Περί Κρίσεων... γενικώς

Κρίση (εκ του αρχ. ρήμ. κρίνω, Αιολικού κρίννω.)

 

Γράφει ο Κωνσταντίνος Παπανικολάου

 

Από την στιγμή που άρχισα να καταλαβαίνω τον εαυτό μου και τον κόσμο γύρω μου, διαπίστωσα ότι η λέξη κρίση ήδη ήταν εκεί να με συναντήσει σε κάθε έκφανση της ζωής μου.  

Όταν έπεσε ο χάρακας στο χέρι μου στο μάθημα της καλλιγραφίας, το πρόβλημά μου δεν ήταν ο πόνος που ένοιωσα ούτε το μελανοδοχείο που ανατράπηκε και λέρωσε τα πάντα πάνω στο θρανίο και τα ρούχα μου. Ήταν η σοβούσα κρίση, το ξύλο που θα έτρωγα γιατί εξέθεσα την μάνα μου στα μάτια της κυρίας Μαρίας, της δασκάλας μου. 

 

Όταν είδα συμμαθητή μου πρωτοετή να πέφτει στην πλατεία Ηρώων και να αφρίζει άκουσα για πρώτη φορά την επιληπτική κρίση. 

 

Όταν, μεσούσης της κυριαρχίας των ολίγιστων ένθεν-κακείθεν, προσπάθησαν να με φορτώσουν με πολύχρωμες σημαίες σε αντικατάσταση της γαλανόλευκης, αντιλήφθηκα ότι ήμουν σε μια κρίση Αξιών και, ταυτόχρονα, σε μια κρίση υπαρξιακή.  

 

Κρίσεις συνέβαιναν, συμβαίνουν και θα συμβαίνουν. Μια κρίση μπορεί να ξεσπάσει οποιαδήποτε στιγμή της ζωής μας, μόνη της ή με άλλη παράλληλη, επάλληλη ή και απότοκη, σε κάθε τομέα της ζωής μας.  

 

Δεν ήμουν και δεν είμαι ο μόνος σε κρίση και οι κρίσεις δεν ήταν και δεν είναι μόνον αυτές. Όλοι μας, βρισκόμαστε καθημερινά σε μια κρίση και καλούμαστε να κρίνουμε. 

Κρίνουμε λοιπόν,

• Για να διαχωρίσουμε, να διαιρέσουμε, να επιμερίσουμε, να διακρίνουμε μεταξύ δύο πραγμάτων ή ανθρώπων ή μεταξύ μιας ομάδας πραγμάτων ή ανθρώπων (ρήμα σε μεταβατική μορφή, μεταβατικό).  
• Για να παραγγείλουμε (εντολή), να τακτοποιήσουμε (μεταβατικό).  
• Για να ερευνήσουμε, ερωτήσουμε.  
• Για να διαλέξουμε, να επιλέξουμε, να προτιμήσουμε.  
• Για να αποφασίσουμε επί μιας διαφοράς ή σε έναν διαγωνισμό, κατηγορώντας τον διαγωνισμό ή την διαφορά, ή να κατηγορήσουμε ένα πρόσωπο που εμπλέκεται στον διαγωνισμό ή στην διαφορά (μεταβατικό).   
• Για να περάσουμε μια απόφαση, να καταλήξουμε σε απόφαση (ρήμα σε αμετάβατη μορφή, αμετάβατο).  
• Για να αποφασιστεί ένας διαγωνισμός (μεσαία, παθητική φωνή).  
• Για να διεκδικήσουμε, να διαφωνήσουμε, να φιλονικήσουμε (μεσαία, παθητική φωνή). 
• Για να αποφασίσουμε ότι κάτι, κάτι κάνει, ότι κάτι κάτι είναι. 
• Για να διακρίνουμε μεταξύ καλού και κακού.  
• Για να αποφασίσουμε, να ανακοινώσουμε. 
• Για να προσφύγουμε στο δικαστήριο, να κατηγορήσουμε. 
• Για να εκδώσουμε ποινή, να καταδικάσουμε, να επικρίνουμε.

Τα συνθετικά και τα παράγωγα ρήματος και ουσιαστικού είναι πολλά και αποδεικνύουν την ποικιλία των κρίσεων και των καταστάσεων και δράσεων που έπονται. Συγχωρήστε με αν κάποια μου διέφυγαν στον κατάλογο που παραθέτω στην συνέχεια. 

 

Ανακρίνω, ανταποκρίνομαι, απεκκρίνω, αποκρίνομαι, αυτοκρίνομαι, διακρίνω, διευκρινίζω, εγκρίνω, εκκρίνω, επανακρίνω, επικρίνω, κατακρίνω, κριματίζω, κριτικάρω, λογοκρίνω, προκρίνω, συγκεκριμενοποιώ, συγκρίνω, υπερεκκρίνω, υποκρίνομαι, 

και
αιματοκρίτης, ακρισία, ακριτομυθία, ακριτόμυθος, βιβλιοκρισία, βιβλιοκριτικός, δικαιοκρίτης, ειλικρίνεια, εμπειριοκριτικισμός, ενδοέκκριση, ενδοκρινολογία, ενδοκρινολόγος, ευκρίνεια, ευκρινής, θεοκρισία, κρίμα, κρίση, κρισιμότητα, κριτήριο, κριτής, κριτικισμός, κριτικογράφος, κριτικός, κρίτρα (αμοιβή που καταβάλλεται σε κριτή), μουσικοκριτικός, ονειροκρίτης, προκριματικός, τεχνοκρίτης, τεχνοκριτική, τεχνοκριτικός. 

 

Στην αρχαία Ελληνική Γραμματεία η «κρίση» φαίνεται να έχει διαφορετική σημασία από αυτές των ημερών μας. Για παράδειγμα, στον Διογένη οδοιπορούντα (1) (των Μύθων του Αισώπου), διαβάζουμε το περιστατικό με τον Διογένη και την διέλευσή του από ποτάμι στους ώμους ενός προθύμου να βοηθήσει συνανθρώπου. Και ενώ στην αρχή μέμφεται εαυτόν: «....δι’ ἣν ἀμείψασθαι τὸν εὐεργέτην οὐ δύναται» (μετ. δεν μπορώ να ανταμείψω αυτόν τον άνθρωπο για την καλοσύνη που μου έκανε...», στην συνέχεια, όταν και άλλος, διαπεραιώνεται επί των ώμων του αφιλοκερδώς προθύμου, ο Διογένης λέει προς τον πρόθυμο: · «Ἀλλ’ ἔγωγε οὐκέτι σοι χάριν ἔχω ἐπὶ τῷ γεγονότι· ὁρῶ γὰρ ὅτι οὐ κρίσει, ἀλλὰ νόσῳ αὐτὸ ποιεῖς.» (μετ. Τότε, δεν σου χρωστάω ούτε χάρη ούτε τίποτε. Γιατί νόμιζα ότι έκανες κάτι επειδή έκρινες πως είναι καλή πράξη· αλλά δεν το κάνεις από κρίση, το κάνεις από αρρώστια του μυαλού σου.» 

 

Είναι η πρώτη φορά που γίνεται αναφορά στην αρρωστημένη κρίση. 

 

Η λέξη κρίση σήμερα σηματοδοτεί και υπονοεί μια δύσκολη ή επικίνδυνη κατάσταση που χρειάζεται σοβαρή προσοχή. Π.χ. η κρίση του AIDS, μια οικογενειακή κρίση. Ας δούμε όμως πρώτα την ουσιώδης έννοια της κρίσης.  

 

Μερικοί άνθρωποι ενοχλούνται από τις αλλαγές στο νόημα μιας λέξης, στην κυριολεξία της, ενώ άλλοι έχουν μια πιο χαλαρή στάση απέναντι στη σημασιολογική μετατόπιση. Για όσους αισθάνονται άσχημα όταν μια λέξη φαίνεται να έχει αλλάξει ξαφνικά την σημασία της, ας σκεφθούν ότι αυτό συμβαίνει όλη την ώρα. Η λέξη κρίση είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.  

 

Παλαιότερα, η κρίση χρησιμοποιήθηκε ως «το σημείο καμπής προς το καλύτερο ή το χειρότερο σε μια οξεία ασθένεια ή πυρετό». Στις μέρες μας συνήθως σημαίνει μια δύσκολη ή επικίνδυνη κατάσταση που χρειάζεται σοβαρή προσοχή. Σήμερα, είναι λίγοι αυτοί που επιμένουν ότι πρέπει να χρησιμοποιείται αποκλειστικά με το παλαιότερο νόημά της.  

 

Η κανονικότητα της σημασιολογικής αλλαγής μπορεί να φανεί σε μια άλλη λέξη που εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε εμπύρετες καταστάσεις. Για παράδειγμα, η λέξη χεκτικός (αγγλ. hectic) από την αρχαία λέξη έξις, σήμαινε συνεχής, συνηθισμένος και αρχικά, τον 14 αιώνα, αναφέρθηκε σε πυρετό (αυτού της φυματίωσης) που είχε διακυμάνσεις αλλά ήταν επαναλαμβανόμενος.  

 

Στις μέρες μας χρησιμοποιείται κυρίως για να σημάνει τον ταραχώδη, τον πολύ απασχολημένος. Η δε αντίθετη λέξη καχεκτικός και καχέκτης σημαίνει, σήμερα, αυτόν που έχει ασθενή κράση, τον φιλάσθενο, τον ατροφικό, τον μαραμένος (μτφ. για βλάστηση) και αυτόν που με δυσκολία ανταπεξέρχεται στις δαπάνες του, αυτόν που δεν ευδοκιμεί (μτφ. για εμπορικές, βιομηχανικές κ.ά. επιχειρήσεις). 

 

Έτσι λοιπόν, σήμερα έχουμε μια πλειάδα σημασιολογικών αλλαγών της λέξης κρίση που εκφράζουν – τι άλλο; – τα κρίσιμα της εποχής μας. Εν ολίγοις θα έλεγα ότι, σημειολογικά, ένας πλήρης, ορισμός της κρίσης σήμερα, περιλαμβάνει:

1. Το σημείο καμπής προς το καλύτερο ή το χειρότερο σε οξεία ασθένεια ή πυρετό. 
2. Μια παροξυσμική επίθεση πόνου, αγωνίας ή διαταραγμένης λειτουργίας. 
3. Ένα συναισθηματικά σημαντικό γεγονός ή μια ριζική αλλαγή της κατάστασης στη ζωή ενός ατόμου, μια κρίση ηλικίας. 
4. Η αποφασιστική στιγμή (όπως σε μια λογοτεχνική πλοκή). Π.χ. η κρίση του έργου συμβαίνει στην πράξη 3. 
5. Μια ασταθής, ή κρίσιμη στιγμή, ή κατάσταση, στην οποία μια αποφασιστική αλλαγή είναι επικείμενη. Ιδιαίτερα δε, μια στιγμή με σαφώς διαφαινόμενη την πιθανότητα μιας ιδιαίτερα ανεπιθύμητης έκβασης. Π.χ. μια περιβαλλοντική κρίση, μια ενεργειακή κρίση. 
6. Μια κατάσταση που έχει φθάσει σε κρίσιμο στάδιο. Π.χ. μια περιβαλλοντική, μια κρίση ανεργίας, μια πανδημική κρίση υγείας, μια οικονομική κρίση.

Κρίνοντας λοιπόν, γινόμαστε κριτές και πολλές φορές κριτές των πάντων, κάτι σαν θεοί, να πούμε, επί παντός επιστητού. Διαμορφωτές, influencers, ψυχολόγοι, γιατροί και δη εξειδικευμένοι, κοινωνιολόγοι, θεολόγοι, ψυχοθεραπευτές, στατιστικολόγοι και αναλυτές, αρνητές και συνωμοσιολόγοι, και βάλε, έχουν – μέσα στην απόλυτη τύφλα τους – την απαίτηση να επιβληθούν στο, από μακρού χρόνου, αρρωστημένο κοινό τους για λίγα λεπτά δημοσιότητας, διασημότητας. Μιας διασημότητας που το 1968 ο Andy Warhol, την διατύπωσε λέγοντας: «Στο μέλλον όλοι θα είναι διάσημοι για δεκαπέντε λεπτά». Φυσικά, κανείς τους ποτέ δεν σκέφθηκε το «ο κρίνων κρίνεται», έτσι πεισματικά, για αυτά τα «δεκαπέντε λεπτά».,

 

Οι πνευματικοί υποτελείς (followers) των παραπάνω θεών, παρασύρονται στην δίνη των πιο σκοτεινών ρευμάτων δοκησισοφίας και πολλοί χάνουν τα πάντα, ακόμα και την ζωή τους.  

 

Αυτοί οι θεοί είναι ο καθένας τους Σπουδάρχης (2), Σπουδαρχίας (3) και Σπουδαρχίδης (4),όπως διαβάζουμε και στους στίχους 595‑597 του Περσέα (5), όπου ο Λάμαχος ερωτά: ἀλλὰ τίς γὰρ εἶ; και ο Δικαιόπολις απαντά: ὅστις; πολίτης χρηστός, οὐ σπουδαρχίδης, ἀλλ᾽ ἐξ ὅτου περ ὁ πόλεμος, στρατωνίδης, σὺ δ᾽ ἐξ ὅτου περ ὁ πόλεμος, μισθαρχίδης (Ἀριστοφάνης, Ἀχαρνῆς). 

 

Σε κάθε κακή διαχείριση των διαπιστευμένων σοβεί και μια κρίση και η Φύση είναι το απόλυτο διαπιστευμένο. Η Φύση δεν εκδικείται, αλλά αντιδρά προκειμένου να μην καταστραφεί. Η αρμονία που την διαπερνά, πολύπλοκη και πολυσχιδής από την εμφάνιση του οικοσυστήματός της μέχρι σήμερα υφίσταται αμέτρητες επιθέσεις ενδογενείς και εξωγενείς που ανατρέπουν το ισοζύγιό της. Οι αυτορρυθμιστικοί μηχανισμοί που διαθέτει επαναφέρουν την ισορροπία ανάμεσα στις σχέσεις των οργανισμών που ζουν σε αυτό, αν αυτή τείνει να διαταραχθεί. Μια ισορροπία ανάλογη της ποικιλότητας. Όσο πιο πολλά διαφορετικά είδη οργανισμών υπάρχουν σε ένα οικοσύστημα, τόσο μεγαλύτερη ισορροπία υπάρχει σε αυτό, καθώς διατίθενται περισσότεροι αυτορρυθμιστικοί μηχανισμοί. Αν μια μεταβολή περιορίσει τον πληθυσμό ενός είδους, το είδος που τρέφεται από αυτό θα έχει εναλλακτικές επιλογές να τραφεί σε ένα οικοσύστημα με ποικιλότητα και δεν θα κινδυνέψει να εξαφανιστεί, αντίθετα με ένα οικοσύστημα περιορισμένης ποικιλότητας. 

 

Η Φύση λοιπόν, είναι το κατ’ εξοχήν αγαθό διαπιστευμένο στον άνθρωπο για την διαχείριση του. Κακή διαχείριση του αγαθού αυτού, νομοτελειακά, θα δημιουργήσει δυσεπίλυτα προβλήματα που με την σειρά τους θα απειλήσουν ακόμη και την ύπαρξή μας. Και δυστυχώς, ελάχιστοι αντιλαμβάνονται ότι η ύπαρξή τους εξαρτάται από την αρμονική λειτουργία του οικοσυστήματος. 

 

Όμως, τρεις λαλούν και δυο χορεύουν, ανακολουθίες, ασυνεννοησίες και παραλογισμός εγκαθίστανται και επιπολάζουν, και οι περισσότεροι δεν μπορούμε να αντιληφθούμε ότι όταν είμαστε κάτω από το πάπλωμα και αυτό κοντύνει, μαζεύουμε τα πόδια μας για να μην κρυώσουμε. 

 

Κάθε κρίση έχει και τα θύματά της και τελικά αυτά είναι που μετρούν, τουλάχιστον για όσους αγαπούν την ζωή. Όσοι αγαπούν την ζωή πρέπει να σταθούν και να αντιμετωπίσουν πρώτα το υπαρξιακό τους πρόβλημα αντί να μαγεύονται από τις σειρήνες και την σαγήνη τους. Μια κρίση δεν αποκαλύπτει την αλήθεια. Το πολύ-πολύ να μας δώσει ενδείξεις για το πού πάμε και τί δράσεις πρέπει να αναλάβουμε. Αυτό όμως προϋποθέτει την ύπαρξη μυαλού και γνώσης στους καθ’ ύλην αρμοδίους-επαΐοντες που θα σχεδιάσουν και μυαλού σε αυτούς που θα δράσουν. 

 

Πόσοι όμως αγαπούν την ζωή, και απ’ αυτούς πόσοι κατανοούν την σχέση αιτίου - αιτιατού; Αυτοί που δεν μπορούν να μοιράσουν σε δυο γαϊδούρια άχυρο, είναι σε θέση να κρίνουν; Αυτοί που τελούν συνεχώς σε χειμερία πνευματική νάρκη πώς θα αφυπνισθούν; Από ποιόν; Με τί μυαλό θα καταλάβουν αυτά που βλέπουν και ακούν; 

 

Νους ορά και νους ακούει. Κι αν έτσι είναι, ποιό καθήκον, τουλάχιστον προς τον εαυτό τους, μπορούν να αναγνωρίσουν; Πώς θα καταλάβουν τα δεδομένα που η πραγματικότητα τους τρίβει στα μούτρα; Πώς θα απαγκιστρωθούν από τους θεούς; Πώς θα σταματήσουν να είναι τα φερέφωνά τους; Πώς να πεισθούν να μετατρέψουν την τρελή μοναξιά τους σε εξορθολογισμένη ομαδική δράση; 

 

«Η ισχύς εν τη ενώσει» μας λένε κάποιοι που αρέσκονται αλλά και περιορίζονται στα τσιτάτα και στα ευχολόγια. Δεν μας λένε όμως πώς να προσγειώσουμε τους ονειροβάτες εφιάλτες. 

 

Κανείς τους δεν τολμά να περάσει από τον εθελοντισμό στην υποχρεωτικότητα, την στιγμή που, δικαίως και αδίκως, άνθρωποι πεθαίνουν σαν τις μύγες και η κοινωνική υπόστασή μας βρίσκεται προ καταρρεύσεως. Είναι ανόητο εν μέσω μια κρίσεως να παρακάμπτουμε το δέον γενέσθαι και να ασχολούμεθα αποκλειστικά με συγκριτικούς σχολιασμούς και αντιπαραθέσεις μεταξύ ημών και των άλλων. Η κρίση απαιτεί λυσιτελή δράση και όχι υπεκφυγές. 

 

Στην πανδημία του Covid, θεοί και τρελοί – που ποτέ δεν μας έλειψαν – έλαμψαν με όλο τους το μεγαλείο και ο ιερέας Νικόλαος Αλεξίου από την Εράτυρα Κοζάνης, απλά και κατανοητά, αναφέρεται σε κάποιους θεούς και τρελούς στην εκπομπή “Δεύτερο πλάνο” του Top Channel. Αξίζει τον χρόνο – 36 λεπτά περίπου – να τον δει και να τον ακούσει κανείς, ιδίως, για τα απλά και καθαρά λόγια των σχολίων του (6). 

 

Το σημείωμα αυτό το έγραψα για να εκφράσω, κυρίως, την αγωνία και την αδυναμία μου να προσφέρω το παραμικρό στα συμβαίνοντα.  

Συγχωρείστε με για το ύφος του κειμένου μου.
Προσπάθησα να το κρατήσω κατά το δυνατόν ευπρεπές.

 

Σημειώσεις

 

1. https://el.wikisource.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B3%CF%81%CE%B1% CF%86%CE%AE:%C3%89sope_-_Fables_-_%C3%89mile_Chambry.djvu
2. Σπουδάρχης εκ των σπουδ(ή) (βιασύνη) + -άρχης (αρχ. ελληνική ἀρχ(ή =αξίωμα).
3. Σπουδαρχίας κωμικό πατρωνυμικό του σπουδαρχίας = ο γιος εκείνου που επιζητεί αξιώματα και θέσεις, νεαρός, νεόκοπος θεσιθήρας.
4. Σπουδαρχίδης εκ των σπουδαρχ(ίας) + -ίδης.
5. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0023%3Acard% 3D572
6. https://youtu.be/uTAyOh9jJPI?t=1934  

 

Νοε. 2020  

Κων-νος Παπανικολάου