA’s και δεν θα περιορίζονται σε συγκεκριμένου τύπου ξενιστές. Ήδη παρατηρείται το φαινόμενο της ανάπτυξης αντοχής απέναντι σε αντιβιοτικά που με την ασύνετη χρήση των μεταλλαγμένων ενισχύεται δραματικά. Με την γενετική μηχανική έχουμε ανοίξει το κουτί της Πανδώρας, συμμετέχουμε στο κρυφό σχέδιο της ζωής. Αντί αυτή η δυνατότητα να χρησιμοποιείται με σύνεση και προσοχή, οι πολυεθνικές πιέζουν την ανθρωπότητα να παίξει ρωσική ρουλέτα με την ίδια την ζωή στο σύνολό της, με τις δυναμικές ισορροπίες που έχουν αναπτυχθεί μέσα από εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης.
Το πόσο υπερισχύει το κίνητρο του κέρδους έναντι του κινήτρου της προόδου στην στοχοποίηση των πολυεθνικών φαίνεται ξεκάθαρα στις εμπορικές πρακτικές τους. Οι πολυεθνικές έχουν πατεντοποιήσει τους μεταλλαγμένους οργανισμούς που κατασκευάζουν, μηνύουν συστηματικά χρήστες μεταλλαγμένων που δεν είναι πελάτες τους, χρησιμοποιούν την τεχνολογία των terminator genes για να εμποδίσουν τους καλλιεργητές να κρατήσουν σπόρους για την επόμενη χρονιά. Η Monsanto κατασκευάζει μεταλλαγμένα φυτά με γονίδια που προσδίδουν ανθεκτικότητα στο παρασιτοκτόνο Round up που η ίδια η Monsanto παράγει. Με αυτό τον τρόπο η εταιρία εξασφαλίζει συζευγμένες πωλήσεις σπόρου-παρασιτοκτόνου.
Οι πολυεθνικές σε συνέργεια με κυβερνήσεις, πολιτικούς, επαγγελματίες της προπαγάνδας και εξαγορασμένους επιστήμονες, επιδιώκουν απλά να δημιουργήσουν ένα ακόμη ολιγοπώλιο εκτοπίζοντας από τον αγροτικό τομέα τους παραδοσιακούς καλλιεργητές. Απώτερος στόχος είναι να διαμορφωθεί μια απόλυτα εξαρτημένη και ρυθμιζόμενη από αυτές παραγωγή και αγορά. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι λίγο καιρό πριν την “επίσημη” εμφάνιση της οικονομικής κρίσης το 2007 και ενώ το πετρέλαιο κάλπαζε σε ένα πρωτοφανώς επικίνδυνο παιχνίδι κερδοσκοπίας που συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην υπονόμευση και υποβάθμιση της παγκόσμιας οικονομίας, εκείνη ακριβώς την περίοδο διαχύθηκε στα Μ.Μ.Ε το μύθευμα της παγκόσμιας σιτιστικής κρίσης. [35] Η κρίση στα τρόφιμα δεν ήταν ακριβώς ένα κρίσιμο και επιτακτικό πρόβλημα της ανθρωπότητας, ούτε καν της οικονομίας, τουλάχιστον όχι την εποχή που προβλήθηκε. Ήταν μάλλον ένας δούρειος ίππος για την επιβολή των μεταλλαγμένων καλλιεργειών και τροφών στις κοινωνίες υπό το πρόσχημα της φθηνής και αποτελεσματικής λύσης.
Για του λόγου το αληθές, το πρόγραμμα τροφής των Ηνωμένων Εθνών υπολογίζει πως οι διαθέσιμες ποσότητες τροφής που παράγονται σήμερα αρκούν για να υπερκαλύψουν μιάμιση φορά τις διατροφικές ανάγκες του πλανήτη. Μια άλλη έκθεση προβλέπει πως θα υπάρχει αρκετή τροφή χωρίς τις μεταλλαγμένες καλλιέργειες για να καλύψει και στο μέλλον τις απαιτήσεις του πλανήτη. [36]
Σήμερα ο υποσιτισμός δεν αποτελεί θέμα τεχνολογίας αλλά ζήτημα αλληλεγγύης και ανθρωπισμού.
Η αντικατάσταση των παραδοσιακών καλλιεργειών από μεταλλαγμένες σε παγκόσμιο επίπεδο είναι ακριβώς αυτή που μπορεί υπό συνθήκες να οδηγήσει σε επισιτιστική κρίση και παγκόσμιο λοιμό και που μπορεί να συμβάλλει στην εμφάνιση άλυτων οικολογικών προβλημάτων και πραγματικών καινών επιδημιών…
terrapapers.com
***
@Πέτρος Αργυρίου / 2011
***
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Παρακαλούμε τα σχολιά σας να ειναι σχετικά με το θέμα, περιεκτικά και ευπρεπή. Για την καλύτερη επικοινωνία δώστε κάποιο όνομα ή ψευδώνυμο. Διαφημιστικά σχόλια δεν δημοσιεύονται.
Επειδή δεν υπάρχει η δυνατότητα διόρθωσης του σχολίου σας παρακαλούμε μετά την τελική σύνταξή του να ελέγχεται. Προτιμάτε την ελληνική γραφή κι όχι την λατινική (κοινώς greeklish).
Πολύ σημαντικό είναι να κρατάτε προσωρινό αντίγραφο του σχολίου σας ειδικά όταν είναι εκτενές διότι ενδέχεται να μην γίνει δεκτό από την Google (λόγω μεγέθους) και θα παραστεί η ανάγκη να το σπάσετε σε δύο ή περισσότερα.
Το σχόλιό σας θα δημοσιευθεί, το αργότερο, μέσα σε λίγες ώρες, μετά από έγκριση του διαχειριστή του ιστολογίου, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να δημοσιεύει όλα τα σχόλια που δεν παραβαίνουν τους όρους που έχουμε θέσει στις παρούσες οδηγίες.
Υβριστικά, μη ευπρεπή και προπαγανδιστικά σχόλια θα διαγράφονται ή δεν θα δημοσιεύονται.