ΦΙΛΑΛΗΘΕΙΑ, ΤΟ ΘΕΜΕΛΙΟ ΚΑΘΕ ΑΡΕΤΗΣ

Γράφει ο Δημήτρης Κ. Μπάκας

Προοίμιο

Φιλαλήθεια, η αξία το να αγαπάμε την αλήθεια! Μα πιάνεται φίλος η αλήθεια; Κανένας δεν μπορεί να επιβληθεί στην αλήθεια. Εκείνη επιβάλλεται σε όλους και σε όλα! Εμείς απλά να τη γνωρίζουμε και μάλιστα όχι απόλυτα, αλλά την προσεγγίζουμε. Ακόμη και οι επιστήμες προχωρούν βήμα -βήμα έχοντας ως βασική αρχή την επιλαθευσιμότητα. Η επιστημονική αλήθεια ισχύει μέχρι τη διάψευσή της. Ισχύει κάτι ως αληθές μέχρις ότου διαπιστωθεί ότι είναι λάθος.

Πολλές φορές, η αλήθεια είναι «πικρή», εμείς όμως είμαστε υποχρεωμένοι να την…αγαπάμε και να την επιδιώκουμε. Αλλιώς, θα το μετανιώσουμε σίγουρα! Γιατί πρέπει να ζούμε μέσα στην πραγματικότητα. Το κάκιστο είναι να γνωρίζουμε την αλήθεια και να τη διαστρέφουμε. Ήτοι δεν υπάρχει συνέπεια λόγων και έργων, οπότε η στάση μας δεν είναι ηθική. Δεν είμαστε καλής πίστης. Τότε αφανίζεται κάθε αρετή. Γιατί δεν υπάρχει καμία αρετή χωρίς την αλήθεια.

Εισαγωγή

Η φιλαλήθεια είναι συμφωνία λόγων και πράξεών μας. Αυτά που πιστεύουμε, αυτά λέμε και αυτά πράττουμε! Νοητικό γεγονός, καθόσον αναζητάμε την αλήθεια, αλλά και ηθική στάση γιατί τη σεβόμαστε. Μια ταυτόσημη στάση προς το διπλανό μας και τον εαυτό μας. 

Φιλαλήθεια αποκλείει το ψέμα. Όχι όμως το λάθος! Ο φιλαλήθης λέει αλήθεια ως προς αυτό που πιστεύει. Υπάρχει, όμως, περίπτωση να έχει εμφιλοχωρήσει κάποιο σφάλμα.

Φιλαλήθεια σημαίνει συνέπεια σε αυτό που πιστεύουμε, τουλάχιστο στο βαθμό που πιστεύουμε ότι είναι αληθινό. Φιλαλήθης άνθρωπος δεν σημαίνει πως λέει πάντοτε την αλήθεια, αλλά τουλάχιστο πιστεύει σε αυτό που λέει. 

Η φιλαλήθεια είναι συνώνυμη με την παρρησία, ευβουλία, την καλή πίστη.. Είναι το αντίθετο της υποκρισίας, της κακής πίστης, της κακοβουλίας... Συγγενεύει με την ειλικρίνεια, αλλά υπάρχει μια μικρή ουσιαστική διαφορά. Ο ειλικρινής δεν λέει ψέματα στον άλλον, ο φιλαλήθης δεν λέει ψέματα ούτε στον άλλον, ούτε και στον εαυτό του, καθόσον είναι συνετός και φρόνιμος. Ήτοι δεν είναι άκριτος, άφρων, απερίσκεπτος. Η φιλαλήθεια είναι μεταβιβαστική αλλά και αναστοχαστική ειλικρίνεια. Ρυθμίζει τις σχέσεις με τους άλλους αλλά και με το εαυτό μας.

Η φιλαλήθεια στο πλαίσιο των αρετών

Η απόλυτη αλήθεια ουσιαστικά είναι απρόσιτη στον κοινό άνθρωπο. Μόνον οι σοφοί και οι άγιοι την αγγίζουν. Γι’ αυτό η φιλαλήθεια απαιτεί μια διαρκή προσπάθεια να είμαστε κοντά στην αλήθεια. Απαιτείται μεγάλη ψυχική δύναμη γι’ αυτό συνιστά αρετή. Είναι η αρετή των διανοουμένων και ειδικότερα των φιλοσόφων. Μεταξύ αυτών και των κοινών ανθρώπων παρεμβαίνει η έκφραση- διατύπωση και η κατανόηση, που γίνεται κατά κανόνα με τη γλώσσα, οπότε υπάρχει μεγάλη πιθανότητα διαστρέβλωσης της αλήθειας.

Η φιλαλήθεια μόνη της δεν αρκεί! Είναι μη πλήρης αρετή. Ένας ισχυρογνώμων ή φανατικός μπορεί να είναι καλής πίστης άνθρωπος, αλλά να απέχει η δική του αλήθεια από την πραγματική. Όπως η πίστη και το θάρρος, έτσι και η φιλαλήθεια, δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη δικαιοσύνη, τη γενναιοδωρία και την αγάπη! Χωρίς την αλήθεια, όμως, η αγάπη θα ήταν ψεύτικη και η δικαιοσύνη κακής πίστης. Θα κυριαρχούσαν η εθελοτυφλία και το ψέμα! 

Ο μεγαλύτερος εχθρός της φιλαλήθειας είναι η φιλαυτία. Η δύναμη του εγωισμού και του στενού τοπικά και χρονικά ατομικού συμφέροντος. Δυστυχώς ο κανόνας είναι ότι η φιλαυτία να ξεπερνά την φιλαλήθεια. Είναι πολύ πιο δύσκολο να αγαπάει κάποιος της αλήθεια περισσότερο από τον εαυτό του. Απαιτείται τεράστια ψυχική δύναμη για να ξεπεραστεί ο ναρκισσισμός και ο τυφλός εγωισμός! Στη μάχη αυτή κατά του εαυτού μας βοηθούν η ταπεινότητα, η δικαιοσύνη, η σύνεση, η σωφροσύνη, η γενναιοδωρία… Γι’ αυτό διατεινόμαστε ότι δεν μπορούμε να απομονώσουμε τις αρετές, αλλά να τις θεωρούμε ως ένα ολόγραμμα. Η φιλαλήθεια οφείλει να αποδεσμευθεί στη «χρυσή» απόσταση από τον εαυτό μας για να γίνει πραγματικά αρετή. Είναι η αρετή των καλόβουλων προσώπων.

Σχολιασμός

Αναφύεται το ερώτημα: πρέπει να τα λέμε όλα; Είναι δυνατόν! Φυσικά οι αρετές δεν απομονώνονται και αυτό είναι και καλό και κακό! Η ευπρέπεια, η ευγένεια, η γλυκύτητα αλλά προπαντός η ελεήμων αγάπη βάζουν κάποιους περιορισμούς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μπορούμε να απομακρυνόμαστε πάντα από τη βασική οδός της αλήθειας. Εξάλλου είμαστε ποτέ απολύτως βέβαιοι ότι αυτό που θεωρούμε ως αληθές είναι απόλυτα ακριβές; Μήπως μεσολαβεί κάποιο σφάλμα;

Την αλήθεια πρέπει να την αγαπάμε γι’ αυτό που είναι, διαφορετικά δεν υπάρχει καλή πίστη. Η αλήθεια δεν υπακούει ούτε στη δικαιοσύνη ούτε στην αγάπη! Δεν εξυπηρετεί, ούτε παρηγορεί. Απλά είναι αυτή που είναι. Η πραγματικότητα. Εμείς, όμως, είμαστε υποχρεωμένοι να την κατανοήσουμε και να προετοιμαστούμε για την εναρμόνισή μας. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν στην πράξη περιπτώσεις που φθάνουμε κοντά αλλά δεν αγγίζουμε την αλήθεια… «Δεν πρέπει πάντα να τα λέμε όλα! Γιατί αυτό είναι ανοησία. Αυτό όμως που λέμε πρέπει να είναι αυτό που σκεφτόμαστε, διαφορετικά θα είναι εκ του πονηρού..!»» λέει ο Μονταίνιος. Και αποδεικνύεται ότι έχει δίκαιο!. 

Ο Αριστοτέλης το είχε επισημάνει: « φιλαλήθης είναι αυτός που αγαπάει την αλήθεια και που αρνείται το υπερβολικό ψέμα όσο και εκείνο που μειώνει. Η φιλαλήθεια συνιστά «μεσότητα» ανάμεσα στον κομπασμό και στην απόκρυψη, στην καυχησιολογία και την κρυψίνοια. Δεν είναι ούτε επιδειξιομανία ούτε ψεύτικη σεμνότητα. Φιλαλήθης είναι πρόσωπο χωρίς περιστροφές, που αναγνωρίζει τις ικανότητές του, δίχως να αφαιρεί ή να προσθέτει. Η αναλήθεια είναι κάτι το χαμερπές και αξιόμεμπτο και η ειλικρίνεια κάτι ευγενές και αξιέπαινο…». 

Στην αρετή της φιλαλήθειας οι Αρχαίοι Πρόγονοί μας διέκριναν τους φιλοσόφους και τους σοφιστές. Σε εκείνους που τηρούσαν το μέτρο και σε εκείνους που δεν το τηρούσαν. Η φιλοσοφική σκέψη είναι αρετή, Η σοφιστική το αντίθετό της. Να σκεπτόμαστε εν αληθεία ακόμη και εάν το τίμημα είναι η αγωνία, η απογοήτευση ή ακόμη και η δυστυχία. Έτσι αντιμετωπίζεται η πραγματικότητα! Καλύτερα αληθινή θλίψη παρά ψεύτικη χαρά.

Ο φιλαλήθης υποτάσσεται στη ρεαλιστική ιδέα. Αυτό που γνωρίζει ή πιστεύει ότι είναι αληθινό, ποτέ όμως αυτό που ξέρει ή πιστεύει ότι είναι ψευδές. Κάθε ψέμα είναι κακόπιστο. Αγαπά τον εαυτό του, έτσι όπως τον γνωρίζει ότι είναι και όχι όπως θα ήθελε να φαίνεται ή να τον βλέπουν οι άλλοι. Η φιλαλήθεια είναι ψυχικό μεγαλείο και όχι ματαιοδοξία. Καλύτερα μια μεγαλοπρέπεια από μια ψεύτικη δόξα.

Αποτιμήσεις

Η φιλαλήθεια είναι αρετή, όπως η φρόνηση, η δικαιοσύνη και η αγάπη… Εάν πρόκειται να σώσουμε ό,τι αγαπάμε, και εφόσον πρόκειται να αντισταθούμε στη βαρβαρότητα και το κακό, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι δεν είμαστε υποχρεωμένοι να αποκρύψουμε ακόμη και την αλήθεια. Πιστός στην αλήθεια σημαίνει και πιστός στην ηθική μου στάση, την αληθινή ύπατη επιθυμία μου είναι η ανθρωπινότητα! Να είμαι άνθρωπος, που αγαπώ τον συνάνθρωπο. Εδώ υπάρχει η υπεροχή της αγάπης έναντι της αλήθειας. Γιατί φιλαλήθεια είναι αγάπη για αλήθεια που συνιστά την πραγματικότητα. Ο συνάνθρωπος και το ηθικό καλό βρίσκονται πιο ψηλά από την απλή ψυχρή πραγματικότητα. Ο άνθρωπος ως πνευματικό ον τείνει προς το αιώνιο Αγαθό. Το να είμαστε πιστοί στην αλήθεια δε σημαίνει πως δεν οφείλουμε να είμαστε πιστοί στη αγάπη, στη δικαιοσύνη, συμπόνοια. Δε είμαστε δίκαιοι, ούτε αληθινοί άνθρωποι όταν εγκαταλείπουμε ένα συνάνθρωπο που έχει την ανάγκη μας και είναι αθώος.

Η φιλαλήθεια είναι το αντίθετο του ψέματος. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι το ψέμα είναι πάντα απαγορευμένο. Κανένα ψέμα δεν είναι απόλυτα ελεύθερο. Απέναντι σε έναν κακοποιό σε αμαθή, φανατικό είναι δυνατόν να είμαστε ελεύθεροι; «φυλάξου, έχε το νου σου… Το ψέμα δεν είναι ποτέ αρετή, ούτε όμως η ανοησία, ούτε η αυτοκτονία…ορισμένες φορές πρέπει να αρκείται κανείς στο μικρότερο κακό» (Σπινόζα). Που σημαίνει ότι ενδεχομένως μπορεί να είναι το ψέμα.

Ο Καντ βέβαια είχε διαφορετική άποψη: «απέναντι στους δολοφόνους που θα μας ρωτούσαν αν ο φίλος σας, τον οποίο καταδιώκουν, κρύβεται σπίτι σας, το ψέμα θα ήταν εγκληματικό». Πίστευε ότι μια εντολή του Λόγου είναι «ιερή, απόλυτη προσταγή, που δεν μπορεί να περιορισθεί από καμιά ανάγκη». Ακόμη εάν πρόκειται ακόμα και για τη ζωή του φίλου ή τη δική μας! Αλλά τι είδους καθήκον είναι αυτό που στερείται φρόνησης, συμπόνοιας και αγάπης; Το ψέμα είναι σίγουρα κακό. Αλλά η ψυχρή καρδιά είναι οπωσδήποτε πολύ βαρύτερο κακό. Η ειλικρίνεια είναι καθήκον σίγουρα. Η βοήθεια όμως προς τον άνθρωπο που κινδυνεύει είναι πιο πιεστικό καθήκον. Η φρόνιμη αξιολόγηση οπωσδήποτε θα έβαζε πιο ψηλά τον συνάνθρωπο από την απλή συνείδησή μας. Πιο πειστικός είναι ο Ζανκέλεβιτς: « δεν σημαίνει πως λέμε ψέματα, αλλά πως μιλάμε τον λόγο της αλήθειας». ‘Ήτοι επιλέγουμε το καθήκον που είναι ιερό και όχι απλά αληθινό. 

Απόλυτα καθήκοντα δεν υπάρχουν . Τα καθήκοντα απορρέουν από τις αξίες και τις αντίστοιχες αρετές. Η φιλαλήθεια είναι αρετή και θεμελιώδης. Αλλά εκτιμάται ότι είναι λιγότερο σημαντική από τη δικαιοσύνη, τη συμπόνοια, τη γενναιοδωρία, την ευσπλαχνία… Είναι αγάπη για την αλήθεια αλλά η αγάπη για τον πλησίον μας είναι πιο κρίσιμη. Ο συνάνθρωπος είναι η «αλήθεια» με σάρκα και οστά. Η πιο αληθινή αλήθεια και προηγείται στο συναίσθημα που είναι η αγάπη πριν γίνει αρετή. Ο άνθρωπος είναι η ζωή, η αλήθεια, πνεύμα και είναι το ύπατο για το επίπεδο της ανθρωπότητας αντικείμενο αγάπης μας. 

Η πάσχουσα αλήθεια ο συνάνθρωπος έχει περισσότερη ανάγκη από την αλήθεια του πόνου και λιγότερο από την αλήθεια των λόγων! Η φιλαλήθεια είναι η δύναμη να βρούμε την πραγματική αλήθεια για να την αντιμετωπίσουμε για το γενικότερο Αγαθό της ανθρωπότητας. Δεν είναι απλά μια ψυχρή «λατρεία» της αλήθειας. Ένας φανατισμός αφηρημένος, «φιλοσοφικός» υπερβολικός. Καμία υπερβολή , ούτε και ο φανατισμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως αρετή. 

Πρέπει να λέμε την αλήθεια σε έναν ετοιμοθάνατο; Ο Καντ θα έλεγε «ναι» γιατί είναι απόλυτο καθήκον. Κάποιος άλλος θα έλεγε όχι απολύτως. Το να πούμε την αλήθεια , εφόσον το ζητάει σημαίνει ότι μπορεί να το αντέξει…. Το να μπορούμε να πούμε ψέματα ορισμένες φορές από αγάπη εκτιμάται ότι είναι μέσα στα ανθρώπινα μέτρα. Η γλυκύτητα και η συμπόνοια εδώ υπερέχουν της αλήθειας. Αυτό δεν εμποδίζει να αγαπάμε την αλήθεια , να τη σεβόμαστε και υποτασσόμαστε εσωτερικά σε αυτήν. Υπάρχουν περιπτώσεις που πρέπει να λέμε ψέματα στον άλλον από φρόνηση ή συμπόνοια, αλλά ποτέ δεν επιτρέπουμε να λέμε ψέματα στην αναστοχαστική φιλαλήθεια, που απευθύνεται αποκλειστικά στον εαυτό μας. Αυτό θα σήμαινε ότι τοποθετούμε την ευημερία μας ψηλότερα από την ηθική και πνευματική μας υπόσταση.

Επίλογος

Φιλαλήθεια στη γενική περίπτωση είναι η αγάπη για την αλήθεια, άρα είναι μια «φιλοσοφικής φύσεως αρετή» Με την έννοια ότι ο γνήσιος φιλόσοφος τοποθετεί την αλήθεια ψηλότερα από οτιδήποτε άλλο: εξουσία, χρήματα, ισχύ ίσως και από την αγάπη ακόμη. Είναι «ψυχρός» υποτελής του λόγου. Απουσιάζει η ευσπλαχνία, τα συναισθήματα αγάπης χωρίς τα οποία δεν αναδύεται η ανθρωπινότητα. Εάν απουσιάζει η αγάπη η οποία προϋποθέτει την ανάπτυξη όλων των αρετών άνθρωπος ως Πρόσωπο δεν υπάρχει. Κατά βάση προηγείται η αγάπη και έπεται η αλήθεια.

Η αλήθεια δεν μπορεί να υποκαταστήσει πάντα τα ανθρώπινα! Αλλά και καμία αρετή δεν μπορεί να καλύψει απόλυτα την αλήθεια, γι’ αυτό δεν έχει απόλυτη αξία χωρίς αλήθεια. 

Ποιος όμως άνθρωπος μπορεί να είναι σίγουρος ότι κατέχει την όλη αλήθεια; Κανένας. Γνωρίζουμε πράγματα μεμονωμένα, αληθινά και γεγονότα. Αλλά την όλη αλήθεια δεν μπορεί να συλλάβει κανένας ανθρώπινος εγκέφαλος. Και με τη βοήθεια των επιστημών προσπαθούμε να γνωρίσουμε ένα μέρος της πραγματικότητας. 

Ουσιαστικά, επίσης, είναι αδύνατον για τον άνθρωπο διαρκώς να διακατέχεται από αυθεντική ανυστερόβουλη αγάπη, που είναι απροσπέλαστη στη γενική περίπτωση. Όταν οι ανθρώπινες υπάρξεις φθάνουν σε κρίσιμα σημεία αντοχών είτε σε όσο αφορούν την αληθινή πραγματικότητα, είτε την ηθική στάση τότε συνήθως οι δυισμοί δεν δίνουν απόλυτη λύση. Ποιο να επιλέξουμε; αγάπη ή αλήθεια! Ποιο προηγείται; 

Σε αυτή, την ακραία περίπτωση, επιβάλλεται μια ευέλικτη στάση, η οποία να αμβλύνει την έντονη αντίθεση και τη φέρνει στα «ανθρώπινα μέτρα». Η πιο αποτελεσματική παρέμβαση- μεσολάβηση μεταξύ της αλήθειας και της ηθικής στάσης συνιστά εκείνη του κάλλους. Μίας πιο ευέλικτης και ήπιας αξίας. Μια ηπιότητα, γλυκύτητα, ευφρόσυνη στάση δίνει μια ανθρώπινη λύση διεξόδου. Όπως η Φύση σε περιπτώσεις υπερφόρτωσης ενέργειας, «ανακουφίζεται» με ξεσπάσματα ενέργειας, διαλειπτότητας (σεισμούς, κεραυνούς, κύματα, εκρήξεις κάθε είδους, που τη ανακουφίζουν, έτσι και οι ανθρώπινες σχέσεις ανακουφίζονται από ένα ωραίο ευφυολόγημα (χιούμορ), όχι ειρωνεία! Ένα όμορφο χαμόγελο, όχι γέλιο ή ένα καλό λόγο (χάδι = ηχάδιον). Αυτά ανακουφίζουν τον άνθρωπο γιατί ελαττώνουν το δυσβάστακτο φορτίο που φέρνουν κάποιες στιγμές οι συνθήκες της ζωής μας.

Καμία επιτηδειότητα δεν είναι αληθινά ενάρετη χωρίς τη αλήθεια. Ο δρόμος της αρετής συμπίπτει με εκείνον της αλήθειας. Χωρίς φιλαλήθεια δεν φθάνουμε ποτέ και σε καμία αρετή.
Γι’ αυτό η φιλαλήθεια συνιστά το θεμέλιο κάθε αρετής.
Φιλαλήθεια, όμως, στα ανθρώπινα μέτρα. Τα ανθρώπινα όντα δεν είναι μηχανές! Είναι Άνθρωποι με λογική , αλλά και συναισθήματα και προπαντός αγάπη. 

Δημήτρης Κ. Μπάκας
Μάιος 2020

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 

1. Χιούμορ (ευφυολόγημα)
Όταν το ευφυολόγημα λέγεται στην ώρα του είναι, όντως, ωραίο! Δεν μας ευχαριστεί, αλλά μάς προφυλάσσει. Εκεί έγκειται η σπουδαιότητά του. Το χιούμορ αναδύεται από την αρμονική σύνθεση αλήθειας, γενναιότητας, γλυκύτητας, μεγαθυμίας και ευγένειας. Το ευφυολόγημα δίνει διέξοδο και δεν είναι ούτε σοβαρότητα, ούτε επιπολαιότητα. Είναι μια ποιοτική μεσότητα, ίσως, αμφίβολη, αλλά αποκαλύπτει το μάταιο σε κάθε σοβαρό και το σοβαρό σε κάθε επιπόλαιο. Γι’ αυτό χαρακτηρίζεται, ως αρετή. Είναι μια χαρωπή απογοήτευση, που πλησιάζει την πνευματική διαύγεια και τη φιλαήθεια μας και ως χαρά πλησιάζει την αγάπη. Εδώ φαίνεται το μεγαλείο της αρετής που λέγεται ευφυολόγημα.

2. Χαμόγελο (μειδίαμα)  
Το χαμόγελο δεν είναι γέλιο, αλλά κάτι πολύ παραπάνω. Το γέλιο είναι μια έκρηξη, που ίσως, χλευάζει και πληγώνει. Το χαμόγελο συγκρατεί την ενέργεια της ζωής και την εξακτινώνει. Αυτό εκδηλώνει ότι αποδραματοποιούμε τον θυμό, υπερβαίνουμε τον εαυτό μας, και ίσως, τον ταπεινώνουμε δημόσια. Συνιστά μια ανύψωση του άλλου και του εαυτού μας συγχρόνως. Ήτοι, θέτουμε τον εαυτό μας σε ίση μοίρα με τον άλλον, άρα ταυτίζεται με την ηθική στάση. Είναι ένας τόνος της αγάπης. Το χαμόγελο εκφράζει την ανθρωπινότητά μας. 

3. Χάδι (θωπεία-ηχάδιον) 
Η λέξη «χάδι» προκύπτει από τη λέξη «ηχάδιον», που είναι υποκοριστικό του «ήχος» με σημασία νανούρισμα, τραγουδάκι, κανάκεμα. Ήτοι, ουσιαστικά σημαίνει λέω ένα «καλό λόγο» για τον συνάνθρωπό μου! Στη συνέχεια έλαβε την έννοια του «ψαύω απαλά με τα δάχτυλα» ήτοι θωπεύω.
Αλλά στην ουσία σημαίνει: Εκφράζω τρυφερότητα, περιποιούμαι, που αναγνωρίζεται, ως «χάδι», ως ένα ελαφρύ άγγιγμα για εκδήλωση αγάπης, εύνοιας και προστασίας. Ένα χάδι έχει πάντοτε ιαματικές ικανότητες. Αλήθεια πόση ανάγκη έχουμε από στιγμές τρυφερότητας οι άνθρωποι; Και πως δρουν αυτές στο «είναι» μας; Σίγουρα συνιστούν μια λύτρωση της ψυχής μας.