Στάχτη ο αρχαίος και ιερός ελαιώνας των Ροβιών – Αρχαίων Οροβίων. Παντού ο πύρινος όλεθρος, κατέκαψε τα πάντα στο διάβα του.

Ότι απέμεινε από την ιερή ελιά «νύμφη» της Θεάς Αθηνάς (12 άτομα μπορούσαν να την αγκαλιάσουν) και τον αρχαίο ιερό Ελαιώνα, που κουβαλούσε μια ένδοξη Ελληνική ιστορία 2,500 όπως και το πανέμορφο χωριό. Ούτε οι χείμαρροι δακρύων της Θεάς δεν ήταν αρκετά για να σταματήσουν αυτή την εθνική ολική καταστροφή. Αυτή την ιερή φλόγα, που σιωπηλά έκαιγε και που προστατεύαμε και την τιμούσαμε χιλιάδες χρόνια, την άφησε η ασέβεια και αδιαφορία κάποιων ιερόσυλων να ξεφύγει και κατακάψει τα πάντα … Δεν είναι κρανίου τόπος πλέον, αφού ούτε στον καμένο αυτό τόπο δεν μπορείς πια για να πατήσεις.. Είναι το άπειρο της καταστροφής …. Σε καταπίνει ψυχή τε και σώματι … Παύεις να υπάρχεις …. Το είναι σου χάνεται, καίγεται εξαερώνεται αφού σμίγει με την καρβουνιασμένη μας ιερή γη …. Αυτή την ιερή γη που οι πρόγονοι μας την παρέδωσαν ακέραιη, μοναδικής ομορφιάς σε όλο τον κόσμο την σύλησαν ασεβείς … ΦΕΥ!

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΧΑΛΚΙΔΟΣ, ΙΣΤΙΑΙΑΣ ΚΑΙ Β. ΣΠΟΡΑΔΩΝ.

 

ΡΟΒΙΕΣ ΕΥΒΟΙΑΣ 

 

Η ιστορία του χωριού µας 

 

Της αείμνηστης Άννας Παπαδοπούλου 

 

Αρχαία χρόνια. 

 

Στίς βόρειες Ευβοϊκές ακτές που βρέχονται από τόν Ευβοϊκό κόλπο, βρισκόταν η πόλη των αρχαίων Οροβιών, στή θέση περίπου που βρίσκονται καί οι σηµερινές Ροβιές, µεταξύ του σηµερινού «Ηράκλη» και του σηµερινού Πύργου Ροβιών. Η πόλη ήταν γνωστή κατά τον Στράβωνα για το µαντείο του Σελινούντιου Απόλλωνα (µε στεφάνι από σέλινο). Οι Οροβίες καταστράφηκαν από µεγάλο σεισµό καί παλιρροϊκό κύµα τό 425 π.Χ. κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέµου. Ο ιστορικός Θουκυδίδης περιγράφει πως σαν συνέπεια του σεισµού τότε, µεγάλο µέρος της πόλης βυθίστηκε και κατάφεραν να σωθούν µόνο όσοι κάτοικοι ανέβηκαν στά υψώµατα. 

 

Οι κάτοικοι άργησαν πάρα πολύ να ξανακατέβουν στην παραλία µετά τον σεισµό, µια και τα βουνά τους πρόσφεραν προστασία και τροφή (κτηνοτροφία, ρετσίνα, ελιές). Οταν πολύ αργότερα κατέβηκαν πάλι στην παραλία, οι επιδροµές των Σαρακηνών πειρατών τους ανάγκασαν να καταφύγουν πάλι στα βουνά. 

 

Βυζαντινά χρόνια. 

 

Μετά την τέταρτη Σταυροφορία τό 1204 µ.Χ. οι Φράγκοι Σταυροφόροι από την βόρειο Ευρώπη, κυριάρχησαν στην Εύβοια µέχρι το τέλος του 13ου αιώνα. Τον 14ο αιώνα την πήραν οι Ενετοί. Το βασίλειο του Νεγρεπόντε (νέγρο=µαύρο καί πόντε=γέφυρα έλεγαν τον Ευβοϊκό κόλπο στα στενά της Χαλκίδας, και από κει πήρε το όνοµα όλη η Εύβοια) όπως ονοµάστηκε η Εύβοια, είχε ανάγκη προστασίας από τούς Τούρκους και τους κουρσάρους επιδροµείς (πειρατές). Εγιναν γι' αυτό τον λόγο πολλά οχυρωµατικά έργα (Χαλκίδα, Κάρυστος, Ωρεοί), και κάστρα (Αλιβέρι, Φύλλα) καθώς καί πύργοι - παρατηρητήρια (Αυλωνάρι, Ροβιές). 

 

Ο Πύργος των Ροβιών ήταν παρατηρητήριο και συγχρόνως σπίτι του ιδιοκτήτη της γύρω περιοχής. Τον 15ο αιώνα, µετά την άλωση της Κωσταντινούπολης, ο Μωάµεθ ο Β΄ (τό 1470) κατάφερε να καταλάβει την Εύβοια και κατέστρεψε τους περισσότερους πύργους - παρατηρητήρια του νησιού. Στις Ροβιές, ο πύργος παρέµεινε κατοικία του τοπικού Τούρκου ιδιοκτήτη της γης και έτσι σώθηκε. Ο πύργος αυτός στέκει µέχρι τώρα ορθός, αν και πληγωµένος από το πέρασµα του χρόνου. Ένα µέρος του κτίσθηκε τον 19ο αιώνα από τον Έλληνα τσιφλικά Απόστολο Δούµα, που αγόρασε όλη την περιοχή από τον Τούρκο ιδιοκτήτη στις αρχές της δεκαετίας του 1830. Οι παρεµβάσεις µε τσιµεντένιες πλάκες που έγιναν στην δεκαετία του 1930 από τον τότε ιδιοκτήτη Αντώνη Παπαδόπουλο, µετά από έναν µεγάλο σεισµό που έσπασε τον τοίχο του προς την θάλασσα, έχουν εµποδίσει µεγαλύτερες φθορές του χρόνου από τότε έως τώρα. 

 

Τουρκοκρατία 

 

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αρχηγός του επαναστατικού αγώνα της Εύβοιας ήταν ο Λιµνιώτης οπλαρχηγός Αγγελής Γοβιός, σύντροφος και συµπολεµιστής του Οδ. Ανδρούτσου στο χάνι της Γραβιάς. 

 

Η επανάσταση αντιµετώπισε µεγάλες δυσκολίες στην Εύβοια. Ο Γοβιός (ή Γοβγίνας), συγκέντρωσε στρατό και νίκησε τον Ιούλιο 1821 τον Οµέρ Βρυώνη στα Βρυσάκια. Οι Τούρκοι όµως εξαπέλυσαν αντεπίθεση και νίκησαν τον Ιανουάριο του 1822 στα Στύρα. Η επανάσταση δέχεται δεύτερο πλήγµα µε τον θάνατο του Γοβγίνα σε ενέδρα, τον Μάρτιο του 1822. 

 

Δυστυχώς οι διαµάχες µεταξύ των οπλαρχηγών Διαµαντή Νικολάου, Νικολάου Κριεζιώτη και Οδυσσέα Ανδρούτσου για την αρχηγία, οδήγησαν στην πλήρη καταστολή της επανάστασης στα µέσα του 1824. Η Εύβοια παρέµεινε υπό Τουρκική κυριαρχία ουσιαστικά µέχρι τον Μάρτιο 1833 (δηλαδή και µετά την ανακήρυξη ανεξάρτητου ελληνικoύ κράτους). 

 

Μια παράγραφος του πρωτοκόλλου του Λονδίνου το 1830, που αναγνωρίζει την Ελλάδα σαν ανεξάρτητο κράτος, αναφέρει ότι οι Τούρκοι είναι νόµιµοι ιδιοκτήτες των εδαφών της Ευβοίας και δικαιούνται να πουλήσουν τις ατοµικές ιδιοκτησίες τους πριν την αναχώρησή τους. Έτσι η Εύβοια δεν απελευθερώθηκε από τους Τούρκους, αλλά αγοράστηκε! 

 

Νεότερα χρόνια 

 

Στην Εύβοια δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου δηµόσια γή. Ο Καποδίστριας µαταίως έψαχνε απεγνωσµένα να βρεί χρήµατα για να αγοράσει το Ελληνικό δηµόσιο τις δασικές εκτάσεις που πουλούσαν οι Τούρκοι. Κατάφερε όµως να πείσει πολλούς οµογενείς να επενδύσουν στα τσιφλίκια της Εύβοιας. Έτσι τα δάση της Εύβοιας είναι σχεδόν καθ' ολοκληρίαν ιδιωτικά, και κατά συνέπεια αποκλείουν τους κατοίκους από την χρήση τους. Γενικά η κοινωνική δοµή έµεινε ουσιαστικά η ίδια φεουδαρχική κατάσταση που υπήρχε και υπό τους Τούρκους ιδιοκτήτες. Ο ιδιοκτήτης του «τσιφλικιού» κατοικούσε στον Φράγκικο Πύργο των Ροβιών και όλα τά ακίνητα (χωράφια, δάση, σπίτια), του ανήκαν. 

 

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή του 1922, πρόσφυγες κυρίως από τον Μαρµαρά, εγκαταστάθηκαν στη Λίµνη, στις Ροβιές και στη Xρόvια. Οι πρόσφυγες έφεραν την οικονοµική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής. 

 

Με την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών του Βενιζέλου, το 1926, πάρθηκαν από τον ιδιοκτήτη τά σπίτια και περιβόλια του χωριού και δηµιουργήθηκαν δύο οικισµοί µέσα στο χωριό, των παλαιών κατοίκων («γηγενών») και των προσφύγων (‘’συνοικισµός’’). Τους δόθηκαν και πολλά από τα χωράφια του τσιφλικιού και δικαιώµατα βοσκής και ξύλευσης στα δάση του τσιφλικιού. 

 

Στο µεταξύ, από το 1905, δηµιουργήθηκε µία βιοµηχανία χάρτου (Οροβίαι ΑΕ) βασισµένη επάνω στο νερό του χειµάρου Γερανιά, έξω από το χωριό προς την κατεύθυνση των Ηλίων. Το «εργοστάσιο» όπως έγινε γνωστό στην περιοχή, έδωσε δουλειά σε πάρα πολλές οικογένειες των Ροβιών από τότε έως το 2007, που δυστυχώς πια έκλεισε. 

 

Επίσης, το 1913, ο Αντώνης Παπαδόπουλος, δεκαεξάχρονος γιός του τότε ιδιοκτήτη, άρχισε µια δουλειά που κράτησε ως τον θάνατό του, πενήντα χρόνια αργότερα: Εκχέρσωσε το δάσος που υπήρχε τότε σε όλο σχεδόν τον κάµπο του σηµερινού ελαιώνα Ροβιών, και δηµιούργησε τον ποτιστικό ελαιώνα των περίπου 2.500 στρεµµάτων πού ακόµα υπάρχει. Έτσι ανέβασε πάρα πολύ την παραγωγικότητα της περιοχής. Επίσης έτσι στον ελαιώνα αυτό βρήκαν δουλειά όλα αυτά τα χρόνια, πάρα πολλοί κάτοικοι των Ροβιών αλλά και της ευρύτερης περιοχής. 

 

Λόγω της δυνατότητας δουλειάς στο εργοστάσιο και στον ελαιώνα, ήρθαν πολλοί κάτοικοι των ορεινών χωριών της περιοχής και εγκαταστάθηκαν στις Ροβιές. Έτσι ο πληθυσµός των Ροβιών εµπλουτίσθηκε όχι µόνο από τους πρόσφυγες που έφερναν πολιτισµό όπου πήγαιναν, αλλά και από την ζωντάνια των χωρικών των ορεινών µας χωριών. 

 

Η φρίκη του Β΄ παγκόσµιου πολέµου, η Ιταλική εισβολή και αργότερα η Γερµανική κατοχή, έπληξε και την περιοχή µας, µε αρκετούς να δίνουν την ζωή τους στον αγώνα. Η πιο γνωστή είναι η λεβέντισσα Λιµνιώτισα Λέλα Καραγιάννη. Το 1944 οι Γερµανοί έκαψαν όλα τα σπίτια των Ροβιών αφήνοντας πίσω τους ερήµωση και φτώχεια ανείπωτη. 

 

Η φρίκη συνεχίστηκε µε τον Εµφύλιο σπαραγµό. Οι µνήµες εκείνης της εποχής χώρισαν και την κοινωνία των Ροβιών όπως και της υπόλοιπης Ελλάδας. Οι µνήµες αυτές άρχισαν να χάνουν την σκληρότητά τους µετά την µεταπολίτευση του 1974. 

 

Την δεκαετία 1974 - 1984 η χήρα του Αντώνη Παπαδόπουλου, Αλεξάνδρα, και η κόρη του Άννα, δώρισαν τα 1600 από τά 2000 στρέµµατα ελαιώνα που είχαν κληρονοµήσει, σε ακτήµονες πρώην εργαζόµενους στο κτήµα τους. Δώρισαν και τά δάση του τσιφλικιού στον Αγροτικό Συνεταιρισµό Ροβιών. 

 

Επίσης, την δεκαετία του 1970 οί ίδιες γυναίκες δηµιούργησαν το σηµερινό Ιατρείο των Ροβιών σε ένα µεγάλο οικόπεδο, στην είσοδο του χωριού, που ο Αντώνης Παπαδόπουλος είχε, παλαιότερα, δωρήσει στην Κοινότητα Ροβιών. 

 

Ο Αγροτικός Συνεταιρισµός Ροβιών ιδρύθηκε το 1978 από αγρότες των Ροβιών. Μετά το 1984 ενισχύθηκε οικονοµικά από τους νέους αγρότες που έγιναν κτηµατίες στον ελαιώνα Παπαδοπούλου την δεκαετία 1974-1984. 

 

Τέλος, από το 1984 έως σήµερα χρησιµοποίησε τις σχετικές κτιριακές εγκαταστάσεις του Αντώνη Παπαδόπουλου, που παραχωρήθηκαν δωρεάν από τα εγγόνια του και µε την δραστήρια διοίκηση του επί σειρά ετών προέδρου Νίκου Βαλλή, συζύγου της εγγονής του Αντώνη Παπαδόπουλου, έχει επεκτείνει το εξαγωγικό εµπόριο ελαιών µε συσκευασίες µικρού σχήµατος και έχει δώσει εργασία σε πολλές οικογένειες του χωριού. 

************************* 

 

Κοινωνιολογικά οι Ροβιές χαρακτηρίζονται από τον ιστορικό τους διαχωρισµό µεταξύ των κατοίκων και του µεγαλοϊδιοκτήτου της γης. Φράγκος, Ενετός, Τούρκος και Έλληνας ήταν µε την οικογένειά του από την µια µεριά του χάσµατος, και οι κάτοικοι από την άλλη. 

 

Αυτό το χάσµα προσπάθησε ο Αντώνης Παπαδόπουλος και η οικογένειά του να το εξαφανίσουν µε το έργο της ζωής τους. Εκείνος ανέβασε πολύ την αποδοτικότητα της γης των Ροβιών και έδωσε δουλειά σε µια εποχή πού η φτώχεια και η ανεργία ήταν η πραγµατικότητα στην Ελλάδα. Η οικογένειά του µεταβίβασε, σύµφωνα και µε την δική του επιθυµία, το µεγαλύτερο µέρος της περιουσίας τους στους κατοίκους. 

 

Η οικογένεια του πρώην ιδιοκτήτη και δηµιουργού του ελαιώνα και όλων των εγκαταστάσεών του, του Αντώνη Παπαδόπουλου, έχει προγόνους φιλελεύθερους (την Πηνελόπη Δέλτα και την Άννα Μελά- Παπαδοπούλου, αδελφή του Παύλου Μελά) πού την έβαλαν στον δρόµο της κοινωνικής δικαιοσύνης και συνοχής. 

 

Οι απόγονοι της οικογενείας αυτής έχουν υποχρέωση να συνεχίσουν να προσφέρουν στην κοινωνική συνοχή των Ροβιών µε όποιον τρόπο µπορούν. 

 

ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ. 

 

ΡΟΒΙΕΣ. Το πανέμορφο χωριό με ιστορία χιλιάδων ετών που χάθηκε μαζί με όλη την απαράμιλλη φυσική ομορφιά της Β. Ευβοίας. 

 

Το χωριό είναι χτισμένο μέσα στο τόξο που σχηματίζουν τα πευκόφυτα βουνά Τελέθριο και Καβαλάρης μέσα σε έναν τεράστιο ελαιώνα που ενώνει τους πρόποδες του βουνού με τη θάλασσα. Είναι από τα ωραιότερα παραθαλάσσια χωριά της Εύβοιας με ατέλειωτη, σε μήκος παραλία και καθαρά βαθυγάλανα νερά. Βρίσκεται πάνω στο νέο δρόμο Λίμνης-Αιδηψού, 95 χλμ. βορειοδυτικά της Χαλκίδας. Ο πληθυσμός του υπερβαίνει σήμερα τους 2.000 κατοίκους.

 

Τα σπίτια του χωριού είναι πολύ περιποιημένα, με μεγάλους κήπους, γεμάτους λουλούδια και οπωροφόρα δέντρα. Πασίγνωστη είναι η βρώσιμη, νοστιμότατη ελιά των Ροβιών. 

 

Στη μέση του χωριού, δεσπόζει το βενετσιάνικο πυργοκάστελο, που στέκει εκεί αιώνες τώρα, αγναντεύοντας το βόρειο Ευβοϊκό. Κοντά στο χωριό, στην τοποθεσία "Αράκλης" ή "Ηράκλειο" σχηματίζεται γραφικότατος κόλπος με πευκόφυτη εκτεταμένη και πανέμορφη παραλία. 

 

Η κατοίκηση στην περιοχή των Ροβιών αρχίζει την παλαιολιθική περίοδο. Στις θέσεις Παλαιοχώρι και Κοκορέτσια έχουν εντοπιστεί παλαιολιθικά εργαλεία και άφθονες ποσότητες πυριτόλιθου. Κατά την αρχαιότερη νεολιθική περίοδο υπήρχαν μικροί αγροτικοί οικισμοί στο Παλαιοχώρι και τα Κοκορέτσια ενώ στο Κρεμάσι έχει εντοπιστεί οικισμός της πρωτοελλαδικής και μεσοελλαδικής περιόδου. Αυτές τις περιόδους αναπτύσσονται οικισμοί τόσο στο Παλαιοχώρι όσο και μέσα στο σημερινό χωριό των Ροβιών. 

 

Οι Ροβιές ταυτίζονται με την αρχαία πόλη Οροβιαί. Οπως αναφέρεται από τον Θουκυδίδη και τον Στράβωνα στα αρχαία χρόνια υπήρχε η πόλη Οροβιαί κοντά στην πόλη των Αιγών (Λίμνη), όπου λατρευόταν ο Ηρακλής και ο Απόλλωνας. Προς τιμή του τελευταίου υπήρχε ονομαστό μαντείο που ήταν γνωστό σαν Μαντείο του Σελινουντίου Απόλλωνος, το οποίο βρισκόταν, σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες του Στράβωνα, πάνω στο όρος Τελέθριο εκεί που σήμερα βρίσκεται η ιστορική μονή του Αγίου Γεωργίου των Ηλίων. Η πόλη των Οροβιών κατεστράφη από φοβερούς σεισμούς και παλιρροϊκό κύμα που προκλήθηκε απ' αυτούς, κατά το έκτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου (426π.Χ.), σύμφωνα με την αφήγηση του Θουκιδίδη (ΙΙΙ, 89). Λίγοι μόνο από τους κατοίκους σώθηκαν από τον πνιγμό αλλά και τα άλλα οδυνηρά επακόλουθα των σεισμών. 

 

Η εγκατάσταση μεταφέρθηκε στη θέση Παλαιοχώρι και Αράκλης όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα. Στη θέση Παλαιοχώρι υπάρχουν ίχνη οχυρωματικού περιβόλου τις κλασικής περιόδου, που χρησιμοποιούνταν, αφού έγιναν οι απαιτούμενες μετατροπές έως την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Στην περιοχή των σημερινών Ροβιών ο οικισμός ανασυστήνεται κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων και συνεχίζεται την περίοδο της Φραγκοκρατίας, δείγμα της οποίας είναι ο πύργος που προαναφέραμε. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές το πυργοκάστελο των Ροβιών κτίστηκε από τον Γουλιέλμο Β΄τον Βιλλαρδούϊνο, πρίγκιπα της Αχαϊας κατά τη διάρκεια του πολέμου εναντίον των Ενετών του νησιού ανάμεσα στο 1255 και 1258. Επεμβάσεις με τσιμέντο που έγιναν λίγο παλιότερα, στέρησαν το μνημείο από την αισθητική και αρχιτεκτονική ομορφιά του. 

 

Στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Ροβιές υπήρξαν διοικητικό κέντρο της περιοχής (ναχιγιές) με 87 φορολογούμενες οικογένειες (500 περίπου κάτοικοι). Το 1925 μετά τη συμφωνία για την ανταλλαγή πληθυσμών, το χωριό συμπλήρωσαν Ελληνες πρόσφυγες που ήλθαν κυρίως από τα μέρη της Κωνσταντινούπολης. 

 

Στις Ροβιές υπάγονται οι οικισμοί Μαρούλι, Αγιαννάκος, Καλαμούδι, Κούλουρος, Παλιοχώρι, Δαμιά και Δρυμώνα, καθώς και φημισμένη Μονή Οσίου Δαυίδ του Γέροντος. Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφέρουμε την ύπαρξη στην περιοχή των Ροβιών της γυναικείας μονής της Αγίας Ειρήνης της Χρυσοβαλλάντου. Η μονή αυτή βρίσκεται κτισμένη σε μια πανέμορφη τοποθεσία πολύ κοντά στο δρόμο Λίμνης-Ροβιών-Αιδηψού, στη θέση παλιότερης μονής "Ταξιάρχης". 

 

Το κείμενο ερανισθήκαμε από τουριστικό φυλλάδιο του δήμου Ελυμνίων. 

 

Δεν θα καταχωρήσω φώτο από την καμμένη γη των Ροβιών και όλης της Β. Ευβοίας για αυτονόητους λόγους. Στέρεψαν πια τα δάκρυα μας. Ας θυμόμαστε την παρθένα αυτή περιοχή όπως ήταν και όπως πρέπει να ξαναγίνει …ΘΑΡΡΟΣ, ΔΥΝΑΜΗ ΚΑΙ ΠΕΙΣΜΑ ΑΔΕΛΦΙΑ. 

 

 

 

 

 

ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΗ ΛΗΨΗ, ΠΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΝΕΙ ΤΗΝ ΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ Β. ΕΥΒΟΙΑ. 

 

Με το πιο πάνω αφιέρωμα-πόνημα, αυτονόητο είναι ότι εκφράζω την λύπη μου και την αμέριστη συμπαράσταση σε όλους τους πληγέντες αδελφούς Έλληνες, που είδαν τις πατρογονικές τους εστίες και περιουσίες, που με ιδρώτα και αίμα δημιούργησαν να γίνονται στάχτες και αποκαϊδια, στον βωμό συμφερόντων, από χέρι επίδοξων ολετήρων εμπρηστών της πανέμορφης μας Ελλάδας. Η ΕΛΛΑΣ ΕΑΛΩ ΕΚ ΤΩΝ ΕΣΩ.  

 

Οδυσσέας Ελύτης. 

 

ΕΝ ΘΥΜΩ, ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΗ ΚΑΙ ΘΛΙΨΗ Η ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΠΟ ΑΝΤΩΝΗ ΑΝΤΩΝΑ, ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ.