Δωρικοῖς γράμμασιν: μια ιθαγενής επανάσταση;

Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης. 

 

Η ανασύσταση της παραδόσεως που αποδίδει την εφεύρεση του αλφαβήτου στον Παλαμήδη και στα χρόνια του Τρωικού Πολέμου είναι μάλλον δύσκολη. Αν και στην αρχαία εποχή γνωρίζουμε ότι ο βίος του ήρωος ήταν ένα από τα πλέον δημοφιλή θέματα, ιδιαίτερα στο αρχαίο δράμα, κανένα έργο δεν έχει σωθεί. Μοιάζει κάποιες φορές λες και έχει υπάρξει συστηματική εξόντωση των σχετικών κειμένων και σε κάθε περίπτωση δεν έφτασαν στις μέρες μας. Από κάποια ωστόσο όπως έχουμε δει, έχουμε αποσπάσματα, συνήθως από πάπυρους που βρέθηκαν πρόσφατα στην έρημο. Προφανώς, δεν είναι απαραίτητο να έχει υπάρξει κάποιο συστηματικό κυνήγι εναντίον των έργων που αφορούν στον Παλαμήδη, αν και έχουμε σαφείς αναφορές για κάτι τέτοιο, ιδιαίτερα για την οργή των Ατρειδών. Η μετάδοση των κειμένων από γενιά σε γενιά, ειδικά στις προ τυπογραφίας εποχές δεν ήταν κάτι απλό ή αυτονόητο. Σε κάθε περίπτωση η αντιπαραβολή των καταλόγων αρχαίων έργων που πραγματεύονται τη δράση του Παλαμήδους ή του πατρός του Ναυπλίου που είναι ευάριθμα, με τα σωζόμενα σήμερα, δηλαδή κανένα, προκαλεί μια κάποια έκπληξη.

 

Έτσι η ανασύσταση της σχετικής αφηγήσεως δεν είναι εύκολη και περνάει από μικρές και ενίοτε φευγαλέες αναφορές σε διαφορά κείμενα της κλασικής Ελληνικής Γραμματείας ή τα αποσπάσματα των παπύρων που βρέθηκαν στην Αίγυπτο θαμμένα για αιώνες. Έχει όμως και μια αναπάντεχη στάση σε αυτό που σήμερα αποκαλούμε βυζαντινή που ταιριάζει μάλιστα απολύτως με τα ευρήματα που οδήγησαν στη διατύπωση της Αιγαιακής θεωρίας για την καταγωγή του αλφαβήτου. Το Λεξικό του Σουΐδα ή Σούδα, αυτό το μεσαιωνικό εγκυκλοπαιδικό προπύργιο του Ελληνισμού, εμπεριέχει μια ενδιαφέρουσα έμμεση αναφορά στον Παλαμήδη, στο λήμμα που αναφέρεται στον μαθητή του Κόρρινο:  

 

Κόριννος, Ἰλιεύς, ἐποποιὸς τῶν πρὸ Ὁμήρου, ὥς τισιν ἔδοξε· καὶ πρῶτος γράψας τὴν Ἰλιάδα, ἔτι τῶν Τρωϊκῶν συνισταμένων. ἦν δὲ Παλαμήδους μαθητὴς καὶ ἔγραψε τοῖς ὑπὸ Παλαμήδους εὑρεθεῖσι Δωρικοῖς γράμμασιν. ἔγραψε δὲ καὶ τὸν Δαρδάνου πρὸς Παφλαγόνας πόλεμον, ὡς ἐκ τούτου λαβεῖν καὶ τῆς ποιήσεως πᾶσαν ὑπόθεσιν Ὅμηρον καὶ ἐντάξαι τοῖς αὑτοῦ βιβλίοις.  

 

Το λήμμα, παρά τη βραχύτητα του, εμπεριέχει πολλά και εντυπωσιακά στοιχεία, πέραν του σκοπού αυτού του άρθρου. Εμπεριέχει ωστόσο και την παράδοξη και σπάνια έκφραση περί «δωρικών γραμμάτων». Δεν είμαστε συνηθισμένοι να βλέπουμε σύνδεση Δωριέων με γράμματα. Ωστόσο, το ότι δεν είμαστε συνηθισμένοι, δε σημαίνει οτι δεν υπήρξαν. Αντιθέτως, σύμφωνα με τα συμπεράσματα της Αιγαιακής θεωρίας για την καταγωγή του αλφαβήτου, το Δωρικό αλφάβητο των 23 στοιχείων συμπίπτει με το πρωτοαλφάβητο. Και λέει επίσης ξεκάθαρα ότι τα βρήκε ο Παλαμήδης.  

 

Έτσι αυτή η φευγαλέα αναφορά θα μπορούσε να είναι μια φιλολογική επιβεβαίωση του συμπεράσματος στο οποίο κατέληξα από τεχνικής απόψεως αναλύοντας τα μεσογειακά συστήματα γραφής: η εφεύρεση του αλφαβήτου έγινε σε ξεκάθαρα δωρικό υπόβαθρο. Για παράδειγμα, η επιλογή του συμβόλου για το Άλφα, που αντιστοιχεί στο σύμβολο της Γραμμικής Β για το Ε, θυμίζει την κλασική αντιστοιχία Α-> Ε μεταξύ της Δωρικής και της Ιωνικής διαλέκτου, όπως στο περίφημο «ἢ τὰν ἢ ἐπὶ τᾶς» για το αντίστοιχο Ιωνικό «ἢ τὴν ἢ ἐπὶ τῆς», όπου το η γραφόταν και ως διπλό Ε κοκ. Εξάλλου και η ίδια η ύπαρξη του ήτα ως heta, σύμφωνο δηλαδή, στο δωρικό και τα δυτικά αλφαβήτα και η επακόλουθη χρήση του ως σήμερα για τον δασύ ήχο h από τα Αγγλικά, αλλά και η μετατροπή του από σύμφωνο σε μακρό φωνήεν στις ψιλωτικές ιωνικές διαλέκτους και αλφάβητα, συνηγορεί υπέρ του γεγονότος που αναφέρει ο Σούδας και η περί Παλαμήδους διήγηση, ότι δηλαδή ήταν εφεύρεση σε Δωρικό υπόβαθρο. Ωστόσο για να μην κουράζω με τις τεχνικές λεπτομέρειες υπέρ της Αιγαιακής θεωρίας που είναι ευάριθμες, φτάνω στο κρίσιμο ερώτημα: πώς είναι δυνατόν να είναι εφεύρεση σε Δωρικό υποβαθρο, αν οι Δωριείς έφτασαν στην Ελλάδα αιώνες μετά από αυτόν τον Πόλεμο όπως μαθαίναμε στο σχολείο;  

 

Εικόνα 1. Ο Ηρακλής συνδέεται στενά με την γενεαλογία των Δωριέων και απεικονίζεται εδώ με υπόβαθρο έναν δωρικό κίονα να μιλάει με την Αθηνά που έχει πίσω της έναν ιωνικό (επάνω). Κάτω ο Διόνυσος με την Αριάδνη. Eduard Gerhard, Auserlesene griechische Vasenbilder, hauptsächlich etruskischen Fundorts (Berlin 1858), plate 246, από το αρχικό έκθεμα του Βρετανικού Μουσείου. Βλέπε και κάτωθι Nagy, 2019.  

 

Όταν συνειδητοποίησα αυτό το παράδοξο, αρχικώς φοβήθηκα ότι αν τολμούσα να διατυπώσω αυτή την άποψη, οι επιθέσεις που μέχρι τώρα έχω υποστή θα ήταν βόλτα στο πάρκο. Πώς είναι δυνατόν να έχει εφευρεθεί το αλφάβητο σε δωρικό υπόβαθρο τα χρόνια περί τον Τρωικό Πόλεμο που τοποθετούμε βάσει αστρονομικών φαινομένων στα τέλη του 13ου αιωνος αν οι Δωριείς «κατέβηκαν» από βορράν (εσφαλμένη ερμηνεία της λέξεως κάθοδος) τον 10ο ή τον 9ο; Θα ήταν τρελό. Κι όμως δεν είναι, γιατί πολύ απλά ούτε η θεωρία της εισβολής των Δωριέων, κάποτε τόσο διαδεδομένη ώστε διδάσκεται στα σχολεία, υποστηρίζεται από κανέναν σοβαρό μελετητή πλέον.  

 

Συγκεκριμένα, η θεωρία της εισβολής στην Ελλάδα των Δωριέων αιώνες μετά τα Τρωικά έχει καταρριφθεί γιατί δεν υπάρχουν ευρήματα που να τη στηρίζουν και έχει αναλυθεί σε ποιες φιλολογικές και μεταφραστικές παραδοχές στηρίχτηκε. Ήταν μια κατά βάσιν πολιτική θεωρία, όπως και τόσες άλλες. Και δεν είναι απλώς ένα «φάντασμα» σύμφωνα με τον Μ. Ανδρόνικο ή μια ακόμα ξεπερασμένη θεωρία με ελατήριο τον φυλετισμό. Είναι κατά πάσα πιθανότητα το αντίθετο που ισχύει. Χάρη αυτήν αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, έχει διατυπωθεί και κερδίζει έδαφος η θεωρία ότι οι Δωριείς ήταν στην πραγματικότητα μέλη ενός ελληνικού υποστρώματος επί του οποίου οι Αχαιοί κυριάρχησαν και το χρησιμοποίησαν ως εργατικό δυναμικό, για τις δουλειές δηλαδή. Ο συσχετισμός της λέξεως στις μυκηναϊκές πινακίδες do-e-ro με το κλασικό δούλος, αλλά και το δώρος είναι εντυπωσιακός. Μάλιστα ήταν πρώτος ο περίφημος Chadwick, ο ίδιος που βοήθησε τον Ventris με την ανάλυση των κειμένων της Γραμμικής Β, που διετύπωσε την υπόθεση, ήδη το 1976. Κι από τότε, με διάφορες παραλλαγές, κερδίζει έδαφος (λχ Nagy 2019 και αναφορές εκεί).  

 

Ήταν λοιπόν οι Δωριείς οι άνθρωποι που δεν συγκαταλέγονταν στην ανακτορική Αριστοκρατία και άρα εργάζονταν σε διάφορες δουλειές γιατί προέρχονταν από κάποιο προηγούμενο, ιθαγενές Ελληνικό υπόστρωμα αντί για κάποια φυλή που εισέβαλε απο βορράν; Μια ομάδα/τάξη «δουλευτών» που με τις αναστατώσεις της εποχής κατάφερε να ανέλθει και τελικώς να κυριαρχήσει σε πολλά μέρη της πάλαι ποτέ μυκηναϊκής αυτοκρατορίας; Με βάση αυτά που διαβάζουμε για τον βίο του Παλαμήδους, αυτό μοιάζει όχι απλώς συμβατό, αλλά φαίνεται και να υποστηρίζεται. Η αλλαγή οπτικής ανοίγει βέβαια τεράστια κεφάλαια για μελέτη και επανερμηνεία σχετικά με το ποιοί ήταν οι Δωριείς, ποιός ο ήρωας τους Ηρακλής που ήταν αυτός που εργαζόταν για άνακτες (βασιλείς θα λέγαμε σημερα) και ανέβαζε άνακτες στο θρόνο, αλλά ο ίδιος δεν έγινε ποτέ. Έγιναν όμως οι υιοί του, στις εκπληκτικές αλλαγές που συνέβησαν στα πλαίσια της μεγάλης ξηρασίας και των αναστατώσεων που ακολούθησαν τον Τρωικό Πόλεμο. Αλλά, αυτά για να μη μακρηγορώ είναι για επόμενα άρθρα.  

 

Εικόνα 2. Η Γραμμική Β είναι πιο πολύπλοκη από το αλφάβητο, όπως και τα προγονικά σύμβολα της από τους αλφαβητικούς τους απογόνους. Τα αλφαβητικά γράμματα εκτός από λιγότερα σε αριθμό από τα σύμβολα των Γραμμικών γραφών, είναι επίσης σαφέστατα λιγότερο πολύπλοκα, πιο λιτά ή αν θέλετε δωρικά.   

 

Ακόμα όμως κι αν όλα τα παραπάνω σας φαίνονται τολμηρά ή τρελά, σκεφθείτε λίγο όταν σήμερα λέμε Δωρικός τι εννοούμε; Δεν εννοούμε κάτι το λιτό, απλό και δίχως περιττά στολίδια ή μεγάλη πολυπλοκότητα; Και σκεφθείτε λίγο, ακόμα κι αν από όλα τα παραπάνω δεν ισχύει λέξη, τι είδους αλλαγή ήταν η εισαγωγή του αλφαβήτου; Δείτε λίγο την εικόνα 2. Δεν ήταν η αλλαγή από μια συλλαβική γραφή με πολύπλοκα σύμβολα (εικόνα 2) στα απλά γράμματα που χρησιμοποιώ για να γράψω κι εσείς να διαβάσετε αυτές τις γραμμές κατεξοχήν δωρική, απλοποιητική δηλαδή, μεταρρύθμιση;

πηγή