Οι Λογικές Πλάνες

Γράφει ο Κωνσταντίνος Παπανικολάου

 

1. Η Λογική Πλάνη

 

Σαν λογική πλάνη χαρακτηρίζεται η λαθεμένη αντίληψη των ανθρώπων να πιστεύουν ότι ένα προβαλλόμενο επιχείρημα είναι έγκυρο, αποδεδειγμένο. 

 

Υπάρχουν αρκετές λογικές πλάνες που οδηγούν πολλούς ανθρώπους να πιστεύουν ότι κάποιες επιχειρηματολογίες είναι έγκυρες. Δεν θα πω «οι περισσότεροι» επειδή δεν έχω τα δεδομένα για να υποστηρίξω μια τέτοια θέση, και θα υπέπιπτα και ο ίδιος σε λογική πλάνη. 

 

Οι επιχειρηματολογίες που οδηγούν σε λογική πλάνη διαμορφώνουν δύο κύριες κατηγορίες λογικής πλάνης, αυτήν της Argumentum ad verecundiam (1) και αυτήν της Argumentum ad populum (2). Ωστόσο, διίστανται οι απόψεις για το αν, όταν χρησιμοποιούνται σε μια επιχειρηματολογία, είναι πάντα πλάνες ή πλάνες υπό προϋποθέσεις. 

 

1.1 Argumentum ad Verecundiam
 

Το επιχείρημα από την προσφυγή σε μια Αρχή, η ad verecundiam πλάνη, χαρακτηρίζεται με παραδείγματα και αποδεικνύεται ότι είναι πλάνη όταν ο επιχειρηματολογών προσφεύγει σε μια άσχετη Αρχή και μη-πλάνη όταν η προσφυγή απευθύνεται σε αρμόδια Αρχή. 

 

Αν και ορισμένοι θεωρητικοί της Λογικής χρησιμοποιούν σήμερα τη λατινική φράση «argumentum ad verecundiam» ή συχνά «ad verecundiam» (επιχείρημα από Αρχή), ως το όνομα μιας πλάνης, ιστορικά αυτές οι φράσεις χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για να περιγράψουν την προσφυγή στην κρίση οποιασδήποτε Αρχής, σχετική ή άλλη, για χρήση ως αποδεικτικό στοιχείο σε ένα επιχείρημα.  

 

Αυτοί οι όροι, αρχικά, δεν χρησιμοποιήθηκαν ειδικά για να υποδηλώσουν την πλάνη μιας προσφυγής σε αποδεικτικά στοιχεία που παρέχονται από μια άσχετη ή ακατάλληλη ή αναρμόδια αρχή. 

 

Η προσφυγή σε μια Αρχή, ή argumentum ad verecundiam, που ονομάζεται επίσης Επιχείρημα από την Αρχή ή argumentum ab auctoritate, είναι μια μορφή επιχειρήματος στο οποίο η γνώμη μιας Αρχής για ένα θέμα χρησιμοποιείται ως αποδεικτικό στοιχείο για την υποστήριξη ενός επιχειρήματος. Μερικοί θεωρούν ότι χρησιμοποιείται σε μια πειστική μορφή εάν όλες οι πλευρές μιας συζήτησης συμφωνούν σχετικά με την αξιοπιστία της αρχής στο δεδομένο πλαίσιο. Άλλοι θεωρούν ότι είναι πάντα μια πλάνη να αναφέρουν μιαν Αρχή στο υπό συζήτηση θέμα, ως κύριο μέσο για να υποστηρίξουν ένα επιχείρημα. 

 

Αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον διότι, όλως παραδόξως, ακόμη και οι φιλοσοφούντες επί της Λογικής δεν συμφωνούν για το αν αυτό είναι πραγματικά ένα ισχυρό επιχείρημα, ή ένα αδύναμο επιχείρημα, ή μια πραγματική πλάνη. 

 

1.2 Argumentum ad Populum
 

Το επιχείρημα Argumentum ad Populum (προσφυγή στην Δημοτικότητα) γνωστό και ως argumentum ad verecundiam (Λατ. = επιχείρημα προς σεβασμό ή ipse dixit Λατ. = το είπε ο αυτός ο ίδιος), είναι ένα επιχείρημα, συχνά συναισθηματικά φορτισμένο, που ισχυρίζεται ότι ένα συμπέρασμα είναι αληθινό επειδή οι περισσότεροι, όλοι, ή ακόμα και μια ελίτ ομάδα ανθρώπων σκέφτονται, πιστεύουν ή αισθάνονται ότι είναι. Αυτό το επιχείρημα αποδεικνύεται ότι είναι μερικές φορές πειστικό, αλλά συνήθως απατηλό εάν δεν υπάρχουν άμεσα σχετικά στοιχεία για την αλήθεια του συμπεράσματός του. 

 

Χρησιμοποιείται όταν η τιμή αλήθειας μίας θέσης είναι ευθέως ανάλογη με την αξιοπιστία, τις γνώσεις ή το αξίωμα του προτείνοντος τη θέση. Αποτελεί μέθοδο απόκτησης σχολιαστικής γνώσης και συχνά είναι λογική πλάνη (3). 

 

Αυτή είναι η ιδέα, ότι δηλαδή κάτι είναι αλήθεια απλά και μόνο επειδή οι περισσότεροι ή πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι είναι αλήθεια. Όπως αποδεικνύεται, αυτό είναι πιθανό να είναι αλήθεια με απλά γεγονότα.  

 

Εν ολίγοις, για την «κοινή γνώση», οι άνθρωποι έχουν συνήθως δίκιο. Όμως για λιγότερο κοινή γνώση, οι περισσότεροι δεν κάνουν κάτι καλύτερο από μια εικασία και αυτήν, στην τύχη. Ο βαθμός στον οποίο οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν ότι αυτό είναι ένα έγκυρο επιχείρημα είναι ενσωματωμένο στην καθομιλουμένη μας. Λέμε για παράδειγμα, «αυτό είναι κοινή λογική, κοινό μυαλό, όλοι το ξέρουμε, ο καθένας το γνωρίζει, το αντιλαμβάνεται, κ.α.π.». 

 

Και όταν πρόκειται για τη δημόσια πολιτική, το κοινό πολύ συχνά το παίρνει στραβά. Η «τυραννία της πλειοψηφίας» είναι αυτό που συμβαίνει όταν πιστεύουμε ότι αυτό που θέλει το κοινό είναι αυτό που είναι το σωστό. Πρέπει να ευχαριστήσουμε την «τυραννία της πλειοψηφίας» για τη δουλεία, τον μακρύ αγώνα για την ιδιοκτησία και το δικαίωμα ψήφου των γυναικών, καθώς και άλλα παραδείγματα ρατσισμού, σεξισμού και ξενοφοβίας σε ολόκληρο τον κόσμο. 

 

Τελικά, μπορεί η επίκληση της πλειοψηφίας να είναι συνήθως σωστή, αλλά και αρκετά συχνά, είναι λάθος να απορρίπτεται η λαϊκή γνώμη ως μη παρέχουσα ένα έγκυρο επιχείρημα. 

 

2. Επιχειρήματα
 

Είναι πιο πιθανό, ένα επιχείρημα να είναι αλήθεια, μόνο και μόνο επειδή ένας εμπειρογνώμονας πιστεύει ότι είναι αλήθεια; Σαφώς όχι. Ένα επιχείρημα ή είναι αλήθεια ή όχι. Οι ειδικοί, οι εμπειρογνώμονες, κατά μέσο όρο, τείνουν να είναι πολύ καλύτεροι από το ευρύ κοινό αλλά και αυτοί κάνουν λάθος πολύ συχνά. Οι πραγματικοί επιστήμονες στηρίζονται σε δεδομένα προκειμένου στην έρευνα αναζήτησης της αλήθειας να ικανοποιηθεί το δόγμα «evidence based» ή στα καθ’ ημάς «επί τη βάσει αποδεικτικών στοιχείων, δεδομένων». Οι γιατροί, για παράδειγμα, διακατέχονται μονίμως από το άγχος της διάγνωσης ώστε να αντιμετωπίσουν τελεσφόρα το πρόβλημα (αίτιο) του πάσχοντος. 

 

Έτσι κι αλλιώς, οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν τους ειδικούς. Πρέπει να το κάνουν για να έχουν μια λειτουργική κοινωνία, οικονομία και κυβέρνηση. Δεν μπορούμε όλοι να είμαστε εξαιρετικά καλά ενημερωμένοι πάνω σε κάθε θέμα, προκειμένου να πάρουμε κάθε μικρή απόφαση. Βασιζόμαστε στο ότι οι ειδικοί έχουν δίκιο. Αλλά όταν η απόφαση είναι κρίσιμη, πρέπει να κοιτάξουμε πέρα από το γεγονός ότι κάποιος είναι ειδικός και να αναρωτηθούμε: 

• Γιατί πιστεύει αυτό που κάνει;   
• Τι πιστεύουν οι άλλοι ειδικοί με διαφορετικές απόψεις;   
• Τί προκαταλήψεις έχουν;   
• Οι προκαταλήψεις τους ευθυγραμμίζονται με τις δικές μου προκαταλήψεις;

Σε αυτόν τον προβληματισμό εισάγει και ο Σωκράτης τον Κρίτωνα με το «Οὐκ ἄρα, ὦ βέλτιστε, πάνυ ἡμῖν οὕτω φροντιστέον τί ἐροῦσιν οἱ πολλοὶ ἡμᾶς, ἀλλ᾿ ὅτι ὁ ἐπαΐων περὶ τῶν δικαίων καὶ ἀδίκων, ὁ εἷς καὶ αὐτὴ ἡ ἀλήθεια.» (Κρίτων ἢ περὶ τοῦ πρακτέου, ἠθικός 48α ηθικός του Πλάτωνος).

 

Όπως είπε κάποτε ο Carl Sagan, μία από τις μεγάλες επιταγές της επιστήμης είναι, «Δυσπιστείτε στα επιχειρήματα της Αρχής...». Πάρα πολλά τέτοια επιχειρήματα έχουν αποδειχθεί υπερβολικά και οδυνηρά λανθασμένα. Οι Αρχές πρέπει να αποδείξουν τους ισχυρισμούς τους όπως όλοι οι άλλοι. Ο εντοπισμός ελαττωματικών σκέψεων (λογικών πλανών) παίζει μεγάλο ρόλο στην αλλαγή των πεποιθήσεών μας και στην διαμόρφωση μιας νέας νοοτροπίας.  

 

Αν δώσουμε προσοχή σε αυτές τις «λογικές πλάνες» στην καθημερινή σκέψη μας, θα πρέπει, στην συνέχεια, να ελέγξουμε σε ποιές από αυτές έχουμε την μεγαλύτερη τάση να γινόμαστε θύματα. Και εδώ, πιστεύω, ότι μας βρίσκει σύμφωνους το κατά Ιωάννη 5:39 «ἐρευνᾶτε τὰς γραφάς...» 

 

3. Λογικές πλάνες
 

Οι λογικές πλάνες είναι λάθη στη σκέψη μας που μπορεί συχνά να οδηγήσουν σε λανθασμένες ή χειραγωγημένες πεποιθήσεις. Φυσικά, κανείς μας δεν είναι τέλειος. Δεν έχουμε τέλεια γνώση και δεν έχουμε τέλεια λογική. Ωστόσο, αυτό δεν θα πρέπει να μας σταματήσει από το να προσπαθούμε να είμαστε λίγο πιο «έξυπνοι» στο πώς σκεφτόμαστε για τον κόσμο. 

 

Το βέβαιο είναι ότι μπορούμε να αναγνωρίσουμε καλύτερα τις λογικές πλάνες και να γινόμαστε, κάθε μέρα, καλύτεροι στοχαστές. 

 

Στην συνέχεια, παραθέτω επιγραμματικά τις 20 πιο κοινές λογικές πλάνες στις οποίες καθημερινά πέφτουν θύματα οι άνθρωποι. Θα διαπιστώσετε, πιθανώς, ότι πολλές από αυτές τις λογικές πλάνες υπάρχουν και στην δική σας σκέψη, καθώς και στην σκέψη των άλλων για τα επιχειρήματα που τους έχετε ακούσει να αναπτύσσουν. 

 

3.1 Η έκκληση στην άγνοια. Η σκέψη ότι μια δήλωση-αξίωση είναι αληθής (ή ψευδής), επειδή δεν μπορεί να αποδειχθεί αληθής (ή ψευδής). 

 

3.2 Η ad hominem (κατά προσώπου). Η προσωπική επίθεση κατά του προσώπου που λέει το επιχείρημα, αντί να αντιμετωπίζεται άμεσα το επιχείρημα αυτό καθ΄ εαυτό. 

 

3.3 Η πλάνη αχυρανθρώπου. Η διαστρέβλωση ή η καθ΄ υπερβολή αναφορά στο επιχείρημα ενός άλλου ατόμου για να καταστεί ευκολότερη η επίθεση στο επιχείρημα. 

 

3.4 Η πλάνη Μόδα. Η σκέψη ότι ένα επιχείρημα πρέπει να είναι αλήθεια, διότι είναι δημοφιλές, της μόδας, του συρμού. 

 

3.5 Η νατουραλιστική πλάνη. Η πίστη ότι κάτι είναι καλό ή ευεργετικό μόνο και μόνο επειδή είναι φυσικό. 

 

3.6 Η επιλεκτική πλάνη. Η επιλογή μόνο μερικών παραδειγμάτων που υποστηρίζουν το επιχείρημά μας, αντί να εξετάσουμε την πλήρη εικόνα. 

 

3.7 Το ψευδές δίλημμα. Η σκέψη ότι υπάρχουν μόνο δύο δυνατότητες, ενώ μπορεί να υπάρχουν και άλλες εναλλακτικές λύσεις που δεν έχουν εξεταστεί. 

 

3.8 Η επίκληση του ερωτήματος. Ο ισχυρισμός ότι κάτι είναι αλήθεια επαναλαμβάνοντας το ίδιο πράγμα με διαφορετικές λέξεις. 

 

3.9 Η έκκληση στην παράδοση. Η πίστη ότι κάτι είναι σωστό μόνο και μόνο επειδή γίνεται, λέγεται ή επαναλαμβάνεται για ένα πραγματικά μεγάλο χρονικό διάστημα. 

 

3.10 Η έκκληση στα συναισθήματα. Η προσπάθεια να πειστεί κάποιος με την χειραγώγησή του μέσω των συναισθημάτων του όπως, ο φόβος, ο θυμός, ή γελοιοποίηση, παρά στη βάση μιας λογικής υπόθεσης. 

 

3.11 Η μετατόπιση του βάρους της απόδειξης. Η προσπάθεια αποφυγής να αποδείξετε ότι ο ισχυρισμός σας είναι αλήθεια με την μεταφορά του βάρους της απόδειξης στο άλλο πρόσωπο που πρέπει να αποδείξει ότι είναι ψευδής. 

 

3.12 Η προσφυγή στην εξουσία. Η πίστη ότι μόνο και μόνο επειδή μια Αρχή ή ένας «εμπειρογνώμων» πιστεύει κάτι, τότε πρέπει να είναι αλήθεια. 

 

3.13 Ο αντιπερισπασμός. Η προσπάθεια αλλαγής από το θέμα σε ένα άλλο θέμα όπου η επίθεση είναι πιο εύκολη. 

 

3.14 Η διολίσθηση. Η προσπάθεια «μεταφοράς» ενός επιχειρήματος σε μια υπερβολική, ακραία θέση του τύπου «Αν αφήσουμε το Α να συμβεί, τότε θα συμβεί το Ω». 

 

3.15 Η απόδειξη της αιτιώδους συνάφειας μέσω συσχέτισης. Η πίστη ότι μόνο και μόνο επειδή δύο πράγματα συμβαίνουν την ίδια στιγμή, το ένα πρέπει να έχει προκαλέσει το άλλο. 

 

3.16 Η χρήση ανεπίσημων-υποκειμενικών στοιχείων. Η σκέψη ότι μόνο και μόνο επειδή κάτι ισχύει για εσάς θα πρέπει να ισχύει για τους περισσότερους ανθρώπους. 

 

3.17 Η αμφισβήτηση. Η χρήση δύο διαφορετικών εννοιών μιας λέξης για να αποδειχθεί ένα επιχείρημα. 

 

3.18 Το ανακόλουθο. Η προσπάθεια να συνδεθούν μεταξύ τους με λογική σύνδεση δύο πράγματα που το ένα δεν ακολουθεί το άλλο, του τύπου «Γεια σου Γιάννη, τί κάνεις; - Κουκιά σπέρνω!». 

 

3.19 Η οικολογική πλάνη. Η υπόθεση για ένα συγκεκριμένο πρόσωπο που βασίζεται σε γενικές τάσεις εντός μιας ομάδας στην οποία ανήκει. 

 

3.20 Η πλάνη της πλάνης. Η σκέψη ότι ένας ισχυρισμός πρέπει να είναι ψευδής, μόνο και μόνο επειδή ο ισχυρισμός ακολουθεί μια λογική πλάνη. 

 

4. Εντοπισμός λογικών πλανών
 

Πιθανότατα όλοι έχουμε πέσει θύματα αυτών των λογικών πλανών, τουλάχιστον μερικές φορές. Αυτό είναι αναμενόμενο. Δεν είμαστε τέλειοι στοχαστές και κατά κάποιο τρόπο οι εγκέφαλοί μας είναι «καλωδιωμένοι» για να κάνουν αυτά τα λάθη κάθε τόσο.
 

Η κατανόηση αυτών των λογικών πλανών δεν θα μας κάνει σωστούς για τα πάντα, αλλά θα μας προετοιμάσει καλύτερα για να εντοπίζουμε την δική μας λογική πλάνη όταν αυτή παρεισφρέει στο μυαλό μας και επηρεάζει την συλλογιστική μας. Ας δοκιμάσουμε να προσδιορίσουμε αυτές τις λογικές πλάνες στην καθημερινή μας ζωή, τόσο στον εαυτό μας όσο και στους άλλους.  

 

Ας μην φοβόμαστε να συζητήσουμε με αυτούς που πλανώνται και να τους ενθαρρύνουμε να εξορθολογήσουν τις πεποιθήσεις και τις ιδέες τους. 

 

Η ικανότητα να εντοπίζουμε τις λογικές πλάνες στην σκέψη μας και πώς αυτή η ικανότητα μπορεί να οδηγήσει σε καλύτερη αντιμετώπιση προβλημάτων στη ζωή μας πρέπει να είναι ένα συνεχές ζητούμενο. Αυτή η ικανότητα, καλλιεργούμενη, μπορεί να μας προσδώσει σημαντικές δεξιότητες που όλοι πρέπει να τις επιδιώξουμε και να βελτιωθούμε, ώστε να καλύπτουμε σωστά τις ανάγκες μας και να απολαμβάνουμε τα αγαθά της ζωής μας. 

 

5. Αντιμετώπιση λογικών πλανών
 

Η Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT – Cognitive Behavioral Therapy), μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό βοήθημα στην κατανόηση των λογικών πλανών. Χρονολογείται από την εποχή των Στωικών φιλόσοφων. Είναι γνωστή και ως Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία, και αποτελεί μια ψυχοκοινωνική παρέμβαση που είναι η πιο ευρέως χρησιμοποιούμενη πρακτική που βασίζεται σε τεκμηριώσεις για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας. Στην βάση της εμπειρικής έρευνας, επικεντρώνεται στην ανάπτυξη προσωπικών στρατηγικών αντιμετώπισης που στοχεύουν στην επίλυση των σημερινών προβλημάτων και στην αλλαγή των προβληματικών μορφών των γνωστικών προσεγγίσεων όπως, σκέψεων, πεποιθήσεων και διαθέσεων, και σε συμπεριφορές και συναισθηματική ρύθμιση. Αρχικά σχεδιάστηκε για να θεραπεύει την κατάθλιψη και τώρα χρησιμοποιείται για πολλές καταστάσεις ψυχικής υγείας. 

 

Στο πλαίσιο της θεραπείας, η εστίαση τοποθετείται στον τρόπο που το άτομο αντιλαμβάνεται ένα γεγονός και πώς το αξιολογεί, και όχι τόσο στο γεγονός αυτό καθ΄ εαυτό. Οι γνωστικές διεργασίες που συμβαίνουν αυτόματα κατά την διάρκεια της αξιολόγησης είναι ο στόχος στη διάρκεια της θεραπείας. Μία προβληματική αξιολόγηση ενός συμβάντος μπορεί να οδηγήσει στην διαμόρφωση λανθασμένης πεποίθησης με αποτέλεσμα μία διαφορετική συμπεριφορά του ατόμου προς το συμβάν αυτό, απ' ότι θα είχε αν το αξιολογούσε διαφορετικά. 

 

Για περισσότερες πληροφορίες επί της Γνωστικής Συμπεριφορικής Θεραπείας μπορείτε να μεταβείτε στην σχετική ιστοσελίδα στον σύνδεσμο: https://en.wikipedia.org/wiki/ Cognitive_behavioral_therapy  

 

Ιούλ. 2018
Κων-νος Παπανικολάου

Παραπομπές 

 

1. https://philosophy.lander.edu/logic/authority.html

2. https://philosophy.lander.edu/logic/popular.html
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Argument_from_authority