Η Χάγη δεν παράγει νέα, ούτε λέει κάλαντα!

Γράφει ο Αθανάσιος Πιτσιόρλας 

δικηγόρος Θεσσαλονίκης

pitsiorlaw@hotmail.com 

 

Αρκετά από όσα ακούγονται ξανά και αυξητικά τελευταία για το Αιγαίο, ακόμη και από ανθρώπους πολύ μορφωμένους, είναι ανυπόφορα. Κάποιοι είπαν πρώτοι πράγματα περίεργα και προκάλεσαν ξανά την καχυποψία και τους φόβους πολιτών. Ραδιοφωνικός παραγωγός πολύ πρόσφατα συμπέρανε, «Η Χάγη είναι το μόνο σίγουρο». 

 

Εφόσον τόσοι επαναφέρουν το θέμα Χάγη, επανέρχεται και η παρακάτω επιστολή, μετά από κόντεμα. Τον Ιανουάριο 2022, εστάλη στον καθηγητή Πάνο Ιωακειμίδη μετά από σχετικά γραπτά του και σε μερικούς ακόμη. Θέλησα να μην την δημοσιεύσω αλλά δεν σε αφήνουν να αγιάσεις. Καθώς το περιεχόμενό της εξαρτάται από ό,τι γράφηκε πριν, η επιστολή, το λέει, δεν είναι κείμενο με πλήρη θεώρηση του ζητήματος, τα όρια του οποίου είναι τεράστια. Στο χρόνο που μεσολάβησε, είχε αποτελέσματα. Ελπίζω να βοηθήσει να μειωθεί έστω λίγο ακόμη η ομίχλη στο ζήτημα και ίσως να μειωθούν όσοι και όσα ακούγονται. 

*** 

Αγαπητέ καθηγητά, 

 

Μετά την επίσκεψη του έλληνα υπουργού Εξωτερικών στην Άγκυρα πέρυσι το Μάρτιο μας ζητήσατε να «Δώσουμε στην διπλωματία μία ευκαιρία».[1] Αντιδράσεις άλλων τράβηξαν την προσοχή μου, ενώ θυμόμουν ήδη δύο άλλα γραπτά σας σε εφημερίδες[2] στην αρχή της χρονιάς. Χρειαζόταν απελπιστικά τόσος δα χρόνος για να κλείσω τότε την επιστολή. Επιτέλους, τώρα μπορώ και θέλω να αντιδράσω λίγο κι εγώ. Εκτός από δικά σας, υπάρχουν κι άλλα ελληνικά γραπτά[3] τα οποία αποδέχονται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τουρκικές απόψεις, όπως ότι οι θέσεις της Ελλάδας είναι «μαξιμαλιστικές», και ότι «επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 ν.μ. μετατρέπει το Αιγαίο σε ελληνική λίμνη», παρά το δικαίωμα αυτό των κρατών. Τέτοιες απόψεις είναι λυπηρές και μη κατανοητές. Αυτό είναι ένα από τα παράδοξα: ενώ οι Τούρκοι δίνουν μάχη για να περάσουν τις απόψεις τους διεθνώς και ενδεχομένως πληρώνουν, στην Ελλάδα πανεπιστημιακοί και άλλοι τους το κάνουν δωρεάν. Δεν μπορεί κάποιος παρά να ενοχλείται όταν ακούει ή διαβάζει Τούρκους να επικαλούνται έλληνες καθηγητές ως υποστηρίζοντες τις απόψεις τους. Ομοίως ενοχλητικό παράδοξο είναι να βλέπουμε έλληνες καθηγητές και άλλους να μην είναι στην ίδια γραμμή με το Πολεμικό Ναυτικό και την Αεροπορία ενώ το κόστος της προσπάθειας μεταξύ σας είναι δυσανάλογο.

 

Μετά από εκτεταμένες σπουδές, εμπειρία σε αρκετές χώρες και οικογενειακή παράδοση, πανέξυπνος, πολύγλωσσος γνωστός μου μελετούσε για το διπλωματικό σώμα. Ένα μικρό περιστατικό και μόνο ήταν η αιτία ο διπλωμάτης πατέρας του να του πει ψυχρά, «δεν κάνεις για διπλωμάτης». Έκανε τότε στροφή σε καριέρα καθηγητή πανεπιστημιακού. Εγώ δεν χρειάζομαι άλλο από τα τρία μικρά γραπτά σας για το ευρύ κοινό για να πω ότι κι εσείς είστε ακατάλληλος για τη διπλωματία. Το γιατί πιο κάτω.

 

Η παρέμβασή σας πάνω στη σκόνη της υπουργικής επίσκεψης ήταν αχρείαστη. Το να «Δώσουμε στην διπλωματία μία ευκαιρία» όπως και τα άλλα 2 μπορούν να υποβληθούν σε έλεγχο φράση τη φράση. Θα το κάνω μόνο όσο εκτίθενται για έλλειψη ρεαλισμού ενώ εννοείται ότι δεν είναι ολοσχερώς απορριπτέα. Εννοείται επίσης ότι η έκταση αναφοράς της επιστολής μου (φιλοδοξίες) είναι εξαρτημένη από τα δικά σας γραπτά.

 

Καταρχήν είναι αδύνατο να διαφύγει ο τίτλος του άρθρου σας. Όταν έχουν προηγηθεί 62 διπλωματικοί γύροι, επί δεκαετίες, πόσο επιτυχής μπορεί να είναι στα μάτια περίπου του καθενός ο τίτλος «να δώσουμε στη διπλωματία μία ευκαιρία»; Έπειτα, οι ευκαιρίες είναι ευκαιρίες για την μοναδικότητά τους! Εάν γνωρίζετε ότι οι 62 γύροι είχαν ουσία και έγινε πρόοδος, παρακαλώ να μας τη δείξετε. Εάν δε οι 62 γύροι σας αφήνουν αισιοδοξία δεν μας έχετε εκθέσει την πηγή της. Με βάση ό,τι είναι δημόσια γνωστό,[4] από το 1999 γίνονται όχι διαπραγματεύσεις αλλά διερευνητικές προς αναζήτηση εδάφους για διαπραγμάτευση. Δεν είναι περιέργως πολύς αυτός ο χρόνος.

 

Αντιδράσατε για ό,τι έγινε στην Άγκυρα μπροστά στα μικρόφωνα ενώ η άλλη πλευρά, η οποία βάζει στην διπλωματία πνεύμα και πρακτικές από το ποδόσφαιρο, το προκάλεσε. Εφόσον δεν σας αρέσουν τα μικρόφωνα, πώς θα ανακόψετε την επιθετικότητα των τούρκων πολιτικών, έστω μπροστά στα μικρόφωνα; Αυτό δεν μπορεί να γίνει με ευχές. Δεν θα επικαλεστώ γεγονότα μεταγενέστερα των γραπτών σας. Αν θέλετε κάνετό το εσείς. Ξεχάσατε τί συνέβη στην Αθήνα τον Δεκέμβριο 2018 όταν οι πολιτικοί μας κατ’ επίδειξη βλακείας κάλεσαν τον κ. Ερντογάν και ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, νομικός, προσπαθούσε να τον μαζέψει μπροστά στα μικρόφωνα και τις κάμερες; Ξεχάσατε αυτό που έπαθε η πρόεδρος της Ευρωπαικής Επιτροπής στο προεδρικό μέγαρο της Τουρκίας εβδομάδες πριν δημοσιεύσετε το άρθρο σας; Δύο είχαν ήδη καθήσει στις καρέκλες τους και η πρόεδρος, εκπρόσωπος διακρατικού θεσμού, παρέμενε σίξυλη ωσάν δεκαπεντάχρονη μαθήτρια μη ξέρωντας τί να κάνει ενώ έπρεπε να ξέρει. Σε αυτό το ένα και μόνο απλό, ορατό περιστατικό που ήταν η διπλωματία του δικού σας στυλ για να το αποφύγει, να το αποτρέψει ή να δώσει τη δέουσα απάντηση;

 

Έχω την εξής πολυτελή επιθυμία: Θα ήθελα να δω σε μία ευθεία γραμμή όρθιους όλους μαζί εκείνους τους έλληνες πολιτικούς και τους επιστήμονες οι οποίοι ανά τις δεκαετίες είναι υπέρ της «πολιτικής του κατευνασμού».

 

Η υπουργική εμφάνιση στην Άγκυρα δεν μπορούσε να γίνει καλύτερη εκεί που έφτασαν οι ελληνοτουρκικές σχέσεις. Ο,τι είπε ο Νίκος Δένδιας ήταν ασύλληπτης ακρίβειας και απόδοσης. Εκπληκτικά προετοιμασμένος, έκανε ό,τι έπρεπε, όσο έπρεπε. Εξέθεσε στα μικρόφωνα την τουρκική αλαζονία μαζί με μέρος από την βάση των προβλημάτων και ένα ρεαλιστικό διάδρομο διαπραγμάτευσης, εάν τον θέλουν. Δεν μπορείς να επιλύσεις προβλήματα αγνοώντας την πραγματική βάση τους. Εάν το κάνεις, θα τα ξαναβρείς μπροστά σου. Εάν τυχόν κάνεις συμφωνία αγνοώντας τα θα αποδειχθεί άδικη, εξωπραγματική, μη λειτουργική. Οι συμφωνίες πρέπει να μπορούν να εφαρμοστούν. Κάποιες δε τρέχουν πολύ στο μέλλον ή είναι διηνεκείς. Η συμφωνία των Πρεσπών είναι σήμερα ντροπή για την Ελλάδα, τους πολιτικούς, τους διπλωμάτες της, το υπουργείο Εξωτερικών, για όλους μας και διδάσκει όποιον έχει την ικανότητα να διδάσκεται.

 

Ιδέες όπως «δεν μπορούμε να κρύψουμε τα προβλήματα κάτω από το χαλί» και «έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας …» με το ρεαλισμό και την απλότητά τους μπορούν να λειτουργήσουν ως νέες πολιτικές και διπλωματικές αρχές αντιμετώπισης της Τουρκίας, εάν είναι να υπάρξει κάποτε οδός κοινής επίλυσης.

 

Εγώ προσωπικά αμφιβάλλω εάν η Τουρκία θέλει να επιλύσει ελληνοτουρκικά ζητήματα ακόμη και με διάλογο, ακόμη κι αν κάποιοι Τούρκοι έχουν τελευταία αναφέρει τη Χάγη. Δείτε το ως εξής: στο σημείο που έχουν φτάσει οι διεκδικήσεις τους έχουν ακόμη σχέση με τη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου και το δίκαιο της θάλασσας ή άλλο διεθνές δίκαιο; Ό,τι κάνει είναι να καταχράται το διάλογο παίζοντας στα όρια ή μέσα στον κήπο σας και δημιουργώντας μικρά σωρευόμενα τετελεσμένα και καιροφυλακτώντας για πιο μεγάλα. Πιο κάτω είναι μερικές σκέψεις μου μετά τα γραπτά σας.

 

[1] Η Τουρκία δεν είναι όπως άλλοι. Δεν είναι π.χ. Σουηδία, Ελβετία ή Μάλτα. Δεν είναι μόνο μεγάλη χώρα εδαφικά, μέρος της οποίας τα Στενά. Δεν είναι απλά χώρα δύστροπη, όπως γράψατε. Οι Τούρκοι (πολιτικοί) λειτουργούν με ζωώδη ένστικτα. Εάν κάποιος έχει μόνιμα υπόψη τσακάλια λίγο πριν μπουν στο κυνήγι έχει τη σωστή εικόνα. Εάν τους αφήσεις να κινηθούν ελεύθερα θα καλύψουν όλο το χώρο και θα ψάχνεις να βρεις τι έχεις χάσει. Αυτό έχουν επιτρέψει οι θιασώτες του «κατευνασμού». Απειλές, εκβιασμοί και παρανομίες είναι συνήθης πρακτική τους, όχι σπάνια και οι ομηρίες. Ούτε μπορεί να αγνοηθεί η σταθερή και δυνατή παράδοση διπλωματίας τους. Επιπλέον εδώ και πάνω από ένα αιώνα έχουν στρατηγικούς συμβούλους (και συνεταίρους) τους γερμανούς, τους οποίους αντιγράφουν εν γένει. Ό,τι ισχύει για άλλους δεν ισχύει για την Τουρκία για να μπορείτε να κάνετε εύκολα συσχετίσεις.

 

[2] Οι Τούρκοι δεν δέχονται την διεθνή έννομη τάξη. Η Τουρκία δεν αρνείται απλά να αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου (ΔΔ). Δεν δέχεται το ΔΔ, το πιο απτό κομμάτι του διεθνούς δικαίου, ως τέτοιο. Εφόσον δεν το είδα γραμμένο σε βιβλίο, ερεύνησα πόσες φορές η Τουρκία έχει εμφανιστεί στο ΔΔ. Ορίστε το αποτέλεσμα: Από το 1946, το ΔΔ έχει κρίνει κατά αντιδικία συνολικά 138 (εκατό τριάντα οχτώ) υποθέσεις. Ως διάδικος η Τουρκία δεν εμφανίστηκε ποτέ. Στη δε υπόθεση του 1976 που προκάλεσε η Ελλάδα, προέβαλε έλλειψη δικαιοδοσίας και το Δικαστήριο δεν προχώρησε. Εάν πάμε και πιο πίσω, στη περίοδο 1922-1946 του Διαρκούς Δικαστηρίου, επί εν γένει 80 (ογδόντα) υποθέσεων η Τουρκία επίσης δεν εμφανίστηκε ως διάδικος, ενώ είχε βγει από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Άρα, για περίοδο 100 ετών και σε σύνολο περί τις 200 υποθέσεις, η χώρα αυτή ουδεμία εμφάνιση έχει κάνει στο Διεθνές δικαστήριο, ποτέ.

 

Ο χρόνος αυτός και οι αριθμοί αυτοί δίνουν βάση για συμπέρασμα ή όχι; Πέρυσι, όταν έλληνες πολιτικοί ανέφεραν τη Χάγη, ο Ερντογάν είπε «Άστους να χτυπιούνται!».

 

Ομοίως για χρόνια δεν κατανοώ κάποιους έλληνες διεθνολόγους που φλυαρούν για τη Χάγη σηκώνοντας σκόνη. Μετά έρχονται πολιτικοί και δημοσιογράφοι. Άνευρη στάση, όπως αυτή που προτείνετε, δεν έχει λειτουργήσει στην διπλωματία με τους τούρκους. Συνεχίζουμε.

 

[3] Εφαρμοστέο δίκαιο; Παρά την εκτίμησή μου ότι κατά την ως τώρα ροή πραγμάτων δεν μπορεί να υπάρξει διεθνές δικαστήριο για τις ελληνοτουρκικές διαφορές, εσείς υποθέστε ότι θα υπάρξει. Και τότε, εφόσον μία ελληνοτουρκική θαλάσσια διαφορά φτάσει στη Χάγη, ποιο δίκαιο θα εφαρμόσει το Διεθνές Δικαστήριο; Η παγκόσμια σύμβαση UNCLOS δεν μπορεί να εφαρμοστεί, διότι η Τουρκία δεν την έχει καν υπογράψει. Άρα, το ΔΔ θα έψαχνε για άλλο εφαρμοστέο δίκαιο. Το ΔΔ δεν μπορεί να εφαρμόσει ούτε τις συμβάσεις της Γενεύης του 1958 διότι η Τουρκία απουσιάζει ολικά και από αυτές. Η Ελλάδα κύρωσε μόνο τη μία. Άρα μας μένουν το εθιμικό δίκαιο και τα θεωρητικά γραπτά. Δεν είναι κινδυνολογία ότι τέτοιες νομικές πηγές ακόμη κι αν δεν εμφανίσουν κενά αφήνουν αρκετό έδαφος για ερμηνεία. Πώς μπορεί να γίνει δεκτό ότι το Διεθνές Δικαστήριο θα έπρεπε να αφήσει στην άκρη τη σύγχρονη, παγκόσμια, τεράστια σύμβαση, γεμάτη εθιμικό δίκαιο, επειδή μία χώρα, η Τουρκία, δεν την δέχεται και να προχωρήσει με κάτι άλλο που θα έπρεπε να ψάξει πρώτα να βρει;

 

Η Τουρκία λοιπόν απουσιάζει ολικά και από το Διεθνές Δικαστήριο και από το διεθνές θαλάσσιο δίκαιο. Ακόμη περιμένω να ρωτήσει κάποιος τους τούρκους να πουν δημόσια ποιο διεθνές δίκαιο εννοούν. Τα γραπτά σας επιδέχονται κριτικής και ως προς τα εξής:

 

Πίεση χρόνου: Ποιο είναι το νόημα της πίεσης χρόνου που υπάρχει στα γραπτά σας; Μήπως είναι να δει ένα πρόσωπο όσο ζει ιδέες του να εφαρμόζονται και να θαυμάζει αλλά σε βάρος της δίκαιης επίλυσης κρατικής ή εθνικής υπόθεσης; Εκτός άλλων, η διάρκεια ζωής μιας κυβέρνησης είναι περιορισμένη, ένα σοβαρό πρόβλημα για διακρατικές διαπραγματεύσεις. Η ζωή των κρατών όμως πάει στο διενεκές. Παράδειγμα: Μεταξύ Γουιάνας και Βενεζουέλας εκκρεμεί επί πολύ προς επίλυση στο ΔΔ διαφορά επί διαιτητικής απόφασης του 1899. Είμαστε 122 (εκατό είκοσι δύο) έτη μετά! Από πουθενά δεν προκύπτει ότι μία διακρατική διαφορά πρέπει να τη λύσει με το ζόρι μία, μοναδική κυβέρνηση. Ας δώσει την λύση η κυβέρνηση εκείνη, εάν και όταν οι συνθήκες είναι ώριμες και κατάλληλες. Ό,τι οφείλει η κάθε κυβέρνηση είναι να προχωρήσει εάν και όσο μπορεί και να παραδώσει την υπόθεση στην επόμενη να τη συνεχίσει. Δεν πρέπει κάποιος να σπρώχνει τους πολιτικούς να προχωρήσουν σε λύση σε λανθασμένη κατεύθυνση, με λανθασμένο βηματισμό ή ακόμη χωρίς γνώση του εδάφους.

 

Παρουσία σοβαρών εμποδίων και απουσία προαπαιτούμενων: Όταν υπάρχουν πολύ σοβαρά προβλήματα με την Τουρκία, όπως ότι επί δεκαετίες δεν αναγνωρίζει την Kύπρο, κυρίαρχο κράτος μέλος του ΟΗΕ και της ΕΕ, ότι αγνοεί τη σύμβαση UNCLOS, ότι έχει θεσπισμένο casus belli εναντίον της Ελλάδος κατά παραβίαση του Χάρτη του ΟΗΕ, ότι προβάλλει αυξανόμενα ότι τα ελληνικά νησιά δεν δικαιούνται θαλάσσιες ζώνες, τώρα και ότι δεν δικαιούνται κυριαρχίας, όταν στην άλλη κατεύθυνση έχει χαράξει αυθαίρετα θαλάσσια ζώνη με τη Λιβύη, ότι κάθε φορά που γίνεται ελληνοτουρκική συνάντηση γίνεται μαζί με αεροπορικές ή άλλες παραβιάσεις, προτείνετε να προχωρή σουμε σε ουσιαστικό διάλογο αγνοώντας τα; Με παρόντα τέτοια σοβαρά ή κομβικά προβλήματα, πώς μπορείτε να προτείνετε και να ξαναπροτείνετε τελικές λύσεις;

 

Παραβίαση δομημένης διαδικασίας και ουσίας: Όπως η Αλφαβήτα, κάποιος οφείλει να ακολουθήσει δομημένη διαδικασία επίλυσης διαφοράς. Για να πάει στο επόμενο βήμα πρέπει να έχει εξασφαλίσει το προηγούμενο. Υπό τη δική σας οπτική της πίεσης χρόνου –έχετε ήδη προτείνει τελικές λύσεις– εάν κάποιος περάσει στο επόμενο και κάθε άλλο βήμα, χωρίς να έχει εξαλείψει σοβαρά προβλήματα και εξασφαλίσει τα προαπαιτούμε να, αυτό που θα συμβεί, σε υπόθεση δύσκολη με τη δυσπιστία παρούσα, θα είναι να πέσει μέσα σε κάποια από τις τρύπες που άφησε πριν. Μετά, οι έλληνες πολίτες δεν θα μπορούν να καταλάβουν τι συνέβη και θα μαντεύουν! Το να προτείνετε τελικές λύσεις –και δη διαφοροποιημένες ζώνες στο Αιγαίο– με τόσα σοβαρά εμπόδια παρόντα και σοβαρά προαπαιτούμενα απόντα λυπάμαι αλλά δεν είναι διπλωματία. Εφόσον δέχεστε ότι η επίλυση των ελληνοτουρκικών θαλάσσιων διαφορών είναι πολύπλοκη γιατί παραλείπετε να μετρήσετε το βαθμό και μόνο της πολυπλοκότητας μιας επίλυσης με διαφοροποιημένες ζώνες; Δεν θέλω ούτε να το σκέφτομαι.

 

Εάν με όλα τα σοβαρά προβλήματα παρόντα, η διπλωματία σας ξεκινά προτείνοντας τελικές λύσεις οι οποίες περιέχουν παραχωρήσεις, όπως η δραματική μετακίνησή σας από τις προβλέψεις της σύμβασης UNCLOS, από την ιστορία, από το status quo και διαφοροποίηση ορίων των θαλάσσιων ζωνών στο Αιγαίο, θα έχει άραγε κάποιος ακόμη τα σώβρακά του ως τη μέση της διαπραγμάτευσης; Παρακαλώ δοκιμάστε να εφαρμόσετε τις προτάσεις σας για ζώνες με διαφοροποιημένα όρια στα ελληνικά νησιά κοντά στη Τουρκία και μετά συγκρίνετε το αποτέλεσμα με την Ιερουσαλήμ.

 

Τα ελληνοτουρκικά ζητήματα με την ένταση που έχουν δεν μπορούν να είναι αντικείμενο συχνής δημόσιας φιλολογίας. Το καλύτερο θα ήταν να αφήσουμε εν σιωπή τα αποτελέσματα της εμφάνισης Δένδια να λειτουργήσουν.

 

Όταν αρθρογραφήσετε ξανά, παρακαλώ να έχετε στο νου όλα τα σοβαρά ζητήματα μαζί: η Τουρκία δεν αναγνωρίζει το Διεθνές Δικαστήριο, δεν κυρώνει την διεθνή σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας, προβάλλει αυξητικά επιθετική ρητορική για τα ελληνικά νησιά ως σύνολο και όχι μόνο, έχει κάνει παράνομη συμφωνία χάραξης θαλάσσιας ζώνης εντός ελληνικής ζώνης, έχει θεσπισμένο casus belli, ενάντια στην δικαιωματική θέσπιση ελληνικών θαλάσσιων ζωνών. Δεν είναι τα μόνα. Εάν είστε οπαδός του διεθνούς δικαίου όπως νομίζω, σας προτείνω να φιλολογίσετε για τη σχέση Τουρκίας – UNCLOS και Διεθνούς Δικαστηρίου. Οι τούρκοι πρέπει να μπουν στο κουτί του διεθνούς δικαίου και να καταγγέλλονται σταθερά όσο μένουν εκτός, μακριά. Μετά πρέπει να αρθούν τα άλλα σοβαρά εμπόδια και να υπάρξουν τα προαπαιτούμενα. Αλλιώς γιατί να χάνουμε τα λόγια μας;

 

Φαντάζει περιττό να πω ότι νόημα των παραπάνω είναι ότι το ερώτημα εάν η χώρα πρέπει να προσφύγει ή όχι με τη Τουρκία στη Χάγη δεν έχει την ελάχιστη ωριμότητα για να απασχολεί δημόσια πρόσωπα δημόσια ή για να απαντηθεί. Προηγείται σαφώς η διαφορά με την Αλβανία, από πολλές απόψεις. Αφήστε να διαβάσουμε πρώτα αυτή την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου η οποία θα βοηθήσει πολύ, πολλούς… 

 

Παραπομπές

 

[1] [https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2021/04/ΔΩΣΤΕ-ΣΤΗ-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ-ΜΙΑ-ΕΥΚΑΙΡΙΑ_ΤΑ-ΝΕΑ_Σ14_2021-04-20.pdf ]. 

[2] [https://www.tanea.gr/print/2021/01/20/politics/xorika-ydata-to-kleidi-gia-proodo-sto-aigaio/] 20.01.2021, [https://www.tovima.gr/2020/01/24/opinions/giati-fovomaste-toso-ti-xagi/], 24.01.2021. 

[3] [https://www.kathimerini.gr/politics/561214249/se-anazitisi-toy-chamenoy-chronoy-gia-tis-synomilies/], 05.01.2021. 

[4] [https://www.mfa.gr/zitimata-ellinotourkikon-sheseon/eidikotera-keimena/oriothetisi-yfalokripidas.html].

 

πηγή