Η έννοια του μέτρου στην ζωή μας

Γράφει ο Μιχάλης Κουτσός, Φιλόλογος – Συγγραφέας 

 

Μέτρο είναι η αποφυγή της υπερβολής. Ο Ισοκράτης τονίζει: «μήτε ευτυχών ίσθι περιχαρής, μήτε δυστυχών περίλυπος αλλά μέτριος γίγνου εφ΄εκατέρας της τύχης», δηλαδή ούτε όταν πάνε καλά τα πράγματα να δείχνεις υπερβολική χαρά, ούτε όταν πάνε άσχημα να δείχνεις υπερβολική λύπη. Αυτό σημαίνει αυτοσυγκράτηση, αυτοκυριαρχία και αυτογνωσία. Στην ζωή θα υπάρξουν και καλές στιγμές και κακές και καλούμαστε να διαχειριστούμε σωστά όχι μόνο τις κακές αλλά και τις καλές. Έτσι εξασφαλίζεται η ηρεμία, η οποία είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση αυτών που συμβαίνουν στην ζωή.

 

Το θέμα είναι πού θα βρούμε αυτήν την ηρεμία και την νηφαλιότητα, όταν ξεσπούν τα γεγονότα σαν λαίλαπες. Αυτό εξαρτάται από τον τρόπο αντιμετώπισης των προβλημάτων της ζωής. Εφόσον δεν είναι δυνατόν να μην υπάρχουν είτε κακές είτε καλές στιγμές, μένει να μάθουμε να τις αντιμετωπίζουμε σωστά συμβουλευόμενοι την λογική, την συνείδησή μας, την κοινωνική και ευαγγελική ηθική. 

 

Το μέτρο κατά τον Αριστοτέλη 

 

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι το μέτρο, δηλαδή η μεσότητα π.χ. αν το θράσος, που είναι το παράλογο θάρρος, και ο φόβος, που είναι η έλλειψη θάρρους, είναι υπερβολές, το θάρρος, που είναι «λελογισμένο» είναι η μεσότητα, το μέτρο. 

 

Και για μεν τα πράγματα είναι εύκολο να προσδιοριστεί η μεσότητα, που είναι το κέντρο που έχει ίση απόσταση από τα δύο άκρα. Το μέσο σε σχέση με μας δεν είναι αυτό που απέχει εξίσου από τα δύο άκρα, όπως γίνεται για τα πράγματα, όπου υπάρχει κάτι εντελώς αντικειμενικό και παραδεκτό από όλους. Για παράδειγμα, αν κάποιος τρώει δέκα μερίδες φαγητό και ένας άλλος τρώει δύο μερίδες, το κανονικό, το μέσο, δεν είναι έξι μερίδες, γιατί και πάλι οι έξι μερίδες για κάποιον μπορεί να είναι λίγο, ενώ για έναν άλλο να είναι λίγο. Το μέσο επομένως σε σχέση με μας είναι υποκειμενικό και άλλος το ορίζει έτσι κι άλλος το ορίζει αλλιώς, όλοι όμως ως μέσο παίρνουν αυτό που δεν είναι πολύ ούτε λίγο. 

 

Ανάμεσα όμως στο όχι πολύ και όχι λίγο υπάρχει μια μεγαλύτερη ελευθερία προσδιορισμού του μέσου απ’ ό,τι στον προσδιορισμό του μέσου ενός πράγματος. Στο ίδιο παράδειγμα ανάμεσα στο 2 και στο 10, το 3 και το 4 θα ήταν λίγο, το 8 και το 9 πολύ. Τι μένει τότε; Το 5 το 6 και το 7 είναι τα μέσα για διαφορετικούς ανθρώπους. Αν τη δειλία τη βαθμολογούσαμε με 2, 3 και 4, ενώ τη θρασύτητα με 8, 9 και 10, τότε τη ανδρεία θα τη βαθμολογούσαμε σε άλλον με 5, σε άλλον με 6, σε άλλον με 7, ανάλογα με το προς τα πού κλίνει, είτε προς τη δειλία είτε προς το θρασύτητα. Πάντως αυστηρά αντικειμενικά κριτήρια προσδιορισμού του μέσου σε σχέση με μας, δηλαδή του υποκειμενικού, δεν υπάρχουν. Τα μόνα κριτήρια είναι η υπερβολή και η έλλειψη, αλλά αυτά οριοθετούνται στα άκρα και αφήνουν ένα μεγάλο περιθώριο προσδιορισμού του μέσου. 

 

Η διαφορά του μέσου των πραγμάτων και του μέτρου των ανθρώπων 

 

Το μέσο σε σχέση με το ίδιο το πράγμα (αντικειμενικό) είναι ένα και παραδεκτό από όλους χωρίς καμιά αμφισβήτηση, γιατί είναι μετρήσιμο, με οποιαδήποτε μέτρα κι αν μετρηθεί. Αντίθετα το μέσο σε σχέση με μας δεν είναι ένα αλλά περισσότερα κατά μερικούς, ενώ κατά άλλους όχι, κι αυτό γιατί υπεισέρχονται πολλοί άλλοι παράγοντες στην υποκειμενική κρίση του ανθρώπου. Απόλυτη ταύτιση στις κρίσεις των ανθρώπων δεν μπορούμε να έχουμε. Μόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να ορίσουμε το μέσο, το κανονικό. Έτσι το κανονικό για άλλους είναι αυτό, για άλλους άλλο. Σίγουρα όμως υπάρχουν κάποια όρια προσδιορισμού του κανονικού και αυτά είναι το υπερβολικό και το ελάχιστο. Κανονικό λοιπόν είναι ό,τι δεν είναι υπερβολικό και ό,τι δεν είναι ελάχιστο, πράγμα που δίνει μεγάλα περιθώρια να κινηθεί ο άνθρωπος για να θεωρείται κανονικός. 

 

Ποιος ορίζει το μέτρο στη ζωή του ανθρώπου κατά τον Αριστοτέλη 

 

Υπάρχει, βέβαια, ένα ακόμη θέμα ή και πρόβλημα: ποιος ορίζει και ποιος καθορίζει την έννοια του κέντρου, της μεσότητας, επομένως και του μέτρου. Υπάρχει κάποια αρχή, ένα είδος ηθικής εξουσίας που θεσπίζει, δυναμικά ή αυθαίρετα, πού ακριβώς βρίσκεται αυτή η περίφημη έννοια της μεσότητας, επομένως και του μέτρου; 

 

Αυτονόητο ότι δυναμικά κα αυθαίρετα δεν ορίζονται έννοιες ηθικής τάξεως. Δε θα είχαν τότε την γενική αποδοχή. Θα έμοιαζαν με κελεύσματα κάποιας εξουσίας. Οι ηθικές, όμως, συμπεριφορές του ανθρώπου δεν καθορίζονται εξουσιαστικά. 

 

Ο Αριστοτέλης μας έχει δώσει την απάντηση. Οι άνθρωποι που έχουν φρόνηση, οι νουνεχείς, οι στοχαζόμενοι, όσοι δηλαδή έχουν μυαλό, αυτοί ορίζουν την έννοια της μεσότητας. Παράλληλα, για να διασφαλιστεί η έννοια μιας αντικειμενικής και αποδεκτής μεσότητας, υπάρχουν και λειτουργούν ως όρια οι δύο έννοιες των άκρων, δηλαδή η υπερβολή και η έλλειψη. Είναι οι ορίζουσες έννοιες, αυτές που καθορίζουν το νοητικό τοπίο, το σημείο δηλαδή στο οποίο βρίσκεται η μεσότητα. 

 

Επομένως οτιδήποτε ταυτίζεται με το υπερβολικό, το διογκωμένο, το πληθωρικά ακραίο που δεν αυτοπεριορίζεται και δεν περιστέλλεται, όχι μόνο δεν περιέχει την έννοια του μέτρου αλλά την καταργεί ολοσχερώς. 

 

Απ’ την άλλη πλευρά, οτιδήποτε ανήκει στο άλλο άκρο, δηλαδή στην έλλειψη, είναι κι’ αυτό ένδειξη υπερβολής. Και η έλλειψη ακυρώνει και καταργεί την έννοια του μέτρου και της μεσότητας. Για παράδειγμα, η σπατάλη, ως έννοια υπερβολής και ως κακή διαχείριση, είναι ακραία κατάσταση, δεν περιέχει το μέτρο. Επίσης, η τσιγγουνιά ως μια έλλειψη, καταργεί και αυτή το μέτρο. Ανάμεσά τους, ως κέντρο και μεσότητα, είναι το μέτρο: η λογική, η συγκρατημένη, η σωστή διαχείριση της ιδιωτικής και της δημόσιας οικονομίας. 

 

Η αποφυγή της υπερβολής στα λόγια 

 

Αυτός που λέει πολλά και περιττά είναι «αμετροεπής» κατά τους αρχαίους, φλύαρος για εμάς. Και δεν είναι θέμα υπομονής του ανθρώπου αυτού από τους συνομιλητές του αλλά ενέχει τον κίνδυνο να προσβάλλει κάποιον, να εκθέσει όχι μόνο αυτόν αλλά και τον ίδιο. Επίσης υπάρχει κίνδυνος να αποκαλύψει διάφορα μυστικά που του εμπιστεύτηκαν οι φίλοι του αλλά αυτός με την πρώτη ευκαιρία τα αποκαλύπτει. Θα πρέπει κανείς να σκέφτεται τί θα πει, όταν ανοίξει το στόμα του να μιλήσει. «Θου, Κύριε, φυλακήν τω στόματί μου και θύραν περιοχής περί τα χείλη μου» παρακαλεί τον Θεό ο ψαλμωδός. 

 

Από την σοφία των προγόνων μας 

 

»Μη εν πολλοίς ολίγα λέγε, αλλ’ εν ολίγοις πολλά » 

Να μη λες με πολλά λόγια λίγα πράγματα, αλλά με λίγα λόγια πολλά. 

 

Το να λες πολλά δεν σημαίνει ότι αυτά τα πολλά είναι και περιττά, όταν το απαιτούν οι περιστάσεις. Το να λες πάλι λίγα και να μην εξηγείς αυτό που θέλεις να πεις πάλι δημιουργείς πρόβλημα. Το θέμα είναι για θέματα που θέλουν λίγα λόγια να μην λέμε πολλά και αποσυντονίζουμε τον συνομιλητή μας. Γενικώς πρέπει να λέμε τα απαραίτητα, τα οποία έχουν μέσα τους το μέτρο. 

 

»Χρη σιγάν ή κρείσσονα σιγής λέγειν» 

Πρέπει να σιωπάς ή να λες λόγια ανώτερα απ’ τη σιωπή. 

 

Εδώ τονίζεται το θέμα της σιωπής και του λόγου. Όπου πρέπει να σωπάσουμε, να σωπάσουμε και όπου πρέπει να μιλήσουμε. Να μιλήσουμε, όμως πρέπει να πούμε σημαντικά και απαραίτητα πράγματα και όχι αερολογίες, που δεν έχουν μέτρο και πρέπει να τις αποφεύγουμε. 

 

»Εν οργή μήτε λέγειν μήτε πράττειν» 

Όταν είσαι οργισμένος ούτε να λες ούτε να ενεργείς. 

 

Η οργή, ο θυμός είναι κακός συμβουλάτορας, διότι δεν λειτουργεί η λογική αλλά το πάθος της οργής και του θυμού. Όταν υπάρχουν αυτά και παραπανίσια θα πούμε και κάποια υλική ζημιά. μπορεί να προκαλέσουμε. 

 

»Λάλει α δει και ό, τι δει και ούκ ακούσει α μη δει» 

Λέγε εκείνα που πρέπει και όπως πρέπει και μην ακούς εκείνα που δεν πρέπει. 

 

Πρέπει να λέμε αυτά που πρέπει και όχι όσα δεν πρέπει. Το θέμα όμως είναι ποιος θα μας πει τί πρέπει να πούμε και τί όχι. Αυτό θα μας το πει η λογική και οι ηθικές αρχές μας. Αν αγαπάμε τους άλλους, αν τους εκτιμούμε, αν τους σεβόμαστε, δεν θα τους προσβάλλουμε, δεν θα τους πληγώσουμε, δεν θα τους στενοχωρήσουμε. Το να μην ακούς πάλι αυτά που δεν πρέπει, θα πρέπει να αποφεύγουμε εκεί που λέγονται αυτά και να μην προκαλούμε με τα λόγια μας τους άλλους, διότι θα ακούσουμε αυτά που θα θέλαμε να ακούσουμε. 

 

δει σώφρων, δίκαιος, αγαθός ανήρ σιγάν ή λαλείν τα καίρια 

Πρέπει ένας σώφρων, ένας δίκαιος και ένας καλός άνθρωπος να σιωπαίνει ή να λέει καίρια πράγματα. 

 

Το να λέμε καίρια πράγματα δείχνουμε ότι είμαστε σώφρονες, δίκαιοι και καλοί άνθρωποι. Η σωφροσύνη θα μας προφυλάξει από τα άκαιρα και ανεπίτρεπτα λόγια, η δικαιοσύνη θα μας οδηγήσει στη σωστή κρίση και η καλοσύνη θα μας κάνει να δείξουμε κατανόηση. 

 

Η αποφυγή γενικά της υπερβολής 

 

Η υπερβολή πρέπει να αποφεύγεται πάντοτε και παντού. Σε όλες δηλαδή τις περιπτώσεις, στο φαγητό, στην ενδυμασία, στην διακόσμηση του σπιτιού, στην διαχείριση των χρημάτων κλπ. πρέπει να αναζητούμε το μέτρο, την χρυσή τομή, για να πετυχαίνουμε τον στόχο μας. Παρακάτω αναφέρουμε μερικές από αυτές, για τις οποίες οι σοφοί μας πρόγονοι μας δίνουν τις κατάλληλες συμβουλές. 

 

«ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ» (Κλεόβουλος ο Ρόδιος) 

 

Συνήθως λέμε παν μέτρον και το γενικεύουμε, ενώ το μέτρο είναι κατά περίπτωση καλό και όχι σε όλες τις περιπτώσεις. Το μέτρο κατά τον Αριστοτέλη είναι υποκειμενικό ανάλογα με την συγκρότηση του καθενός από την άλλη κάθε κοινωνία έχει και τα δικά της μέτρα, άλλα στην αρχαία εποχή και άλλα σε νεότερες εποχές. 

 

«ΠΑΝ ΤΟ ΠΟΛΥ ΤΗ ΦΥΣΕΙ ΠΟΛΕΜΙΟΝ» (Ιπποκράτης) 

«Κάθε τι το υπερβολικό δεν το ανέχεται η φύση» 

 

Ο Ιπποκράτης που μελέτησε πολύ καλά την ανθρώπινη φύση από ιατρική άποψη γνωρίζει ότι το υπερβολικό επιβαρύνει τον άνθρωπο και του δημιουργεί διάφορα ιατρικά προβλήματα για παράδειγμα τα πολλά γλυκά προκαλούν ζάχαρο του διαβήτη. «

 

ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ» (Σόλων ο Αθηναίος) 

«Τίποτα να μην είναι υπερβολικό» 

 

Θα περιμέναμε να λέει «μηδέν άγαν λέγε ή «μηδέν άγαν πράττε», όμως ο Σόλωνας δεν το περιορίζει μόνο σε αυτές τις δυο περιπτώσεις αλλά αναφέρεται γενικά σε όλες. Η υπερβολή είναι η έλλειψη του μέτρου. Ούτε πολύ ούτε λίγο αλλά αυτό που πρέπει. 

 

«Αγαπώ το σπίτι, όπου δεν βλέπω τίποτε το περιττό, και όπου βρίσκω ό,τι χρειάζεται» (Πιττακός o Μυτιληναίος) 

 

Ο Πιττακός δεν έζησε σε εποχές όπου δεν υπήρχαν πολυτελή σπίτια αλλά κρίνει ότι, όταν η οικοσκευή περιέχει τα απαραίτητα, τότε και λιγότερα χρήματα απαιτούνται και λιγότερος κόπος καταβάλλεται, για να συντηρηθούν, και περισσότερο χρόνο μας εξασφαλίζουν, για να ασχοληθούμε με άλλα πράγματα που είναι πολύ πιο απαραίτητα. 

 

«Αν κάποιος ξεπεράσει το μέτρο, τα πιο ευχάριστα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν τα πιο δυσάρεστα» (Δημόκριτος). 

 

Το ευχάριστο είναι ευχάριστο, όταν το απολαμβάνουμε με μέτρο, κάθε υπερβολή στην απόλαυση των ευχάριστων οδηγεί στον κορεσμό, στην πλησμονή και τελικά στην δυσαρέσκεια. 

 

«Όταν ένα ζώο χρειάζεται κάτι, ξέρει πόση είναι η ανάγκη του, ενώ ο άνθρωπος δεν ξέρει» (Δημόκριτος). 

 

Τα ζώα έχουν αναπτυγμένο το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και ωθούνται στην απλή ικανοποίηση του, ενώ ο άνθρωπος υπερβαίνει το ένστικτο του κορεσμού και γίνεται χειρότερος από τα ζώα. Φτάνει να θυμηθούμε τον Καλιγούλα και τους ομοτράπεζούς του, που μετά από τρελό φαγοπότι, έκαναν εμετό, για να ξαναφάνε. 

 

«Όπως από όλες τις αρρώστιες το χειρότερο είναι ο καρκίνος, το ίδιο και στην περιουσία το χειρότερο είναι η ανώφελη και αδιάκοπη σπατάλη» (Δημόκριτος). 

 

Όσο μεγάλη περιουσία και να έχει κανείς, αν είναι σπάταλος, θα την ξοδέψει όλη και θα ζητιανεύει. Η ελάχιστη περιουσία σίγουρα δημιουργεί πολλά προβλήματα αλλά και η μεγάλη θέλει χρηστή και συνετή διαχείριση, όχι μόνο για να διατηρηθεί αλλά και να αυξηθεί. Αλλιώς θα είναι μπροστά σε αδιέξοδο και βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση, όπως όταν έχει καρκίνο. 

 

«Πρέπει να αποφεύγεται με κάθε τρόπο από το σώμα η ασθένεια, από την ψυχή η αμάθεια, από την κοιλιά η πολυτέλεια, από την πόλη η εξέγερση, από την οικογένεια η διχόνοια και από όλα η έλλειψη μέτρου» (Πυθαγόρας). 

 

Αν η ασθένεια, η αμάθεια, η πολυτέλεια, η εξέγερση και η διχόνοια είναι μεγάλα κακά και πρέπει όσο μπορεί κανείς να τα αποφεύγει, μεγαλύτερο κακό από όλα αυτά είναι η έλλειψη του μέτρου, η οποία συσσωρεύει πολύ περισσότερα κακά. 

 

Πραγματικό μεγαλείο έχουν μόνο όσοι δεν αυτοδιαφημίζονται και δεν θεωρούν τον εαυτό τους σπουδαίο. (Λέων Τολστόι). 

 

Όσο σπουδαίος κι αν είναι κανείς δεν πρέπει να αυτοδιαφημίζεται, διότι πάντοτε υπάρχουν άλλοι πολύ ανώτεροι από αυτόν κι ακόμα συνέβαλαν και άλλοι, για να φτάσει να γίνει σπουδαίος. Εξάλλου οι άλλοι έχουν μάτια και βλέπουν και έτσι συχνά τον αναγνωρίζουν και αυτό έχει μεγαλύτερη αξία. 

 

Αν θες οι άλλοι να λένε καλά πράγματα για σένα, μη λες εσύ καλά πράγματα για τον εαυτό σου (Πασκάλ). 

 

Το να λέμε καλά πράγματα για τον εαυτό μας και πιο εύκολο πράγμα είναι και μας κάνει εγωιστές, ενώ αντίθετα το να αναγνωρίζουμε το καλό στους άλλους είναι πιο δύσκολο αλλά μας κάνει ταπεινούς και συνεργάσιμους με όλους. 

 

Η έννοια του μέτρου κατά την ορθόδοξη πίστη 

 

Το μέτρο διατρέχει όλη την ορθόδοξη πίστη, διότι σύμφωνα με αυτήν ο χριστιανός με το να αγωνίζεται κατά των παθών επιδιώκει το μέτρο στην ζωή του. Τα πάθη είναι ο ορισμός της υπερβολής. Στο πάθος απουσιάζει η Θεία Χάρη αλλά δεν λειτουργεί και η απλή λογική. Πρόκειται για μια «παρά φύσιν» λειτουργία, η οποία απορυθμίζει και αποσυντονίζει τον άνθρωπο και τον οδηγεί σε παράλογες καταστάσεις, στις οποίες δεν υπάρχει το μέτρο. Όλα τα πάθη π.χ. η φιληδονία, η φιλοδοξία, η φιλαρχία, η φιλαργυρία κλπ. είναι αφύσικες καταστάσεις, που δεν συνάδουν με τον λογικό άνθρωπο. 

 

Αντίθετα η επιδίωξη των αρετών οδηγεί τον άνθρωπο στην σύνεση και την σωφροσύνη. Η αρετή κατά Χριστό δεν είναι μεσότητα, όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, αλλά είναι η έλλειψη του πάθους, που είναι η προσωποποίηση της υπερβολής. Έτσι η ταπείνωση είναι η έλλειψη του εγωισμού, η αγάπη είναι η έλλειψη του μίσους. Η υπερβολή επιτρέπεται μόνο στις αρετές, τις οποίες άλλος τις κατακτά σε μεγάλο βαθμό κι άλλος σε μικρότερο. 

 

Οι αρετές κατά τους πατέρες της εκκλησίας είναι καρπός του Αγίου Πνεύματος. Η κατάκτηση αυτών των αρετών εξαρτάται από τον βαθμό καθαρότητας της ψυχής και την ταπείνωση του φρονήματος. Υπάρχει διαβάθμιση ως προ το ύψος των αρετών που θα αποκτήσει ο πιστός χριστιανός. Επομένως το μέτρο δεν είναι το ίδιο για όλους αλλά διαφορετικό, διότι εξαρτάται από παράγοντες, που είναι διαφορετικοί στον ένα και διαφορετικοί στον άλλο. Το ίδιο συμβαίνει και με την κακία. Άλλος είναι λίγο κακός και άλλος πολύ. Η κακία, όπως και τα πάθη, έχει αρνητικό πρόσημο, αλλά και σε αυτήν υπάρχει η έννοια της υπερβολής, δηλαδή της μεγάλης κακίας. Η μετοχή και κοινωνία με τον Θεό εξασφαλίζει την φώτιση του Θεού, η οποία είναι η εγγύηση της «κατά το μέτρον των δωρεών του Χριστού», κατάκτησης των αρετών. Μία βασική αρετή είναι η διάκριση, σύμφωνα με την οποία ο χριστιανός βρίσκει το μέτρο σε κάθε περίπτωση και κρίνει το τί πρέπει να κάνει. Η σωφροσύνη, η οποία κινείται και αυτή μέσα στα όρια του μέτρου, μπορεί είναι «ο μπούσουλας» στο ταξίδι για τον ουρανό μέσα στην τρικυμισμένη θάλασσα της ζωής. Η ειρήνη του Θεού εξασφαλίζει στον πιστό την νηφαλιότητα και την αποφυγή από ακραίες ενέργειες. Το «κατ’ εικόνα» τον οδηγεί στο «καθ’ ομοίωση» Θεού, ο οποίος κυριαρχεί αλλά και ρυθμίζει τα πάντα, ώστε παντού να υπάρχει το μέτρο και η αρμονία. 

 

Επιλογικά 

 

Το μέτρο των αρχαίων Ελλήνων, όταν συμπληρωθεί με την κατά Χριστό ζωή δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια πετυχημένη και ευτυχισμένη ζωή, που όλοι την ποθούμε.

 

πηγή