Ένα συγκλονιστικό οδοιπορικό στην ορθόδοξη Ρωσία

Αγιος Βασίλειος Μόσχας

Του Νεκτάριου Δαπέργολα
Διδάκτορος Βυζαντινής Ιστορίας

Βρεθήκαμε, λίγο μετά τα Χριστούγεννα, σε ένα 9ήμερο ταξίδι στη Ρωσία. Ανεπαρκές φυσικά χρονικό διάστημα για να κατανοήσεις την όμορφη και ιδιαίτερη αυτή χώρα, αρκετό ωστόσο για να αντιληφθείς κάποια πράγματα, να πάρεις εκ του σύνεγγυς αδρομερώς μια ιδέα, να εισπράξεις αισθήματα και εμπειρίες και όλα αυτά να τα μπολιάσεις (συνειδητά ή υποσυνείδητα) με όσα έχεις κατά καιρούς ακούσει και διαβάσει για τον ρωσικό λαό, την ιστορία του, τους αγίους του, την πίστη και την ευλάβειά του, τα προβλήματα και τις ιδιαιτερότητές του.

Δεν κάθησα βεβαίως να γράψω αυτό το μικρό κείμενο για να αναλύσω το παραμικρό. Ούτε αναλύσεις, ούτε προσεγγίσεις, ούτε περιγραφές ήταν ο σκοπός. Ούτε καν η συγγραφή ενός κειμένου με συγκεκριμένη δομή και συνοχή, με αρχή μέση και τέλος. Ήταν απλά η ανάγκη που νιώθεις καμιά φορά να καταθέσεις στο χαρτί κάποια συναισθήματα, ακόμη και σκόρπια. Σκέψεις πρωτόλειες κι ασχηματοποίητες, συγκινήσεις που επιμένουν, αναμνήσεις που ξεπηδούν, πράγματα που ξεχειλίζουν από μέσα σου και ζητούν επιτακτικά να εξωτερικευθούν.

Και ήταν πραγματικά πολλές οι συγκινητικές στιγμές. Αρχικά στη Μόσχα, στην Κόκκινη Πλατεία, με τον περίφημο Καθεδρικό της Υπεραγίας Θεοτόκου, πιο γνωστό και ως Άγιο Βασίλειο (το εντυπωσιακό αυτό συγκρότημα ενός κεντρικού ναού και 9 παρεκκλησίων γύρω του, χτισμένο από τον τσάρο Ιβάν τον Τρομερό τον 16ο αιώνα), αλλά και μέσα στην εκκλησία όπου φυλάσσεται αντίγραφο της περίφημης εικόνας της Παναγίας του Καζάν (της αρχαίας θαυματουργής εικόνας που κατά παραχώρησιν Θεού εξαφανίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα). Νεόδμητος αυτός ο τελευταίος ναός, καθώς χτίστηκε το 1993 στη θέση του παλαιού που είχε γκρεμίσει το 1937 ο Στάλιν για να χτίσει δημόσια ουρητήρια (καταπληκτικές πράγματι οι…προτεραιότητες του καθεστώτος), αλλά το κλίμα μέσα στο ημίφως των κεριών έντονα και υποβλητικά κατανυκτικό.

Παναγία του Βλαντιμίρ

Βαθιά συγκίνηση ωστόσο αργότερα και στην περίφημη Πινακοθήκη Τρετιακόφ, όπου αξιωθήκαμε κατ’ αρχάς να προσκυνήσουμε - μέσα στο παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου - την άλλη περίφημη εικόνα της Υπεραγίας Θεοτόκου: την αυθεντική Παναγία του Βλαντιμίρ, που ήρθε τον 12ο αιώνα από την Κωνσταντινούπολη και αναδείχθηκε εφεξής σε μία από τις πλέον θαυματουργές και εμβληματικές εικόνες της Ρωσίας. Και ακολούθησε η μοναδική εμπειρία της ζώσας επαφής με πλείστα ακόμη αριστουργήματα της μεσαιωνικής ρωσικής εκκλησιαστικής τέχνης, σε μία από τις πτέρυγες του μουσείου. 

Η Αγία Τριάδα του Ρουμπλιώφ

Με αποκορύφωμα βεβαίως κάποια από τα εκπληκτικά έργα του πολυαγαπημένου Αντρέι Ρουμπλιώφ, ενός από τους κορυφαίους αγιογράφους όλων των εποχών. Και με κορωνίδα όλων ασφαλώς την απερίγραπτα αριστουργηματική (αγιογραφικά, θεολογικά, αισθητικά - από όλες γενικά τις απόψεις) «Αγία Τριάδα». 

Εκατοντάδες αναλύσεις και προσεγγίσεις έχουν γραφτεί για το ανυπέρβλητο αριστούργημα, για το πώς αποτυπώνει το ομοούσιο αλλά και ασύγχυτο, για το πώς αποδίδει την ισότητα και την κοινωνία των 3 προσώπων, αλλά και για το πώς επικεντρώνει συνάμα ειδικά στη θυσία του Χριστού για τη σωτηρία του κόσμου. Για λόγους χρόνου και χώρου, είναι πρακτικά αδύνατον να τις επαναλάβω αναλυτικά εδώ (όποιος θέλει, μπορεί να βρει αρκετό υλικό σχετικά στο διαδίκτυο). Εδώ μεταφέρω απλά την προσωπική μου εμπειρία, όταν έρχεται εκείνη η ευλογημένη στιγμή που κάτι τόσο συγκλονιστικό και από παλιά αγαπημένο σου, το συναντάς πλέον κι από κοντά, βυθίζεσαι μέσα στα αυθεντικά βλέμματα των 3 μορφών (πιστέψτε με, ειδικά αυτά τα βλέμματα είναι μοναδικά στο συγκλονιστικό πρωτότυπο και δεν αποτυπώνονται επαρκώς σε κανένα από τα αντίγραφα του έργου, όσο εξαιρετικά πιστό κι αν είναι), το ζεις, περίπου το ψηλαφίζεις, σχεδόν το αγκαλιάζεις. Τότε σμίγεις το βλέμμα σου μέσα στην κοινωνία των τριών ιερών βλεμμάτων, τότε μπαίνεις κι εσύ μέσα στον κύκλο. Εκεί σπας. Εκεί ραγίζει η φωνή σου και κάτι αρχίζει να κυλάει από τα μάτια σου.

Η Λαύρα του Αλέξανδρου Νέβσκι

Συγκινήσεων συνέχεια στην πανέμορφη Αγία Πετρούπολη, με τις επισκέψεις στον Ναό των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (τόπο όπου είναι θαμμένοι οι τσάροι, ενώ εδώ ενταφιάστηκαν μετά την ανακάλυψη των λειψάνων τους και οι τελευταίοι Ρωμανώφ), στον Ναό του Αίματος, αλλά και στην περίφημη Λαύρα του Αλέξανδρου Νέβσκι, ενός από τα κορυφαία πρόσωπα της Ρωσικής Ιστορίας. Πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης και άγιος συνάμα της Ρωσικής Εκκλησίας, σωτήρας της Ρωσίας απέναντι στους Σουηδούς και Γερμανούς εισβολείς του 13ου αιώνα, αλλά και σταθερά συνειδητός αντίπαλος της απόπειρας του Πάπα να αναμιχθεί στα ρωσικά δρώμενα, ο Νέβσκι ενσαρκώνει και αποτελεί ιδανικό σύμβολο της αντίστασης του ρωσικού λαού απέναντι στη αδηφάγο δυτική (υλική και πνευματική) διείσδυση. 

Ο Ναός του Αίματος

Μια διείσδυση που δυστυχώς η Ρωσία δεν απέφυγε αιώνες αργότερα, τόσο με τον δυτικόστροφο «εκσυγχρονισμό» που επέβαλε ο Μέγας (κατά τη γνώμη κάποιων) Πέτρος, όσο και με την καπιταλιστική λαίλαπα που ενέσκηψε στη χώρα στα τέλη του 20ού αιώνα. Ο Νέβσκι παρ’ όλα αυτά παραμένει πάντοτε σύμβολο αντίστασης και πηγή έμπνευσης, κάτι αντίστοιχο με τον δικό μας Ιωάννη Βατάτζη (και οι δύο άλλωστε υπήρξαν και σύγχρονοι). Και παραμένει ο μακράν δημοφιλέστερος μεσαιωνικός (και όχι μόνο) ήρωας του ρωσικού έθνους.

Το σπίτι του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Πολύ συγκινητική όμως βέβαια στιγμή στην Αγία Πετρούπολη και η επίσκεψη στο σπίτι μιας από τις διαχρονικά κορυφαίες μορφές του παγκόσμιου πολιτισμού, του πολυαγαπημένου Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Μιλάμε για το σπίτι στο οποίο έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, το σπίτι όπου έγραψε τους περίφημους «Αδελφούς Καραμαζώφ», το σπίτι όπου έκλεισε τα μάτια του, αφού πρώτα εξομολογήθηκε και μετέλαβε των Αχράντων Μυστηρίων. Γνωστό μάλιστα και το ότι προείδε το τέλος, μετά την τελευταία κρίση που πέρασε στο χρόνιο πρόβλημα με τα πνευμόνια του: ενώ η γυναίκα του τού έλεγε πως θα το ξεπεράσει, εκείνος της αποκρίθηκε: «Όχι, το ξέρω πως θα πεθάνω σήμερα! Άναψε μια λαμπάδα, Άννα, και δώσ’ μου το Ευαγγέλιο». Σαν περιδιαβάζεις ανάμεσα στα έπιπλα και τα προσωπικά του αντικείμενα, σαν αντικρίζεις το γραφείο και περνάς από το ένα δωμάτιο στο άλλο, είναι πραγματικά η πνευματικότητα έντονη, σχεδόν απτή. Αιωρείται παντού, αναδύεται, διαχέεται ολόγυρα. Μαζί ακόμη και με μία αίσθηση αγιότητας. Τηρουμένων των αναλογιών, είναι σαν να μπαίνεις σε κάποιο ξωκλήσι, σε κάποιο κελί ασκητή. Απόλυτα συμβατή εξάλλου με ένα χώρο όπου έζησε, έγραψε, προσευχήθηκε και εντέλει εκοιμήθη ο κολοσσιαίος αυτός «άγιος των ρωσικών γραμμάτων».

Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Κροστάνδης

Και υπάρχει και η κορύφωση. Προσκύνημα στην πόλη Κροστάνδη, πάνω στο παγωμένο νησί Κότλιν της Βαλτικής, κοντά στην Αγία Πετρούπολη. Στον ναό του Αγίου Νικολάου, μπροστά στην εικόνα και στα ιερά λείψανα ενός από τους πιο μεγάλους και θαυματουργούς Αγίους της νεότερης Ρωσίας, του περίφημου Αγίου Ιωάννη της Κροστάνδης. Και την άλλη μέρα, αυτόπτες μάρτυρες σε ένα θαύμα, καθώς μπαίνεις στον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Πετρούπολης, τον άλλο ναό όπου φυλάσεται αντίγραφο της Παναγίας του Καζάν - αυτός διασώθηκε μεν και δεν γκρεμίστηκε από το παλαιό καθεστώς, απλώς είχε την…τύχη να μετατραπεί σε «Μουσείο Αθεΐας» (!!!), ώσπου ξαναποδόθηκε στους πιστούς τη δεκαετία του ’90 (στα υπόγειά του μάλιστα ήταν που βρέθηκαν τότε και τα λείψανα του σπουδαίου Ρώσου Αγίου Σεραφείμ του Σάρωφ).

Μπαίνεις λοιπόν μέσα στον τεράστιο αυτό ναό και αιφνιδιάζεσαι βλέποντας μία απίστευτη κοσμοσυρροή, βλέποντας το καντήλι της Παναγιάς στο τέμπλο δίπλα στην Ωραία Πύλη να κουνιέται κυκλικά επί ώρες κι εκατοντάδες ανθρώπους να στέκονται με ευλάβεια για να προσκυνήσουν. Μία ακόμη ευλογία που μας αξίωσε η Παναγιά μας να ζήσουμε από κοντά. Που μας αξίωσε να είμαστε εκεί, παρόντες, σε ένα ακόμη από τα συνεχή θαύματα που κάνει, για να δηλώνει στα ορθόδοξα παιδιά της την αγάπη και την ευλογία της, μαζί με τη διαβεβαίωση πως είναι εδώ και θα παραμείνει δίπλα μας, μεσιτεύοντας ακατάπαυστα στον Υιό της για εμάς. Για την προστασία και τη σωτηρία μας εν κινδύνοις και θλίψεσι, μέσα στα δεινά που έρχονται και απέναντι σε εχθρούς ορατούς και αόρατους, υλικούς και νοητούς. Προστασία φοβερά και ακαταίσχυντος.

Ίσως αυτό να είναι τελικά η κυρίαρχη αίσθηση που σου μένει μετά από ένα τέτοιο ταξίδι. Πολλά αξιομνημόνευτα πράγματα βεβαίως ακόμη περιλάμβανε. Σπουδαία μνημεία, εντυπωσιακά μουσεία, υπέροχα κτίσματα, ανυπέρβλητα έργα τέχνης, πανέμορφα τοπία. Πάνω απ’ όλα όμως ίσως ήταν αυτά τα συγκλονιστικά προσκυνήματα σε ένα πραγματικά μοναδικό ταξίδι ζωής. Από τις λίγες εμπειρίες που μπορούν να σου προκαλέσουν τόση αισθητική πληρότητα, αλλά και τέτοια πνευματική συνάμα ανάταση. Και αυτή η ανάταση είναι που σου εντυπώνεται εντέλει πιο βαθιά. 

Η Ρωσία είναι μία πραγματικά ευλογημένη γη. Οι Ρώσοι αδελφοί μας βέβαια έχουν επίσης τα θέματά τους: κρίση πνευματική περνούν και αυτοί (αναμφίβολα και ορατά τα επίχειρα της επίσημης και καθεστωτικής αθεΐας 70 χρόνων, αλλά και της καπιταλιστικής κι ευδαιμονιστικής λαίλαπας που επακολούθησε), έχουν ζητήματα με τον Οικουμενισμό, συνεχίζουν εγκλωβισμένοι και στον γνωστό εκκλησιαστικό εθνοφυλετισμό τους που - σε αντίθεση με την πάλαι ποτέ απλόχωρη και ανιδιοτελή ελληνορθόδοξη οικουμενικότητα - τόσα διχαστικά δεινά συσσώρευσε τους τελευταίους αιώνες στην Ορθόδοξη Εκκλησία.

Έχουν όμως ταυτόχρονα και τα άλλα: έχουν πάντα μεγάλα αποθέματα πίστης και ειλικρινούς ευλάβειας, έχουν τις χορείες των μεγάλων Αγίων τους, έχουν την πνευματική παρακαταθήκη από το αίμα που τόσο μαζικά χύθηκε σε τρομακτικούς πολέμους και κυρίως από τους επώδυνους πνευματικούς κανόνες που πέρασαν κι αυτοί κατά καιρούς (κάποτε με τους Τατάρους, μετά με την αναλγησία του τσαρικού καθεστώτος και τις τρομακτικές κοινωνικές ανισότητες του γεωκτητικού συστήματος, έπειτα με την κτηνωδία της αντίχριστης κομμουνιστικής λοιμικής). Αυτοί οι Άγιοι δεν θα τους αφήσουν. Και πάνω απ’ όλους η Παναγία που τόσο την αγαπούν και αυτοί και την ευλαβούνται. Η παρουσία της Παναγιάς είναι πραγματικά ζωντανή, τη νιώθεις παντού ολόγυρα. Είναι ακριβώς όπως το έγραψα και λίγο πριν: προστασία φοβερά και ακαταίσχυντος.

Και εν τέλει επιστρέφεις στην πατρίδα μετά από ένα μαγευτικό ταξίδι. Η ιδανική πραγματικά - και τόσο απαραίτητη - ολιγοήμερη αποστασιοποίηση και ανάπαυλα από τον ολόγυρά μας εθνικό ζόφο και ψυχικά εξοντωτικό ορυμαγδό - ανάπαυλα που δεν γνωρίζεις πότε (και αν) θα μπορέσεις πλέον να την ξαναβρείς. Δόξα τω Θεώ, προλάβαμε να το ζήσουμε και αυτό. Και βέβαια, επιστρέφοντας πίσω, δεν μπορούμε παρά να κλείσουμε - στη χαραυγή του 2020 - με πολλές και ειλικρινά θερμές ευχές σε όλους τους Έλληνες. Ευχές όχι ασφαλώς για ειρηνικό και ευτυχισμένο νέο έτος (ας μην τρέφουμε πια έωλες κι ανόητες ελπίδες), αλλά για όσα πραγματικά μάς λείπουν: μετάνοια, πνευματική αφύπνιση, εθνική αναγέννηση και μία όσο γίνεται πιο ανώδυνη έξοδο από τα επικείμενα δεινά. Ας ελπίσουμε, με τη βοήθεια της Παναγιάς και όλων των Αγίων μας, που τόση ασπίδα προστασίας, ενίσχυσης κι ελπίδας αποτελούν και για μας, να μπορέσουμε να τα βρούμε όλα αυτά. Μαζί με τη δύναμη να αντέξουμε στον δύσβατο δρόμο που ανοίγεται μπροστά μας...