άρθρο του Ευάγγελου Κοροβίνη
Α. Σταδιακή και μερική ενσωμάτωση στην παγκόσμια αγορά
Η Κίνα και η Σοβιετική Ένωση, προωθώντας τα σοσιαλιστικά πειράματα τους, αποδεσμεύθηκαν, σχεδόν πλήρως, από την παγκόσμια αγορά. Και οι δυο χώρες όμως από ένα σημείο και πέρα επανενσωματώθηκαν στην παγκόσμια αγορά. Η Κίνα μετά το 1978, η Ρωσία μετά το 1991.
Στην Ρωσία εφαρμόσθηκε η λεγόμενη θεραπεία σοκ, με πλήρη και διά μιάς απελευθέρωση των τιμών των αγαθών και με ευρείες ιδιωτικοποιήσεις. Αποτέλεσμα των μέτρων αυτών ήταν η οικονομική κατάρρευση της περιόδου Γιέλτσιν, την οποία ακολούθησε μια σαφής, αν και με αργούς ρυθμούς, αποκατάσταση της οικονομικής δραστηριότητας επί Πούτιν.
Η Κίνα τράβηξε διαφορετικό δρόμο. Ενσωματώθηκε σταδιακά και με ελεγχόμενο τρόπο στην παγκόσμια αγορά και απέφυγε την λήψη βεβιασμένων μέτρων. Οι αλλαγές στην Κίνα ξεκίνησαν από τον αγροτικό τομέα. Οι αγροτικές κομούνες συνέχιζαν να είναι οι ιδιοκτήτες της γης. Η χρήση της γης, όμως, και το δικαίωμα υπενοικίασης της (όχι και πώλησης) πέρασε στα χέρια των επί μέρους νοικοκυριών.
Σε ότι αφορά, τώρα, το ζήτημα των τιμών των αγροτικών προϊόντων, ακολουθήθηκε μια μέθοδος που θυμίζει το απώτερο κινεζικό παρελθόν, όπως θα φανεί παρακάτω. Μετά την εξασφάλιση, σε χαμηλές τιμές, των απαραίτητων για την διατροφή των λαϊκών τάξεων ποσοτήτων, οι αγρότες μπορούσαν να διαθέσουν το όποιο περαιτέρω πλεόνασμα αγροτικών προϊόντων σε υψηλότερες τιμές. Αποφεύχθηκε έτσι η μεγάλη άνοδος στο κόστος ζωής, ενώ ταυτόχρονα το διατιθέμενο, σε υψηλές τιμές, πλεόνασμα της παραγωγής επέτρεπε την άνοδο της παραγωγικότητας της γεωργίας.
Το παραπάνω πρότυπο της μερικής απελευθέρωσης της αγοράς αγροτικών προϊόντων επεκτάθηκε σταδιακά, πρώτα στην ελαφρά βιομηχανία και μετά και στην βαρειά. Θα πρέπει να τονισθεί ότι παρά την σταδιακή φιλελευθεροποίηση της οικονομίας της, η Κίνα έμεινε έξω από την χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση. Το τραπεζικό της σύστημα αλλά και ορισμένες βασικές βιομηχανίες δεν αποκρατικοποιήθηκαν μέχρι και σήμερα, και δεν υπάρχει καμία πρόθεση κίνησης προς αυτήν την κατεύθυνση.
Β. Οι παραδόσεις της Κίνας και η αποφυγή της θεραπείας σοκ
Η πορεία των σταδιακών μεταρρυθμίσεων δεν ήταν πάντοτε ομαλή. Δύο φορές η Κίνα απέφυγε παρά τρίχα την υιοθέτηση θεραπείας σοκ. Η πρώτη ήταν το 1986, οπότε η ηγεσία του κομμουνιστικού κόμματος φάνηκε να κλίνει προς την πλήρη απελευθέρωση των τιμών. Συναντώντας όμως ισχυρές αντιστάσεις, ανέκρουσε πρύμνα. Η πίεση όμως για την λήψη τέτοιων μέτρων συνεχίσθηκε. Μια μερίδα της κοινής γνώμης θεωρούσε ορισμένους αξιωματούχους, που ήλεγχαν τις ημιαπελευθερωμένες αγορές, διεφθαρμένους και ζητούσε την πλήρη απελευθέρωση των τιμών.
Το 1988, εν τέλει, οι τιμές απελευθερώθηκαν πλήρως. Ο πληθωρισμός, μέσα σε ένα χρόνο περίπου, ανήλθε από 12% σε 28%. Δημιουργήθηκαν ουρές στα καταστήματα και στα γκισέ των τραπεζών. Η κινεζική ηγεσία υποχώρησε, όχι πριν όμως η όλη αναστάτωση προκαλέσει πολιτική κρίση και τα γνωστά γεγονότα στην πλατεία Τιενανμέν.
Τι έσωσε την Κίνα, έστω και στο «και πέντε», από την κατολίσθηση στο χάος και την ανομία που χαρακτήρισαν την περίοδο Γιέλτσιν στην Ρωσία; Οι Κινέζοι οικονομολόγοι που ήταν οι πιο θερμοί υποστηρικτές του φονταμενταλισμού των αγορών και της νεοφιλελεύθερης ορθοδοξίας την δεκαετία του 1980,ταυτίζονταν με εκείνους που και την δεκαετία του 1950 υποστήριζαν με την ίδια ιδεοληψία την ακριβώς αντίθετη θέση, για την ανάγκη δηλαδή του ασφυκτικού ελέγχου του κρατικού σχεδιασμού πάνω στην οικονομία. Και στις δυό περιπτώσεις, όμως, οι απόψεις για τις τέλεια αυτορρυθμιζόμενες αγορές και τα τέλεια σχεδιασμένα κρατικά πλάνα υπήρξαν μειοψηφικές. Μόνον για βραχύ χρονικό διάστημα έγιναν κυρίαρχες.
Ο ίδιος ο Μάο ήταν αντίθετος προς τις φαντασιώσεις των τέλειων πλάνων. Είναι αλήθεια ότι ενδιαφέρονταν κυρίως για την συνέχιση της επανάστασης και όχι τόσο για την οικοδόμηση μόνιμων και αποτελεσματικών θεσμών στην οικονομία και αλλού. Αλλά επανειλημμένα προώθησε την αποκέντρωση και στήριξε τις τοπικές πρωτοβουλίες. Κατά αυτόν τον τρόπο, αθέλητα και ταυτόχρονα αναπόφευκτα, η οικονομία απέκλινε από τα αυστηρά κεντρικά πλάνα.
Η αποφυγή της θεραπείας σοκ δεν σχετίζεται μόνον με την κληρονομιά της ευλυγισίας της μαοικής περιόδου. Φαίνεται ότι είχε βαθύτερες ρίζες. Συνδέθηκε με την ισχυρή παράδοση αποτελεσματικής και χρηστής διαχείρισης της οικονομίας που πάει σε βάθος 2000 χρόνων τουλάχιστον. Οι συγγραφείς, για παράδειγμα, της περιόδου των Χαν και του αυτοκράτορα Βού, τονίζουν από τότε την ανάγκη ύπαρξης δημοσίων σιταποθηκών και την σημασία της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία. Με την αγορά μεγάλων ποσοτήτων σιτηρών από το κράτος, όταν οι τιμές ήταν χαμηλές, και την πώληση των αποθεμάτων, όταν οι τιμές ανέβαιναν, εξασφαλίζονταν η ομαλή τροφοδοσία της αγοράς.
Την περίοδο των Χαν επίσης προωθήθηκαν τα κρατικά μονοπώλια στο αλάτι και τον σίδηρο για να γεμίσουν τα άδεια κρατικά ταμεία, ενώ περιορίσθηκε η ισχύς των πλουσίων εμπόρων και των γαιοκτημόνων. Από τότε, εξάλλου, χρονολογείται το σύστημα παρέμβασης του κράτους στις τιμές των αγαθών. Για τα σημαντικά προϊόντα προβλέπονταν αυστηρός έλεγχος των τιμών τους. Για τα δευτερευούσης σημασίας αγαθά, η διαμόρφωση των τιμών τους αφήνονταν στην αγορά.
Μετά την περίοδο των Χαν και του αυτοκράτορα Βού, έλαβε χώρα μια μνημειώδης συζήτηση μεταξύ λογίων και πολιτικών. Η αντιπαράθεση αυτή, περί της ανάγκης διατήρησης ή κατάργησης του μονοπωλίου στο άλας και τον σίδηρο, αποτυπώθηκε στο περίφημο ομώνυμο έργο της κινεζικής γραμματείας.
Πρόκειται για μια εκπληκτικής διαύγειας και πληρότητας ανταλλαγή επιχειρημάτων μεταξύ των υποστηρικτών της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία και των κομφουκιανών λογίων. Οι τελευταίοι είχαν σαν πρότυπο μια εποχή αυστηρής τελετουργικής τάξης και ακμαίας δημόσιας ηθικής που καθιστούσε αχρείαστη την κρατική επέμβαση στην οικονομία και επέτρεπε την ελεύθερη και εύρυθμη λειτουργία των αγορών.
Η συζήτηση αυτή μεταξύ κρατιστών και κινεζικών προδιαγραφών φιλελεύθερων, μνημονεύεται έκτοτε σε όλες τις καθοριστικές στιγμές της ιστορίας της Κίνας, όπως αυτήν της δεκαετίας του 1980. Η σύγχρονη κινεζική πραγματικότητα αποτελεί, από μιαν άποψη, σύνθεση του κρατισμού και του ιδιότυπου κινεζικού φιλελευθερισμού. Τα πεντάχρονα πλάνα προσδιορίζουν με λεπτομέρειες τα προγράμματα των έργων υποδομής και την λειτουργία των κρατικών επιχειρήσεων, θέτοντας απλώς κάποιους ενδεικτικούς στόχους για τους υπόλοιπους τομείς οικονομικών δραστηριοτήτων.
Πηγές
How China escaped shock therapy: The market reform debate. By Isabella Weber. Routlledge, Abingdon 2021.
China 2013. By Samir Amin. Monthly Review. Mar 01.2013.
Άλας και Σίδηρος. Πρόλογος από τον Κάρολο Παπούλια. Απόδοση στα ελληνικά και σχόλια από τον Χρήστο Καφτεράνη. Εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, 1999.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Παρακαλούμε τα σχολιά σας να ειναι σχετικά με το θέμα, περιεκτικά και ευπρεπή. Για την καλύτερη επικοινωνία δώστε κάποιο όνομα ή ψευδώνυμο. Διαφημιστικά σχόλια δεν δημοσιεύονται.
Επειδή δεν υπάρχει η δυνατότητα διόρθωσης του σχολίου σας παρακαλούμε μετά την τελική σύνταξή του να ελέγχεται. Προτιμάτε την ελληνική γραφή κι όχι την λατινική (κοινώς greeklish).
Πολύ σημαντικό είναι να κρατάτε προσωρινό αντίγραφο του σχολίου σας ειδικά όταν είναι εκτενές διότι ενδέχεται να μην γίνει δεκτό από την Google (λόγω μεγέθους) και θα παραστεί η ανάγκη να το σπάσετε σε δύο ή περισσότερα.
Το σχόλιό σας θα δημοσιευθεί, το αργότερο, μέσα σε λίγες ώρες, μετά από έγκριση του διαχειριστή του ιστολογίου, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να δημοσιεύει όλα τα σχόλια που δεν παραβαίνουν τους όρους που έχουμε θέσει στις παρούσες οδηγίες.
Υβριστικά, μη ευπρεπή και προπαγανδιστικά σχόλια θα διαγράφονται ή δεν θα δημοσιεύονται.