Η αυτοκρατορία της Νίκαιας (1204-1261) (μέρος Β)

Αναδημοσίευση από την Βυζαντινή Ιστορία 

 

συνέχεια από το Α μέρος

 

Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΛΑΣΚΑΡΙΔΩΝ
 

Μετά την ήττα των Λατίνων στην Αδριανούπολη, η κατάσταση του Θεόδωρου έγινε για ένα διάστημα λίγο καλύτερη. Παρόλα αυτά, όμως, ο αδελφός και διάδοχος του Βαλδουίνου Ερρίκος (ικανός και δραστήριος ηγέτης) μετά τη στέψη του στην Αγία Σοφία, ανέλαβε κάπως από τις αποτυχίες που υπέστη το κράτος από τους Βούλγαρους και άρχισε τις εχθρικές του ενέργειες κατά του Θεόδωρου, με σκοπό την προσάρτηση των κτήσεων της Νίκαιας στη Λατινική αυτοκρατορία.  

 

Ο αυτοκράτορας της Νίκαιας δεν μπορούσε με τη δύναμη των όπλων να πετύχει στον αγώνα του με τους Λατίνους, αλλά ο κίνδυνος των Βουλγάρων, τον οποίον αντιμετώπιζε ο Ερρίκος και οι Σελτζουκίδες που απειλούσαν τον Θεόδωρο, ανάγκασε και τους δύο να συνάψουν συμφωνία με βάση την οποία ο Θεόδωρος αναγκάστηκε να καταστρέψει αρκετά οχυρά. [33]  

 

ΟΙ ΣΕΛΤΖΟΥΚΙΔΕΣ ΤΟΥΡΚΟΙ
 

Ο πόλεμος του Θεόδωρου Α’ με τον Σελτζούκο Σουλτάνο, στον οποίον ανήκε το μεγαλύτερο μέρος της Μ. Ασίας, είχε μεγάλη σημασία για τη νέα Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Η εμφάνιση ενός νέου κράτους της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας ήταν φυσικά πολύ δυσάρεστη για το τουρκικό Σουλτανάτο του Ικονίου, επειδή εμπόδιζε τους Τούρκους στην περαιτέρω προώθησή τους προς τις ακτές του Αιγαίου Πελάγους.  

 

Στην κύρια αυτή αιτία της έντασης των σχέσεων μεταξύ των δύο κρατών πρέπει να προστεθεί το γεγονός ότι ο πεθερός του Θεόδωρου Λάσκαρη. Αλέξιος Γ’ Άγγελος, κατέφυγε στον Σουλτάνο ζητώντας του βοήθεια για να επανακτήσει τον χαμένο του θρόνο. Επωφελούμενος της ευκαιρίας της άφιξης του Αλεξίου ο Σουλτάνος έστειλε στον Θεόδωρο απειλητικό μήνυμα απαιτώντας τον θρόνο και εκδηλώνοντας έτσι τον πραγματικό του σκοπό να κατακτήσει όλη τη Μ. Ασία, Οι εχθροπραξίες άρχισαν και έλαβαν κυρίως χώρα στην Αντιόχειας, στον ποταμό Μαίανδρο.  

 

Η κύρια δύναμη του Θεόδωρου συνίστατο από τους 800 επίλεκτους Δυτικούς μισθοφόρους του, οι οποίοι στον αγώνα τους με τους Τούρκους έδειξαν μεγάλο ηρωισμό προκαλώντας στον εχθρό τρομερές απώλειες. Σχεδόν όλοι τους έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Με το προσωπικό του όμως θάρρος και την αντίληψή του ο Θεόδωρος Λάσκαρης έγινε και πάλι κύριος της κατάστασης και στην επόμενη συμπλοκή ο Σουλτάνος σκοτώθηκε πιθανώς από τον ίδιο τον Θεόδωρο.  

 

Όπως λέει μια σύγχρονη πηγή, ο Σουλτάνος «έπεσε σαν από ένα πύργο», από τη φοράδα, δηλαδή, πάνω στην οποία βρισκόταν. [34]  

 

Στην ίδια μάχη συνελήφθηκε αιχμάλωτος ο πρώην αυτοκράτορας Αλέξιος Γ’, που είχε ζητήσει καταφύγιο στους Τούρκους και ο οποίος, αφού έγινε μοναχός, πέθανε σ’ ένα μοναστήρι της Νίκαιας.  

 

Ο πόλεμος αυτός δεν φαίνεται να είχε σαν αποτέλεσμα εδαφικές μεταβολές. [35] Η ηθική όμως σημασία της νίκης του Έλληνα χριστιανού αυτοκράτορα της Νίκαιας επί των Μουσουλμάνων υπήρξε πολύ μεγάλη: έδωσε κύρος στον νέο αυτοκράτορα, ανανέωσε τις παλιές παραδόσεις των αγώνων εναντίον του Ισλάμ και γέμισε χαρά και θάρρος τις καρδιές των Ελλήνων, όχι μόνον της Μ. Ασίας, αλλά και της Ευρώπης, οι οποίοι για πρώτη φορά είδαν στη Νίκαια ένα πιθανό κέντρο της μελλοντικής τους ενότητας.  

 

Ο Νικήτας Χωνιάτης έγραψε εξυμνώντας τη νίκη του Θεόδωρου ένα μακρύ και στομφώδη πανηγυρικό. [36] Ο αδελφός του Νικήτα Μιχαήλ Ακομινάτος (πρώην μητροπολίτης Αθηνών) έστειλε στον Θεόδωρο, από το νησί όπου περνούσε τις τελευταίες μέρες της ζωής του, ένα συγχαρητήριο γράμμα με το οποίο εξέφραζε την ευχή του όπως ο Θεόδωρος αξιωθεί να αποκαταστήσει τον θρόνο του Μ. Κωνσταντίνου στη θέση που ο Κύριός μας είχε ανέκαθεν εκλέξει, [37] δηλαδή στην Κωνσταντινούπολη.  

 

Σκηνή από την πολιορκία της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204.

 

Η ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
 

Δεν ευχαριστήθηκαν όμως μόνον οι Έλληνες με τη νίκη του Θεόδωρου. Ο Λατίνος αυτοκράτορας Ερρίκος ευχαριστήθηκε κι αυτός (έστω κι αν φαίνεται με μια πρώτη ματιά το γεγονός αυτό παράδοξο) επειδή οι γενναίοι δυτικοί μισθοφόροι του Θεόδωρου, τους οποίους φοβόταν ο Λατίνος αυτοκράτορας, είχαν σκοτωθεί σχεδόν όλοι στη διάρκεια του αγώνα εναντίον των Τούρκων με αποτέλεσμα, κατά τη γνώμη του Ερρίκου, την εξασθένηση του αυτοκράτορα της Νίκαιας. Ένας ιστορικός της εποχής αυτής λέει ότι ο Ερρίκος δήλωσε ότι «ο Λάσκαρης δεν νίκησε, αλλά νικήθηκε». [38]  

 

Ο Ερρίκος βέβαια δεν είχε δίκαιο επειδή λίγο μετά τον πόλεμο ο Θεόδωρος είχε και πάλι στη διάθεσή του αρκετούς Φράγκους και καλά οπλισμένους Έλληνες. [39]  

 

Η εναντίον των Τούρκων νίκη έδωσε στον Θεόδωρο τη δυνατότητα να κτυπήσει τον Ερρίκο. Την εποχή αυτή ο Θεόδωρος έθεσε σαν ειδικό σκοπό την επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης με την υποστήριξη του ήδη αξιόλογου στόλου του.  

 

Ένα πολύ ενδιαφέρον γράμμα που χαρακτηρίζεται από τον Gerland σαν «μανιφέστο» [40] και που γράφτηκε από τον Ερρίκο στην Πέργαμο, στις αρχές του 1212, στάλθηκε σε όλους τους φίλους του που θα μπορούσαν να λάβουν γνώση του περιεχομένου του (universis amicis suis ad quos tenor presentium pervenerit).  

 

Το γράμμα αυτό αναφέρει ότι ο Ερρίκος θεωρεί τον Θεόδωρο σαν έναν πολύ επικίνδυνο εχθρό και τονίζει ότι «ο πρώτος και μεγαλύτερος εχθρός είναι ο Λάσκαρης που κατέχει όλη την πέρα από το στενό του Αγίου Γεωργίου [41] χώρα… Ο Λάσκαρης συνέλεξε έναν πολύ μεγάλο αριθμό από τριήρεις με σκοπό να κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη και συνεπώς η πόλη έρημη τρέμει… και πολλοί από τους ανθρώπους μας σχεδιάζουν να διαφύγουν διαμέσου της θάλασσας, και αρκετοί έφτασαν στον Λάσκαρη υποσχόμενοι να τον βοηθήσουν εναντίον μας… Όλοι οι Έλληνες άρχισαν να παραπονούνται εναντίον μας και υποσχέθηκαν στον Λάσκαρη να τον υποστηρίξουν σε περίπτωση που θα χτυπούσε την Κωνσταντινούπολη».  

 

Το γράμμα τελειώνει με μια έκκληση προς τους Λατίνους να βοηθήσουν τον Ερρίκο. «Για να πετύχουμε μια πλήρη νίκη», γράφει, «και για να είμαστε κυρίαρχοι της αυτοκρατορίας μας έχουμε ανάγκη από πολλούς Λατίνους, στους οποίους θα δώσουμε τη χώρα που διαθέτουμε και που έχουμε αποκτήσει. Για μας, όπως ξέρετε, δεν αρκεί το ότι αποκτήσαμε τη γη, αλλά πρέπει να βρεθούν αυτοί που θα την συγκρατήσουν». [42]  

 

Το γράμμα αυτό δείχνει καθαρά ότι ο Ερρίκος ήταν πολύ ανήσυχος, λόγω των εχθροπραξιών του Θεόδωρου Λάσκαρη, καθώς και ότι το πνεύμα των νέων του υπηκόων δεν ήταν σταθερό.  

 

Παρ’ όλα αυτά, η πρώτη αυτή προσπάθεια της Νίκαιας να επανακτήσει την παλιά πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας δεν πέτυχε, επειδή η Αυτοκρατορία της Νίκαιας δεν ήταν ακόμα ούτε όσο έπρεπε ισχυρή ούτε προετοιμασμένη γι’ αυτό τον σκοπό. Η επιτυχία ανήκε στον Ερρίκο, ο οποίος κατόρθωσε να εισχωρήσει μάλλον βαθειά στο εσωτερικό της Μ. Ασίας.  

 

Σ’ ένα γράμμα του, που χρονολογείται από το 1213, ο Ερρίκος δίνει μια σύντομη περιγραφή της νίκης του εναντίον των Ελλήνων, οι οποίοι «με τέτοια αυθάδεια και υβριστική διάθεση στράφηκαν κατά της Ρωμαϊκής Εκκλησίας θεωρώντας όλα της τα τέκνα, δηλαδή τους αφοσιωμένους Λατίνους, σαν σκυλιά». [43]  

 

Η ειρήνη που έγινε μεταξύ των δύο αυτοκρατόρων καθόρισε ακριβώς τα σύνορα των δύο αυτοκρατοριών στη Μ. Ασία και το βορειοδυτικό τμήμα της χερσονήσου παρέμεινε στα χέρια της Λατινικής αυτοκρατορίας.  

 

Με άλλα λόγια, αν δεν λάβουμε υπόψη μερικές ασήμαντες προσαρτήσεις που έγιναν στη Λατινική αυτοκρατορία, παρατηρούμε ότι οι λατινικές κτήσεις της Μ. Ασίας, μετά από αυτήν την ειρήνη, διαφέρουν πολύ λίγο από τις κτήσεις που διέθετε η αυτοκρατορία αμέσως μετά τη διανομή του 1204. [44]  

 

Το 1216 πέθανε ο ικανός και δραστήριος Ερρίκος, που τον θαύμαζαν και τον αγαπούσαν ακόμα και οι Έλληνες. Ένα βυζαντινό χρονικό, μάλιστα, του 14ου αιώνα αναφέρει ότι ο Ερρίκος υπήρξε «ένας πραγματικός Άρης». [45] Αλλά και οι ιστορικοί του 20ου αιώνα εκτιμούν πολύ την προσωπικότητά του και τη δράση του. Όπως λέει ο Gerland «ο Ερρίκος υπήρξε ο πραγματικός ιδρυτής της (Λατινικής) αυτοκρατορίας και οι αρχές του έθεσαν τις βάσεις πάνω στις οποίες αναπτύχθηκε η επικράτεια των Φράγκων». [46] 

 

«Ο θάνατος του Ερρίκου», γράφει ο A. Gardner «υπήρξε ασφαλώς μια συμφορά για τους Λατίνους (πιθανόν όμως και για τους Έλληνες) εφόσον η δυναμική αλλά και συμβιβαστική του πολιτική μπορούσε να πετύχει (αν κάποια πολιτική μπορούσε να το κατορθώσει) τη γεφύρωση του χάσματος που υπήρχε ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση». [47]  

 

Με το θάνατο του Ερρίκου εξαφανίστηκε ο πιο επικίνδυνος εχθρός της Νίκαιας. Οι διάδοχοί του στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης δεν διακρίθηκαν ούτε για τις ικανότητές τους, ούτε για τη δραστηριότητά τους.  

 

Το 1222 πέθανε ο ιδρυτής της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας, Θεόδωρος Α’ Λάσκαρης, ο οποίος δημιούργησε ένα ελληνικό κέντρο στη Μ. Ασία, ένωσε το κράτος του και έλκυσε προς αυτό την προσοχή των Ελλήνων της Ευρώπης. Έθεσε δηλαδή τις βάσεις πάνω στις οποίες ο διάδοχός του θα μπορούσε να οικοδομήσει ένα μεγάλο οικοδόμημα.  

 

Στις εγκωμιαστικές επιστολές που έστειλε στον Θεόδωρο Λάσκαρη, ο Μιχαήλ Ακομινάτος γράφει: «Η πρωτεύουσα εκτοπισμένη από την πλημμύρα των βαρβάρων έξω από τα τείχη του Βυζαντίου στις ακτές της Μ. Ασίας, στη χειρότερή της μορφή έγινε δεκτή, καθοδηγήθηκε και διασώθηκε από εσένα… Εσύ θα πρέπει να ονομάζεσαι για πάντα ο ανακαινιστής και οικιστής της πόλης του Κωνσταντίνου… Αποβλέποντας μόνο σ’ εσένα και αποκαλώντας σε σωτήρα και ελευθερωτή του κόσμου, όσοι ναυάγησαν μέσα στον παγκόσμιο κατακλυσμό βρήκαν καταφύγιο στο κράτος σου σαν σ’ ένα ήρεμο λιμάνι… Δεν θεωρώ κανέναν από τους αυτοκράτορες που βασίλεψαν στην Κωνσταντινούπολη ίσον μ’ εσένα. Εκτός από τον μεγάλο Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο και τον (πιο παλαιό) ευγενή Ηράκλειο». [48]  

 

ΙΩΑΝΝΗΣ Γ’ ΔΟΥΚΑΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ (1222-1254)
 

Μετά τον θάνατο του Θεόδωρου Α’ Λάσκαρη, ο Ιωάννης Γ’ Δούκας Βατάτζης, σύζυγος της κόρης του Θεόδωρου, Ειρήνης, ανέβηκε στον θρόνο και βασίλεψε από το 1222 μέχρι το 1254. [49] Αν και ο προκάτοχός του θεμελίωσε κάπως την ανάπτυξη του κράτους της Νίκαιας, παρ’ όλα αυτά η διεθνής της θέση ήταν τέτοια που να απαιτεί επειγόντως τη διοίκηση ενός αποφασιστικού και δραστήριου ανθρώπου. Ο άνθρωπος αυτός παρουσιάστηκε στο πρόσωπο του Ιωάννη Βατάτζη.  

 

Την εποχή αυτή διεκδικούσαν την κυριαρχία στην Ανατολή 4 κράτη: 

• η Αυτοκρατορία της Νίκαιας
• η Λατινική αυτοκρατορία,  
• το Δεσποτάτο της Ηπείρου και  
• το βουλγαρικό βασίλειο του Ιωάννη Ασάν Β’
  

Συνεπώς, στην εξωτερική του πολιτική ο Ιωάννης Βατάτζης ασχολήθηκε αφενός με πολέμους και αφετέρου με συμμαχίες με το ένα ή το άλλο κράτος. Χάρη στην καλή του τύχη οι 3 αντίπαλοί του στη Βαλκανική χερσόνησο ποτέ δεν έδρασαν ενωμένοι και αποφασιστικά, αλλά εξασκούσαν αδύνατη και ασταθή πολιτική εσωτερικών εχθροπραξιών ή μια πολιτική παροδικών συμμαχιών. Ο Ιωάννης Βατάτζης πέτυχε σταθερά να εκμεταλλευτεί την πολύπλοκη διεθνή κατάσταση.

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (Β μέρους)

 

[33] Βλέπε E. Gerland, «Geschichte der Kaiser Baldwin I und Heinrich», 102-114. Μετά το βιβλίο του Gerland η διατριβή του L. Neuhaus «Die Rechsverwesenschaft und Politik des Grafen Heinrich von Anjou, des Zweiten Kaisers im Lateinnerreiche zu Byzanz» δεν έχει καμιά σημασία. 

 

[34] George Acropolita, «Annales», κεφ. 10, έκδοση Heisenberg, 17. 

 

[35] Βλέπε G. d’Jerphanion, «Les Inscriptions Cappadociennes et l’histoire de l’empire Grec de Nicée» (Orientalia Christiane Periodica, Ι, 1935, 242-243). P. Wittek «Das Fürstentum Mentesche. Studie zur Geschichte Westkleinasiens im 13-15 Jahrhundert», 1-21. M.F. Köprülü «Les Origines de l’Empire Ottoman», 35-37. P. Wittek «The Rise of the Ottoman Empire», 16-32. 

 

[36] Σάθα, «Bibliotheca Graeca medii aevi», Ι, 129-136. 

 

[37] «Μιχαήλ Ακομινάτος», έκδοση Λάμπρου, ΙΙ, 353 κ.ε. 

 

[38] George Acropolita, «Annales», κεφ. 15, έκδοση Heisenberg, 27. 

 

[39] Gerland, «Kaiser Baldwin I und Heinrich», 216. 

 

[40] Gerland, «Kaiser Baldwin I und Heinrich», 218. 

 

[41] Σαν Brachium Sancti-Georgii εννοείται ο Βόσπορος. 

 

[42] «Recueil des historiens des Gales et de la France» (δεύτερη έκδοση, 1879, VVIII, 530-533). 

 

[43] Βλέπε M.P. Lauer, «Une Lettre inédite d’Henri 1er d’Angre, empereur de Constantinople, aux prêlats italiens(1213;)» (Melanges offerts a M. Gustav Schlumberger, Ι, 201). Δεν γνωρίζω γιατί ο Lauer τοποθετεί στο έτος 1213 (σελ. 194) το χρονολογημένο γράμμα του Ερρίκου (13 Ιανουαρίου 1212)

 

[44] Βλέπε Gardner, «The Laskarids of Nicaea» 85-86. Gerland, «Kaiser Baldwin I und Heinrich» 218-219. Μερικές φορές αναφέρεται ότι (βλέπε π.χ. N. Iorga, «Geschichte des Osmanischen Reiches», Ι, 120 και Gerland, «Kaiser Baldwin I und Heinrich I» Ι, 246) ο Θεόδωρος Α’ πέτυχε, όσον αφορά την πολιτική του προσπάθεια, και στη νότια Μ. Ασία όπου κατέλαβε την πόλη Αττάλεια, στις ακτές της Μεσογείου. Το γεγονός όμως αυτό δεν είναι σωστό. Πρόκειται για λάθος που οφείλεται στη λανθασμένη χρονολογία μιας επιγραφής που βρέθηκε στην Αττάλεια και που ανήκει στο έτος 915-916. Βλέπε H. Gregoire, «Receuil des inscriprions grecques chrétiennes d’Asie Mincure», Ι, 104. Βλέπε επίσης A.A. Vasiliev, «Το Βυζάντιο και οι Άραβες», ΙΙ, 153. 

 

[45] Ephraemius Monachus, «Imperatorum et patriarcharum recensus», v. 7735, έκδοση Bonn, 312. 

 

[46] Gerland, «Kaiser Baldwin I und Heinrich», 251. 

 

[47] «The Laskarids of Nicaea», 93. 

 

[48] «Μιχαήλ Ακομινάτος», έκδοση Σ. Λάμπρου, 150-151, 276, 354.
 

[49] Οι περισσότεροι συγγραφείς θεωρούν το έτος 1254 σαν το έτος του θανάτου του Βατάτζη. Ο Μηλιαράκης στην «Ιστορία του Βασιλείου της Νίκαιας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου», 412 και ο Gardner στο έργο του «Lascarids of Nicaea». 192, τονίζουν ότι πέθανε στις 13 Οκτωβρίου του 1255. Στη Μεσαιωνική Ιστορία του Cambridge (IV, 430) αναφέρεται το έτος 1254.
 

Σελίδα Πηγής 

 

Εικόνα επικεφαλίδας: Ο Μιχαήλ 8ος ο Παλαιολόγος όπως απεικονίζεται σε χειρόγραφο της «Ιστορίας» του Γεώργιου Παχυμέρη, από το Wikipedia Commons

Οι υπόλοιπες εικόνες από το διαδίκτυο.

 

ΑΒΕΡΩΦ