Ἅγιο Φῶς: Ντοκουμέντα καὶ σκεπτικισμός – Fake news, Hoax, συνωμοσία ἤ ἀλήθεια; (μέρος Γ)

συνέχεια από το Β μέρος 

Toῦ Βασίλειου Εὐσταθίου 
Δρ. Φυσικοῦ, πτ. Θεολογίας (Τμ.Κοιν.Θ.ΕΚΠΑ)

8. Ὑπάρχουν καὶ δύο ἄλλα ἐπαναλαμβανόμενα κατ᾿ ἔτος θαύματα, στὰ ὁποία δὲν κρύβεται κανεῖς σὲ κανένα κουβούκλιο.

Τελειώνοντας, διερωτόμαστε σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο ἄν ὅλοι αὐτοὶ ποὺ ἀμφισβητοῦν τὸ θαῦμα τοῦ Ἁγίου Φωτὸς γνωρίζουν ὅτι ὑπάρχουν καὶ ἄλλα δύο θαύματα, ποὺ γίνονται στοὺς Ἁγίου Τόπους κάθε χρόνο. Καὶ αὐτὸ δὲν τὸ λέμε ἐπειδὴ ἐπιθυμοῦμε τὸν πονοκέφαλό τους. Τὸ ἕνα εἶναι ἡ κάθοδος τῆς νεφέλης στὸ ὅρος Θαβῶρ κάθε χρόνο στὴν ἑορτὴ τῆς Μεταμορφώσεως. Τὸ ἄλλο ἡ ἀναστροφὴ τῶν ὑδάτων τοῦ Ἰορδάνη Ποταμοῦ κάθε χρόνο στὴν ἑορτὴ στὰ Θεοφάνεια.

Καὶ πρὶν ζητήσει ὁ ὁποιοσδήποτε νὰ βρεῖ λογικὲς ἐξηγήσεις σὲ καιρικὲς συνθήκες καὶ φυσικὰ φαινόμενα, νὰ ποῦμε ὅτι εἶναι ἀφύσικο καὶ ἀπίθανο νὰ συμβαίνουν ἀκριβῶς τὰ ἴδια φυσικὰ φαινόμενο τὴν ἴδια μέρα, καὶ τὶς ἴδιες ὧρες καὶ λεπτὰ, κάθε χρόνο.

Ἐπίλογος.

Ἀντὶ ἐπιλόγου θὰ παραθέσω μέρος ἀπὸ τὸ τέλος τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Ἀρχιμ. Τίτου, Ἡγούμενου τῆς Ί. Μονής τῶν Ἁγίων Θεοδώρων Ἱεροσολύμων, Διευθυντὴ τοῦ Περιοδικοῦ “Νέα Σιών” στὴν Ἐφημερίδα ‘Ὀρθόδοξος Τύπος’ στὶς 22/11/02, ὅπου, ἀναφερόμενος σὲ ὅσους προσπαθοῦν νὰ στηρίξουν τὴν ἀρνητική τους στάση γιὰ τὸ Θαῦμα τοῦ Ἁγίου Φωτὸς στὴν Πατριαρχικὴ εὐχὴ, ἀναλύει καὶ ερμηνεύει τὰ δύο μέρη αὐτῆς, ὅπου στὸ δεύτερο ἀπαντᾶ στοὺς ἰσχυρισμούς τους, ἐνῶ τελειώνοντας καταλήγει νὰ ἐκφράσει μιὰ εὐχὴ γι’ αὐτοὺς.

«Ὅσον δ’ ἀφορὰ τὴν ἀναγινωσκομένην ὑπὸ τοῦ Πατριάρχου εὐχὴ (τὴν ὁποίαν ἐμελέτησεν, «ὡς ἀναφέρει, ὁ ἐντιμότατος ἀναγνώστης σας), ἐπιτρέψατέ μου ὅπως σημειώσω τὰ ἐξῆς:
Τὸ πρῶτον μέρος της εὐχῆς ἀναφέρεται εἰς τὴν καθ’ ἡμᾶς Θεολογία, περὶ τοῦ Ἁγίου Φωτός. Ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς εἶναι “Φῶς ἐκ Φωτός, Θεὸς ἀληθινός”. Ὁ ὑπὲρ ἡμῶν σάρκα λαβῶν φωτίζει τοὺς ἐν σκοτία ὅντας καὶ μόνον εἰς τὴν Ἐκκλησία Του ὁ ἄνθρωπος κατανοεῖ τὴν περὶ φωτὸς διδασκαλία Του. Αὐτὸς εἶναι τὸ Φῶς τοῦ Κόσμου καὶ ἐκεῖνος ποὺ Τὸν ἀκολουθεῖ δὲν μένει ἐν τῆ σκοτία. Τὸ δὲ ἐπὶ τοῦ φωτοφόρου Τάφου “ἐνδελεχῶς καὶ ἀειφώτως ἐκκαιόμενον φῶς εὐλαβῶς λαμβανόμενων διαδίδεται εἰς τοὺς πιστεύοντας (εἰς τὸν Ἰησοῦ Χριστόν) ὡς τὸ ἀληθινὸ Φῶς”. 

Τὸ δεύτερον μέρος τῆς εὐχῆς κάμνει ἰκετήριον ἀναφορὰ πρὸς τὸν Ἰησοῦ Χριστόν, ὅπως μὴ κωλύσει τᾶς χαρισματικᾶς δυνάμεις τοῦ Ἁγίου Φωτὸς ἐξ αἰτίας τῶν ἁμαρτιῶν μας. Δέεται δὲ ὁ Πατριάρχης, ὅπως τὸ ἀκήρατων Φῶς λάμψη ἐν ταῖς καρδίαις τῶν “ἐν σκότη καὶ σκιὰ θανάτου καθήμενων”. Βεβαίως δὲν ἐπικαλεῖται τὴν ἐξ ὕψους ἀποστολὴ τοῦ Ἁγίου Φωτὸς (ὡς συμβαῖνει εἰς τὰ Μυστήρια καὶ τᾶς ἁγιαστικᾶς πράξεις τῆς Εκκλησίας), διότι αὐτὴ αὔτη ἡ οὐρανόθεν ἔλευσις αὐτοῦ εἶναι γεγονός. Ἀναφέρεται εἰς τὸ γεγονὸς αὐτὸ καὶ δέεται διὰ τὸν ὅντως φωτισμὸ τῶν ἐν πίστη καὶ κατάνυξη λαμβανόντων αὐτό. 

Τὸ θαῦμα τοῦ Ἁγίου Φωτός, δὲν ἑρμηνεύεται οὔτε μὲ τὸ γράμμα, οὔτε μὲ τὸν νόμον, πολὺ δὲ περισσότερο δὲν ἑρμηνεύεται μὲ τὴν λογικήν. Καὶ δι’ αὐτὸ ἀκριβῶς εὔχομαι ὅπως (καὶ ὁ κ. ἀναγνώστης σας) καὶ ὅσοι ἄλλοι εἶπον ἥ ἔγραψαν διὰ τὸ “Ἅγιον Φῶς, ἀντιθέτως ἀπὸ τὴν Ἱεροσολυμιτικὴ παράδοσιν, νὰ εὑρεθοῦν εἰς τὴν Ἁγίαν Πόλιν κατὰ τὴν τελετὴ αὐτοῦ καὶ ἀφοῦ ἀνοίξουν τὰ ὦτα τῆς καρδίας καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς ψυχῆς των νὰ ἰδοῦν ὅτι τὸ “Ἅγιον Φῶς προέρχεται καὶ στέλνεται ἀπὸ τὸν ἀναλλοίωτο Λόγον. “Ὅστις εἶναι τὸ Φῶς ἐκ “Φωτὸς Πατρὸς ἀγέννητου”».

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

ΠΑΡ. Α’. Θέση τοῦ π. Γ. Μεταλληνοῦ. 

Ὁ π. Γ. Μεταλληνὸς στὴν ἐκπομπὴ τοῦ κ. Παπαδάκη στὸν Antenna «Καλημέρα Ελλάδα» τὸ 2008 εἶχε δηλώσει ὅτι «Ἀπὸ τὸν τέταρτο αἰῶνα μ.Χ. (380) μαρτυρεῖται ἀπ’ τὴν Αἰθερία, μιὰ Ἰσπανίδα ποὺ πήγε καὶ προσκύνησε, ὅτι ὑπάρχει ἡ ἀκοίμητος κανδήλα στὸν Ἅγιο Τάφο. Πιστεύω λοιπόν καὶ καταλήγω, ὅταν ὑπάρχει πίστης καὶ χάρις Θεοῦ στὸν συγκεκριμένο (ἑκάστοτε) Πατριάρχη, γίνεται τὸ θαῦμα. Ὅταν δὲν ὑπάρχει πίστης (καὶ χάρις) μπορεῖ ἡ κανδήλα (ἡ ἐντὸς τοῦ Πανάγιου Τάφου) νὰ χρησιμοποιηθεῖ… (γιὰ νὰ ἀνάψει δηλαδὴ τὰ κεριά του ὁ Πατριάρχης) ἀλλά… ὑπάρχουν καὶ φαινόμενα ἔξω…(ὅπως δηλαδὴ λάμψεις, ἀκαΐα, ἄναμμα κανδήλων καὶ λαμπάδων)». 

Ὅπως ὃλοι οἱ πιστοὶ στὸν Ἱερὸ Ναὸ τῆς Ἀναστάσεως στὰ Ἱεροσόλυμα τὸ Μεγάλο Σάββατο, τὸ ἴδιο καὶ οἱ Πατριάρχες ποὺ εἰσέρχονται στὸν Πανάγιο Τάφο, βιώνουν τὸ θαῦμα μὲ διαφορετικὸ τρόπο ὁ καθένας. Αὐτὸ πιστοποιεῖ καὶ ἡ σχετική μαρτυρία τοῦ Πατριάρχη Δαμιανοῦ Α’ (1897-1931), τὴν ὁποία ἀναφέρει στὸ διαδίκτυο ὁ Πρωτοπρεσβύτερος Μιχαὴλ Βοσκοῦ: «Ὅταν δὲν ἤταν κατάλληλα προετοιμασμένος, ἥρεμος καὶ ἀφοσιωμένος, εἰσερχόμενος στὸν Πανάγιο Τάφο ἔβλεπε τὴν κανδήλα ἤδη ἀναμμένη καὶ δὲν βίωνε τὸ θαῦμα. Ὅταν ὅμως εἶχε ἥρεμη τὴ συνείδησή του καὶ τίποτε δὲν τὸν ἀπασχολοῦσε, ἔνοιωθε μιὰ ἀνεξήγητη χαρά. Μόλις εἰσερχόταν ἐντὸς τοῦ Παναγίου Τάφου καὶ ἄρχιζε νὰ διαβάζει ἀπὸ τὴν ἁγία φυλλάδα, ἄναβε καὶ ἡ ἁγία κανδήλα καὶ τὰ κεριά».

ΠΑΡ. Β’. Συνέντευξη τοῦ σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Ἱεραπόλεως Ἰσίδωρου.

Ὁ σεβασμιώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἱεραπόλεως Ἰσίδωρος σὲ συνέντευξή του τὸ 2017 στὴν Πειραϊκὴ Ἐκκλησία εἶχε πεῖ (ἀπομαγνητοφωνημένο κείμενο): «Σίγουρα στὴν ἱστορία τῶν Ἱεροσολύμων ὑπάρχουν πολλὲς μαρτυρίες καὶ ἀπὸ ἀλλόδοξους καὶ ἀπὸ ἑτερόδοξους γιὰ τὸ θαῦμα τοῦ Ἁγίου Φωτός. Ὑπάρχουν χιλιάδες μαρτυρίες, ὁ κάθε πιστὸς ἀνάλογα μὲ τὴν πίστη του βλέπει καὶ τὸ Πανάγιο Φῶς, ἄλλος μπορεῖ νὰ τὸ δει νὰ φλέγεται ὁ Πανάγιος Τάφος, ἄλλος μπορεῖ νὰ δεῖ μιὰ μπάλα φωτὸς νὰ περιστρέφεται γύρω ἀπὸ τὸν Πανάγιο Τάφο, ἄλλος θὰ δεῖ ἀστραπὲς λάμψης στὸν Πανάγιο Τάφο, ἄλλος θὰ δεῖ ἕνα σύννεφο νὰ σκεπάζει τὸν Πανάγιο Τάφο, ὅ κάθε ἄνθρωπος ἀνάλογα μὲ τὴν πίστη ποὺ ἔχει. Ἀλλά ὁ κάθε προσκυνητὴς ποὺ θὰ βρεθεῖ ἐκείνη τὴν ἡμέρα στὸν Πανάγιο Τάφο δὲν μπορεῖ νὰ φύγει ἀπὸ τὸν Πανάγιο Τάφο χωρὶς νὰ συγκινηθεῖ, καὶ νὰ φύγει χωρὶς νὰ δεῖ κάτι ἡ νὰ ἀποκομίσει κάτι ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τοῦ Ἁγίου Φωτός».

Καὶ μετὰ ἀπὸ ἐρώτηση του δημοσιογράφου νὰ τοῦ πεῖ ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ θαύματα ποὺ θὰ ἔχει δεῖ στὸν Πανάγιο Τάφο, ἔδωσε τὴν ἐξῆς βαρυσήμαντη προσωπικὴ μαρτυρία: «Θυμάμαι ἡ πρώτη ἐμπειρία ἦταν ὅταν πρωτοήρθα τὸ 86 στὰ Ἱεροσόλυμα στὴν Πατριαρχικὴ Σχολὴ τῶν Ἱεροσολύμων, ἦρθε ἡ περίοδος τοῦ Πάσχα, ἦταν ἡ πρώτη φορά, ὅπως καταλαβαίνετε, συνωστισμός, πάρα πολὺς κόσμος, βρισκόμουν στὸ καθολικό, ἐκείνη τὴν στιγμὴ δὲν εἶδα τίποτα, ἔφυγε ὁ Πατριάρχης γιὰ τὴν Ἁγία Ἀποκαθήλωση, κοιτάω πρὸς τὴν Ροτόντα, καὶ βλέπω ὅλη τὴν Ροτόντα νὰ λάμπει, σὰν νὰ εἶχε μπεῖ ὁ ἥλιος ἀκριβῶς στὸν τρούλο του κουβουκλίου καὶ νὰ φωτίζει ὅλη τὴν Ροτόντα ἕνα δυνατό φῶς. Ἐκείνη τὴν στιγμὴ δὲν κατάλαβα, δὲν συνειδητοποίησα τὶ ἀκριβῶς καὶ πήγα νὰ φύγω, ἀλλὰ μόλις φθάνω μέχρι τὴν πόρτα, τότε κατάλαβα, ἀποκλείεται νὰ εἶναι τόσο δυνατὸ φῶς, τὶ εἶναι αὐτό, μοὺ ἔκανε ἐντύπωση καὶ ξαναγύρισα πάλι, καὶ μόλις φθάνω στὸν Πανάγιο Τάφο καὶ πάλι νὰ δῶ αὐτὸ τὸ δυνατὸ φῶς, ξαφνικὰ βλέπω καὶ πάλι ἕνα σκοτάδι στὸν Πανάγιο Τάφο, καὶ τότε κατάλαβα ὅτι αὐτὸ ἦταν τὸ Πανάγιο Φῶς. Αὐτὴ τὴν ἐμπειρία εἶχα σὰν μαθητής, ἀλλά ὅλα αὐτά τὰ χρόνια ὑπάρχουν πάρα πολλὲς ἐμπειρίες, ποὺ ἔχουμε δεῖ στὸν Πανάγιο Τάφο». Καὶ εἶπε στὴν συνέχεια ὅτι τὰ θαύματα στὸν Πανάγιο Τάφο δὲν περιορίζονται μόνο τὴν ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως, ἀλλά συνεχίζονται σὲ ὅλο τὸ χρόνο, ὅπως γιὰ παράδειγμα πολλοὶ δαιμονισμένοι, ποὺ ἐμποδίζονται νὰ μποῦν καὶ μπροστὰ στὸν Πανάγιο Τάφο φωνάζουν ὅτι καίγονται.

ΠΑΡ. Γ’. Οἱ μαρτυρίες γιὰ τὴν περίοδο ἀπὸ τὸν δεύτερο ἕως τὸν τέταρτο αἰῶνα

i. Στὰ πρακτικὰ τοῦ ἱστορικοῦ τῆς Ἐκκλησίας Εὐσέβιου (4οςαἰ.) ἀναφέρεται πῶς, μὲ τὸν Πατριάρχη Νάρκισσο (2οςαι.) παρόν, δὲν ὑπήρχε ἐπάρκεια ἐλαίου στὸ λυχνάρι τῆς εικόνας, ὁπότε κάποιος ἄνδρας γέμισε τὸ λυχνάρι μὲ νερό ἀπό τὴν πηγή Σιλωάμ. Τότε τὸ λυχνάρι ἄναψε μὲ τὸ Ἅγιο Φως καὶ παρέμενε ἀναμμένο, καθ’ ὅλη τὴν διάρκεια τῆς Πασχάλιας Λειτουργίας. (Εὐσέβιος Παμφυλίας, «Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας», Βιβλίο ΣΤ’, κεφ. 9, 1-3) 

ii. Σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση, κάποτε ὁ Μέγας Θεοδόσιος (4ος αἰ.) ἐπισκέφθηκε κρυφὰ τὴν Ἱερουσαλήμ, καὶ ἀμέσως μετά, ΟΛΑ τὰ λυχνάρια τῶν εἰκόνων ἄναψαν. «Τὸ θαῦμα αὐτὸ ἐξέπληξε τὸν Πατριάρχη, ἀλλὰ ἄγγελος τοῦ ἀποκάλυψε πῶς αὐτὸς ποὺ προσευχόταν δὲν ἤταν ἁπλὸς ἄνθρωπος, ἀλλά ὁ ἅγιος βασιλέας Θεοδόσιος» (Ἐπίσκοπος Πορφύριος Οὐσπένσκυ, «Τὸ βιβλίο τοῦ εἶναι μου» στὰ Ρώσικα, Μέρος 3, S-Pb., 1896, σελ. 299-300).

iii. Ἡ Σίλβια τῆς Ἀκουιτανίας τὸ 385 συνέγραψε τὸ «Προσκύνημα τῆς Σίλβια»: «The pilgrimage of S. Silvia of Aquitania to the holy places» στὴν Ἀγγλική, Ἐκδόσεις Palestine Pilgrims Text Society, Λονδίνο, 1891.

iv. Ἡ μαρτυρία ποὺ ἔχει καταγραφεῖ ἀπὸ τὸν Ἀρμένιο ἱστορικό Κιρακὸ Γκαντζάκετσι (Kirakos Gandzaketsi, 1201-1271) στὸ ἔργο του «Ἡ Ἱστορία τῶν Ἀρμενίων» (βλ. βιβλίο κ. Χ. Σκαρλακίδη «Ἅγιον Φῶς. Σαράντα δὺο ἱστορικὲς μαρτυρίες, 9ος-16ος αἰ.») τοποθετεῖται γύρω στὸ 330 καὶ μεταφρασμένη εἶναι ἡ ἐξῆς: «Λένε ὅτι ὁ Ἅγιος Γρηγόριος τοποθέτησε μιὰ κανδήλα πάνω στὸν Τάφο τοῦ Χριστού καὶ παρακάλεσε τὸν Θεὸ μὲ τὶς προσευχές του ὥστε, στη γιορτὴ τοῦ Πάσχα, ὁ τόπος νὰ φωτιστεῖ ἀπὸ ἕνα ἄυλο Φῶς, κάτι τὸ ὁποῖο συμβαῖνει μέχρι τὶς ἡμέρες μας» καὶ ἀκόμα «Τώρα, ἀναφορικὰ πρὸς τὸ Πάσχα ὑπήρχε μεγάλη φιλονικία καὶ διαφωνία τῶν Ἀρμενίων μεταξὺ ὅλων τῶν λαών, εἰδικὰ μὲ τοὺς Γεωργιανούς […]

Ἡ ἐτυμηγορία ἐπήλθε ἀπὸ τὴν ἀκτινοβολοῦσα κανδήλα στὸν Πανάγιο Τάφο τοῦ Χριστοῦ ἡ ὁποία, λένε, κατὰ τὴν παράκληση τοῦ Γρηγορίου τοῦ Φωτιστὴ τῶν Ἀρμενίων (χωρὶς καμία ἀνθρώπινη βοήθεια ἡ ὑλικὴ φωτιά), ἀνάβει κατ’ ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ κάθε χρόνο. Αὐτὸ συμβαῖνει μέχρι καὶ σήμερα». Τὸ ἄναμμα τῆς κανδήλας τοῦ Τάφου τοῦ Χριστοῦ μετὰ ἀπὸ παράκληση τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, ὅπου ἀπὸ τότε τὸ θαῦμα πραγματοποιεῖται κάθε χρόνο κατ’ ἐντολὴ Θεοῦ, ἀποτελεῖ τὴν ἐκδοχὴ κατὰ τοὺς Ἀρμένιους γιὰ τὴν ἀρχὴ μέσα στὸ χρόνο τοῦ θαύματος τοῦ Ἁγίου Φωτὸς κατὰ τὴν Τελετὴ Ἀφῆς Του (προσοχὴ μόνο στὸ ὅτι ὅταν συνέβη τὸ παραπάνω γεγονὸς οἱ Ἀρμένιοι ἄνηκαν ἀκόμα στὴν Ἐκκλησία μας, ἀφοῦ ἔγινε πρὸ τῆς Δ’ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ὅπου ἀποσχίστηκαν), ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ὡστόσο μιὰ πολὺ παλαιὰ παράδοση, ποὺ ἐκτείνεται μέσα στοὺς τέσσερες-πέντε αἰῶνες τῆς ‘σιωπῆς τῶν πηγῶν’ καὶ καταλήγει κοντὰ στὴν ἀρχὴ τοῦ 4ου αἰῶνος. 

ΠΑΡ. Δ’. Οἱ μαρτυρίες ποὺ μαρτυροῦν τὴν συνεχὴ ἐμφάνιση τοῦ Φωτὸς κάθε χρόνο τὴν συγκεκριμένη ἡμέρα τῆς λαμπροφόρου ἑορτῆς τῆς Ἀναστάσεως:

α. Ὁ Μητροπολίτης Καισαρείας, Καππαδόκης Ἀρέθας στὸ μήνυμά του πρὸς τὸν ἐμίρη τῆς Δαμασκοῦ (αρχές 10ου αι.) γράφει: «Κάθε χρόνο μέχρι τώρα, τὴν ἡμέρα τῆς ἁγίας Του Ἀναστάσεως ὁ Πανάγιος καὶ Πολύτιμος Τάφος Του κάνει θαύματα…. (ὅντας ὅλα τὰ φώτα τῆς Ἱερουσαλήμ σβηστά, καί)….. μὲ τὴν θύρα (τοῦ Παναγίου Τάφου) σφραγισμένη….καὶ οἱ Χριστιανοὶ νὰ στέκονται τριγύρω του, μέσα στὸν Ναό τῆς Ἀναστάσεως, φωνάζοντας «Κύριε Ελέησον!», ξαφνικὰ ἐμφανίζεται μιὰ ἀστραπὴ φωτὸς καὶ ἀνάβει τὸ καντήλι, καὶ στὴν συνέχεια ὅλοι οἱ κάτοικοι τῆς Ἱερουσαλῆμ παίρνουν ἀπὸ τὸ φῶς αὐτὸ καὶ ἀνάβουν τὰ δικά τους τὰ κεριά…» (βλ. Ἐπίσκοπος Αὐξέντιος Φωτικῆς, «Τὸ Πασχάλιον Πῦρ στὴν Ἱερουσαλήμ: Μιὰ Μελέτη τῆς Τελετῆς τοῦ Ἁγίου Φωτὸς στὸν Ναὸ τοῦ Παναγίου Τάφου»).

β. Ὁ Νικήτας, ἕνας κληρικὸς τῆς αὐτοκρατορικῆς αὐλῆς τοῦ Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου, παρευρέθηκε τὸ 947 ὡς ἀντιπρόσωπός του στὴν τελετὴ τῆς Ἀφῆς τοῦ Ἁγίου Φωτὸς καὶ σὲ ἐπιστολή του στὸν αὐτοκράτορα διηγεῖται τὶ συνέβη, ὅταν ὁ ἐξοργισμένος ἐμίρης προσπάθησε νὰ δώσει τέλος στὴν τελετὴ ἀφῆς τοῦ Ἁγίου Φωτός: ἀφοῦ γράφει ὅτι εἶδαν «τὸ ὑπερφυὲς θαυμαζόμενοι», νὰ ἀνάβει ἡ Κανδήλα «μὲ θεϊκὴ συναίνεση» καὶ ὅτι εἶδε «ὁλόκληρη τὴν ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ νὰ εἶναι γεμάτη ἀπὸ τὸ ἀνέγγιχτο θεϊκὸ φῶς καὶ ὅλους νὰ εἶναι γεμάτοι ἀπὸ θάμβος γι’ αὐτὴ τὴν ἀναπάντεχη ἐμφάνιση τοῦ φωτός, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ αὐτοὺς τοὺς ἄθεους Ἀγαρηνούς», ὅπως καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρει τὸ θαῦμα ὅτι «Ὁ εμίρης, ποὺ παρακολουθοῦσε ἀπὸ κάποιο ψηλότερο σημεῖο, ἔγινε μάρτυρας ἑνὸς ἀκόμη μεγαλύτερου θαύματος. Τὸ μεγαλύτερο ἀπὸ τὰ κανδήλια, ποὺ κρεμόταν ἀκριβῶς μπροστά του , ἄφησε νὰ χυθεῖ τὸ λάδι καὶ τὸ νερό ποὺ περιεῖχε, καὶ ξαφνικὰ γέμισε μὲ τὸ θεϊκὸ πῦρ, παρ’ ὅτι δὲν ὑπῆρχε πλέον κανένα φυτίλι μέσα του», καταγράφει τὴν προφορικὴ παράδοση ὅτι τὸ θαύμα πραγματοποιοῦταν ἀπὸ τὴν ἐποχή τοῦ Χριστοῦ, κάθε χρόνο, χωρὶς διακοπή: «ἀπὸ τὴν Ἀνάληψη τοῦ Χριστοῦ μέχρι τότε λένε πῶς κάθε χρόνο ἡ ἀκτινοβολία τοῦ θείου φωτὸς φανερωνόταν σὲ μιὰ κανδήλα ἀπὸ ἐκεῖνες ποὺ ὑπάρχουν στὸν ἅγιο Τάφο» (βλ. Ἐπίσκοπος Αὐξέντιος Φωτικῆς, «Τὸ Πασχάλιον Πῦρ στὴν Ἱερουσαλῆμ: Μιὰ Μελέτη τῆς Τελετῆς τοῦ Ἁγίου Φωτὸς στὸν Ναό τοῦ Παναγίου Τάφου»).

γ. Ὁ ἱστορικός Κιρακὸ Γκαντζάκετσι (Kirakos Gandzaketsi, 1201-1271) στὸ ἔργο του «Ἡ Ἱστορία τῶν Ἀρμενίων» (βλ. βιβλίο κ. Χ. Σκαρλακίδη «Ἅγιον Φῶς. Σαράντα δὺο ἱστορικὲς μαρτυρίες, 9ος-16ος αἰ.») διασώζει τὴν ἐξῆς μαρτυρία τοῦ 330 (περίπου): «Λένε ὅτι ὁ Άγιος Γρηγόριος τοποθέτησε μιὰ κανδήλα πάνω στὸν Τάφο τοῦ Χριστοῦ καὶ παρακάλεσε τὸν Θεό μὲ τὶς προσευχές του ὥστε, στὴ γιορτή τοῦ Πάσχα, ὁ τόπος νὰ φωτιστεῖ ἀπὸ ἕνα ἄυλο Φῶς, κάτι τὸ ὁποῖο συμβαῖνει μέχρι τὶς ἡμέρες μας» καὶ ἀκόμα «…τὴν ἀκτινοβολοῦσα κανδήλα στὸν Πανάγιο Τάφο τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία λένε κατά τὴν παράκληση τοῦ Γρηγορίου τοῦ Φωτιστὴ τῶν Ἀρμενίων (χωρὶς καμία ἀνθρώπινη βοήθεια ἤ ὑλικὴ φωτιά), ἀνάβει κατ’ ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ κάθε χρόνο. Αὐτὸ συμβαῖνει μέχρι καὶ σήμερα». Δηλαδὴ μετὰ ἀπὸ παράκληση τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου ἄναψε ἡ κανδήλα τοῦ Πανάγιου Τάφου καὶ ἀπὸ τότε τὸ θαῦμα κατ’ ἐντολὴ Θεοῦ πραγματοποιεῖται κάθε χρόνο. 

ΠΑΡ. Ε΄. Οἰ πρῶτες μαρτυρίες μὴ Ὀρθόδοξων ἤ πρὸ τοῦ σχίσματος Λατίνων γιὰ τὸ θαῦμα: 

1. Ὁ Ἄραβας Μουσουλμάνος Al-Djahis (+869) στὸ ἔργο του “The book of animals” κάνει ἰδιαίτερη ἀναφορά στὸ Ἅγιο Φῶς, (Krachkovsky I., “Ἅγιο Φῶς” (στὰ Ρώσικα), Τομ.3, Ἔκδοση 3η, 1915, σελ.231). 

2. Ὁ Λατίνος μοναχὸς Barnard, (865) ἔγραψε: «Εἶναι περιττὸ νὰ γράψω πολλὰ γιὰ τὸν τάφο αὐτό, ἐπειδὴ ὁ Bede λέει ἀρκετὰ γι’ αὐτὸν στὴν δική του Ἱστορία (τῆς Ἀγγλικῆς Ἐκκλησίας). Ὅμως ἀξίζει νὰ ἀναφερθεῖ πῶς αὐτὸ ποὺ συμβαῖνει τὸ Μεγάλο Σάββατο, τὴν Παραμονὴ τοῦ Πάσχα. Τὸ πρωί ἀρχίζει ἡ λειτουργία μέσα στὴν ἐκκλησία αὐτή. Μετά, ὅταν τελειώσει, μπαίνουν ψάλλοντας τὸ «Κύριε Ἐλέησον» μέχρι νὰ ἔρθει ἄγγελος καὶ νὰ ἀνάψει μὲ φῶς τὰ κανδήλια ποὺ κρέμονται πάνω ἀπὸ τὸν τάφο. Ὁ Πατριάρχης μεταδίδει αὐτὸ τὸ Φῶς στοὺς ἐπισκόπους καὶ τὸν ὑπόλοιπο λαό, καὶ ὁ καθένας ἔχει φῶς, ἐκεῖ ποὺ στέκεται», στὸ Mabilon. Acta Sancta. Τόμ. III. P. II. Σελ. 473. (βλ. Ἐπίσκοπος Αὐξέντιος Φωτικῆς. Τὸ Πασχάλιον Πῦρ στὴν Ἱερουσαλήμ: Μιὰ Μελέτη τῆς Τελετῆς τοῦ Ἁγίου Φωτὸς στὸν Ναὸ τοῦ Παναγίου Τάφου).

3. Ὁ Abu l-‘Abbas Ahmad(ἀπεβίωσε τὸ 947 μ.Χ.), σύγχρονος πολέμιος τῶν Ἑλλήνων, διηγεῖται πὼς ὁ Μουσουλμάνος κυβερνήτης τῆς Ἱερουσαλὴμ σφραγίζει τὴν πόρτα τοῦ Τάφου ΠΡΙΝ τὴν ἐμφάνιση τῆς φωτιάς καὶ, ὅταν τὸ λευκὸ φῶς τῆς φωτιᾶς ἐμφανιστεῖ μέσα στὸν Τάφο, ξεκλειδώνει τὴν πόρτα του καὶ μπαίνει μέσα στὸν Τάφο καὶ ἀνάβει ἕνα κερὶ ἀπὸ τὴν φωτιὰ αὐτή. (βλ. Zsolt (EDT) Hunyadi, Jozsef (EDT) Laszlovszky, «The Crusades and the Military Orders: Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity – History», ποὺ μεταφράζεται «Οι Σταυροφορίες και τα Στρατιωτικά Τάγματα: Επεκτείνοντας τα Σύνορα της Μεσαιωνικής Λατινικής Χριστιανοσύνης – Ιστορία», 2002, σελ. 90).

4. Ὁ Ἀρμένιος ἱστορικὸς τοῦ 12ου αἰώνα Ματθαῖος Ἐδέσσης μᾶς λέει πὼς τὸ 1102 τὸ Ἅγιο Φῶς ἀρνήθηκε νὰ ἐμφανιστεῖ, ἀφοῦ οἱ Φράγκοι εἶχαν ἀρπάξει τοὺς Ἁγίους Τόπους ἀπὸ τοὺς τοπικοὺς ἱερεῖς, καὶ εἶχαν βγάλει τοὺς Ἕλληνες βίαια ἔξω ἀπὸ τὰ μοναστήρια. Οἱ νεόφερτοι ἀπὸ αὐτό, ἄλλαξαν στάση καὶ ἀποκατέστησαν τὶς ἰδιοκτησίες. Τελικὰ τὸ Φῶς τῆν ἑπόμενη μέρα ἐμφανίστηκε (βλ. βιβλίο κ. Χ. Σκαρλακίδη «Ἅγιον Φῶς. Σαράντα δὺο ἱστορικὲς μαρτυρίες, 9ος-16ος αἰ.»). 

ΠΑΡ .ΣΤ. Τὸ θαῦμα, ὅταν οἱ Ἀρμένιοι προσπάθησαν νὰ λάβουν τὸ Ἅγιο Φῶς.

Τὸ έτος 1579 μ.Χ. οἱ Ἀρμένιοι ἐδωροδόκησαν τοὺς Τούρκους ποὺ κατεῖχαν τὰ Ἱεροσόλυμα καὶ τὸ Μεγάλο Σάββατο εἰσήλθε στὸν Πανάγιο Τάφο ὁ ἰδικός τους Πατριάρχης νὰ πάρει τὸ Ἅγιο Φῶς. Ἔτσι, οἱ Ὀρθόδοξοι μὲ τὸν Πατριάρχη ἦλθαν καὶ ἔμειναν ἔξω ἀπὸ τὸ Ναὸ τῆς Ἀναστάσεως, στὴν Ἁγία Αὐλή. Ἡ λύπη τους ἦταν μεγάλη, γι᾽ αὐτὸ προσεύχονταν στὸν Κύριο μὲ πολὺ πόνο. Ὁ Ὀρθόδοξος Πατριάρχης καθόταν περίλυπος μπροστὰ στὴν ἀριστερὴ μαρμάρινη κολώνα τῆς Πύλης τοῦ Ναοῦ. Ἐν τῶ μεταξύ, ἐντὸς τοῦ Ναοῦ ὁ Πατριάρχης τῶν Ἀρμενίων καὶ οἱ Ἀρμένιοι προσεύχονταν καὶ παρακαλοῦσαν τὸν Κύριο νὰ λάβουν τὸ Ἅγιο Φῶς, ἀλλὰ δυστυχῶς τοῦτο δὲν ἐμφανιζόταν. Στὸ ἀπέναντι τζαμί, ἦταν ἀνεβασμένος γιὰ νὰ κάνει τὴ συνηθισμένη προσευχὴ ὁ Ἄραβας Χότζας Ἐμίρης Τοῦνομ. Ἔξαφνα ὅμως, τὸ Ἅγιο Φῶς, «σχίζει» τὴν κολώνα, ποὺ ἦταν μπροστὰ στὸν Ἕλληνα Πατριάρχη καὶ ἐμφανίζεται θαυμαστὰ πρὸς μεγάλη χαρὰ τῶν Ὀρθοδόξων. Ὁ Χότζας βλέποντας τὸ παράδοξο αὐτὸ γεγονὸς καὶ γιὰ νὰ προλάβει τὸ ὡραῖο οὐράνιο φῶς, ἔπεσε κάτω καὶ δὲν ἔπαθε τίποτα. Καὶ ἐνῶ ὅταν ἦταν στὸν μιναρὲ ὑμνοῦσε τὸν Ἀλλάχ, τῶρα ἄρχιζε νὰ φωνάζει ὄτι ὁ Χριστὸς εἶναι Θεὸς ἀληθινὸς καὶ ὅτι Αὐτὸν πρέπει νὰ προσκυνοῦμε. Οἱ Τούρκοι, ἀκούγοντας τὸν Χότζα νὰ κηρύττει τὸν Χριστό, ἀντὶ τοῦ Ἀλλάχ, τὸν ἔπιασαν καὶ τὸν σκότωσαν (ἤ τὸν πέταξαν ἀπὸ τὸν μιναρὲ ἤ τὸν κατακρεούργησαν ἤ τὸν ἔκαψαν). 

Τὸ ἀνωτέρω θαῦμα συνέβη στὶς 18 Ἀπριλίου τοῦ 1579 μ.Χ. ἐπὶ Σουλτάνου Μουρᾶτ και Πατριάρχου Ἱεροσολύμων Σωφρονίου τοῦ Δ’. Ἀπὸ τότε σουλτανικὸ φιρμάνι ὅρισε μόνον οἱ Ὀρθόδοξοι Ἕλληνες νὰ μεταδίδουν τὸ Ἅγιο Φῶς. Ὁ Μάρτυρας Ἐμίρης Τοῦνομ ἁγίασε καὶ ἄς μὴν ἦταν Χριστιανός, διότι βαπτίσθηκε στὸ αἷμα τοῦ μαρτυρίου. Τεμάχια τῶν ἱερῶν λειψάνων του εὐρίσκονται γιὰ προσκύνημα στὴ γυναικεία Μονή τῆς Μεγάλης Παναγιάς Ἱεροσολύμων, ποὺ ἔκτισε ἡ Ἁγία Μελάνη. Ἡ ἱερὰ κολώνα, ποὺ «διερράγη» ἀπὸ τὸ Ἅγιο Φῶς σώζεται μέχρι σήμερα, μαυρισμένη, ἀλλὰ καὶ εὐωδιάζουσα, καὶ ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι, πρὶν μποῦμε στὸ Ναὸ τῆς Ἀναστάσεως, τὴν ἀσπαζόμεθα στὴ σχισμὴ γιὰ εὐλογία (ἀπὸ www.inagiounikolaoutouneou.gr). Ἄν κάποιος δὲν δέχεται τὴν ἐξήγηση τῆς ρωγμῆς τῆς κολώνας, δὲν δέχεται ἕνα θαῦμα. Ἄν ὅμως κάποιος δὲν δέχεται ὅτι ὁ βίος τοῦ Ἁγίου Τοῦνομ ἀληθεύει, τότε δὲν ἀμφισβητεῖ μόνο τὸ θαῦμα, ἀλλὰ καὶ ἕναν Ἅγιο τῆς Ἐκκλησίας, καὶ κατὰ συνέπεια γενικὰ τὸν τρόπο ἁγιοκατατάξεων τῆς Ἐκκλησίας.

ΠΑΡ. Ζ΄. Ἡ θέση τῶν Δυτικῶν μετὰ τὸ σχίσμα ἀπέναντι στὸ θαῦμα τοῦ Ἁγίου Φωτὸς. 

I. Σὲ ὁμιλία του ποὺ ἔχει διασωθεῖ γραπτὴ ὁ Πάπας Οὐρβανὸς Β’ πρὶν ἀπὸ τὶς Σταυροφορίες, στὴν πόλη Κλερμόν τὸ 1095: «Καὶ όμως, σὲ ἐκεῖνο τὸ μέρος (σᾶς λέω βέβαια κάτι ποὺ ἤδη τὸ γνωρίζετε) ἀναπαύθηκε ὁ Κύριος. Ἐκεῖ πέθανε γιὰ μᾶς. Ἐκεῖ ἐτάφη. Πόσο πολύτιμος θὰ ἤταν ἐκεῖνος ὁ πολυπόθητος καὶ ἀσύγκριτος τόπος ταφῆς τοῦ Κυρίου, ἀκόμα καὶ ἄν ὁ Θεὸς παρέλειπε νὰ τελέσει ἐκεῖ τὸ ἐτήσιό Του θαῦμα! Διότι, κατὰ τὶς ἡμέρες τοῦ Πάθους Του, ὅλα τὰ φώτα μέσα στὸ Ἅγιο Κουβούκλιο καὶ γύρω ἀπὸ τὸν ναὸ τὰ ὁποία ἔχουν σβηστεῖ ἀνάβουν ξανά, μὲ θεϊκὴ προσταγή. Ποιὰ καρδιά, ἀδελφοί μου, εἶναι τόσο πέτρινη, ὥστε νὰ μὴν ἀγγίζεται ἀπὸ ἕνα τέτοιο θαῦμα;» (βλ. Baldricus, in Gesta Dei per Francos, σελ. 87).

II. Ὁ Fulcher (Fulk) τῆς Σαρτρ, στρατιωτικὸς ἱερέας τοῦ πρώτου βασιλέα τῆς Ἱερουσαλὴμ Βαλδουίνου (11ος – 12ος αἱ.), ἔγραψε γιὰ ἕνα ἀτύχημα, ὅταν τὸ Ἅγιο Φῶς δὲν ἐμφανίστηκε μέχρι νὰ ἀπομακρυνθοῦν οἱ Λατίνοι μοναχοὶ καὶ κληρικοὶ ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Κουβουκλίου (βλ. Avdulovsky F.M., «Τὸ Ἅγιο Φῶς τὸ Προερχόμενο ἀπὸ τὸν Πανάγιο Τάφο τοῦ Θεοῦ καὶ Σωτήρος Ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ κατὰ τὸ Μεγάλο Σάββατο» (στὰ Ρώσικα), Μόσχα, 1887, σελ. 37-41).

Συγκεκριμένα, τὸ ἔτος 1101 μ.Χ., οἱ Λατίνοι τότε ποὺ οἱ Ἅγιοι Τόποι εἶχαν περιέλθει στοὺς Σταυροφόρους δὲν μπόρεσαν νὰ λάβουν τὸ Ἅγιο Φῶς, παρὰ τὶς προσευχὲς καὶ τὶς τελεσθεῖσες λιτανεῖες ποὺ ἔκαμαν ἀπὸ τὸ Μεγάλο Σάββατο, μέχρι τὸ πρωΐ τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα. Τὸ Ἅγιο Φῶς « ἐμφανίσθηκε» ὅταν ἀπεχώρησαν αὐτοί, στοὺς ἐναπομείναντες Ἕλληνες, οἱ ὁποῖοι προσευχήθηκαν μὲ πίστη καὶ ἐγέμισαν ὅλο τὸ Ναό. Τότε, μὲ ἀλλαλαγμοῦς ἔτρεξαν οἱ Λατίνοι καὶ τὸ πῆραν ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες, ταπεινωμένοι. Ἔκτοτε, ἡ τελετή τοῦ Ἁγίου Φωτὸς καὶ ἐπὶ τῶν Σταυροφόρων ἀκόμη, παρέμεινε ὡς καθαρὰ ἑλληνικὴ τελετὴ (βλ. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, «Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων», σελ. 426, 427).

III. Ὁ Fulcher (Fulk) τῆς Σαρτρ (βλέπε καὶ παραπάνω), ἔγραψε γιὰ κάποια λαϊκὴ πίστη, πῶς σὲ περίπτωση μὴ ἐμφανίσεως τοῦ Ἁγίου Φωτὸς οἱ Μουσουλμάνοι ἀπειλοῦσαν νὰ ἀποδεκατίσουν ὅλους τοὺς Χριστιανοὺς τῆς Παλαιστίνης. (βλ. Dmitrievsky A.A., «Ἡ Χάρις τοῦ Ἁγίου Φωτὸς ἐπὶ τοῦ Παναγίου Τάφου τὸ Μεγάλο Σάββατο» (στὰ Ρώσικα), Ἁγ. Πετρούπολη, 1908, σελ. 96).

IV. Ὁ χρονογράφος τῆς ἐκκλησίας τῆς Ρώμης Baroni, (11ος αἱ.) γράφει πῶς Δυτικοὶ Χριστιανοὶ ἐπισκεπτόμενοι τὴν Ἱερουσαλῆμ εἶδαν τὸ θαῦμα, ὅταν τὸ Μεγάλο Σάββατο τὰ κεριὰ κοντὰ στὸ Ἅγιο Κουβούκλιο ἄναψαν μόνα τους (βλ. Baroni, «Χρονικά», σελ.1304).

V. Ὁ Gautier Vinisauf, Ἄγγλος χρονικογράφος, περιγράφει ἕνα περιστατικό, ποὺ ἔχει σχέση μὲ τὴν κάθοδο τοῦ Ἁγίου Φωτὸς τὸ 1187. Τὸ 1187, οἱ Σαρακηνοὶ ὑπὸ τὴν διεύθυνση τοῦ Σουλτάνου Salahad-Din, πήραν τὰ Ἱεροσόλυμα. Τὴν χρονιὰ ἐκείνη, ὁ Σουλτάνος ἐπιθύμισε νὰ παρευρεθεῖ στὸν ἑορτασμό, ἄν καὶ δὲν ἤταν Χριστιανός. Γράφει λοιπόν: «Κατὰ τὴν ἄφιξή του, τὸ Ἅγιο Πῦρ κατέβηκε αἰφνιδιαστικά, καὶ οἱ βοηθοί του ταράχθηκαν πολύ…. οἱ Σαρακηνοί, βλέποντας τὸ φαινόμενο, εἶπαν πῶς ἡ φωτιὰ ποὺ εἶχαν δεῖ νὰ κατεβαίνει εἶχε παραχθεῖ μὲ ἀπατηλὰ μέσα. Ὁ Salahad-Din, ἐπιθυμῶντας νὰ ξεσκεπάσει τὴν ἀπάτη, ἔκανε τὸ κανδήλι ποὺ εἶχε ἀνάψει μὲ οὐράνιο πῦρ νὰ σβήσει, ὅμως τὸ κανδήλι ἄναψε πάλι, ἀμέσως. Τὸ ἔσβησε γιὰ δεύτερη φορὰ καὶ τρίτη φορά, ὅμως αὐτὸ ἄναβε καὶ πάλι ἀπὸ μόνο του. Κατόπιν αὐτοῦ, ὁ Σουλτάνος κατασυγχυσμένος κραύγασε μὲ προφητικὸ παραλήρημα: “Ἔ, ναί! Ἥ σύντομα θὰ πεθάνω, ἤ θὰ χάσω τὴν Ἱερουσαλήμ!” (βλ. HvidtN. , «Miracles. Encounters Between Heaven And Earth», Gyldendal, σελ 203-229).

Κύρια Βιβλιογραφία καὶ Ἀρθρογραφία. 

Α. Ὑπὲρ τοῦ θαύματος τοῦ Ἁγίου Φωτός.

1. Γρηγόριος Νύσσης, «Περί της αναστάσεως του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού», Λόγος Β΄, PG46,636D. 
2. Ἀρχιμ. Χρύσανθου, «Προσκυνητάριο τῆς Ἁγίας Πόλεως Ἱερουσαλήμ», Βιέννης, 1807. 
3. Ἀρχιμ. Καλλίστου Μηλιαρά, «Ἅγιον Φῶς», στὸ «Νέα Σιών», τόμ. 28, ἐν Ἱεροσολύμοις, 1933. 
4. Ἀρχιμ. Καλλίστου Μηλιαρά, «Ἱστορικὴ Μελέτη περὶ τοῦ Ἁγίου Φωτός», Ἐκκλησιαστικὸ περιοδικὸ Σύγγραμμα τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων “Νέα Σιών”, τόμ. ΝΘ’, 1967. 
5. Ἀρχιμ. Καλλίστου Μηλιαρά, οἱ «Ἅγιοι Τόποι ἐν Παλαιστίνη καὶ τὰ ἐπ’ αὐτῶν δίκαια τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους», Ἐν Ἱεροσολύμοις, 1928. 
6. Ἀρχιμ. Τίτος, Ἡγούμενος Ἱ. Μονῆς τῶν Ἁγίων Θεοδώρων Ιεροσολύμων, Διευθυντὴς τοῦ Περιοδικοῦ “Νέα Σιών”, ἐπιστολὴ στὴν ἐφημερίδα “Ὀρθόδοξος Τύπος” στὶς 22/11/02. 
7. Ν. Λογάδου, «Ἀντιπροσβολὴ κατὰ τίνων τοῦ αἰῶνος ἡμῶν Φωτομάχων».  
8. Πρωτοπ. Γ. Μεταλληνοῦ, «Φωτομαχικά-Ἀντιφωτομαχικά», Κάτοπτρο-Ἱστορητής, Ἀθήνα, 2001. 
9. Χάρης Σκαρλακίδης, «Άγιον Φως. Σαράντα δύο ιστορικές μαρτυρίες (9ος-16ος αι.)», ἐκδ. Ἐλαία, Ἀθήνα, 2010. 
10. π. Ἀντώνιος Στυλιανάκης, «Το Άγιο Φως του Παναγίου Τάφου στα Ιεροσόλυμα» στὴν users.otenet.gr/~styliant/HolyLight/. 
11. Γιώργος Γιαννίκης, «Κατάρριψη ενός HOAXπου κατασκεύασαν τα…”ELLINIKA HOAXES“για το Άγιο Φως» στὴν www.oodegr.com.

Β. Κατὰ τοῦ θαύματος τοῦ Ἁγίου Φωτός.

1. Κοραὴς Ἀδαμάντιος, «Διάλογος περὶ τοῦ ἐν Ἱεροσολύμοις Ἁγίου Φωτός» (γραμμένο στὶς «18 Νοεμβρίου 1826»), Ἄτακτα, τόμ. 3, τυπ. Κ. Εβεράρτου, ἐν Παρισίοις, 1830. 
2. Καλοκύρης Κωνσταντίνος, «Τὸ ἀρχιτεκτονικό συγκρότημα τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως Ἱεροσολύμων καὶ τὸ θέμα τοῦ Ἁγίου Φωτός», University Studio Press, Θεσσ/κη, 1999. 
3. Ἄρθρο στὰ ELLINIKA HOAXES κατὰ ἀκαΐας Ἁγίου Φωτὸς (ἔχουν καὶ τὰ ἄρθρα κατὰ τοῦ βίντεο τοῦ π. Ἀντώνιου Στυλιανάκη (τοῦ 1994) καὶ κατὰ τοῦ πειράματος Βολκὸφ (τοῦ 2008), ποὺ ὡστόσο στρέφονται κατὰ τῆς προσέγγισης τοῦ θαύματος καὶ ὄχι κατὰ τοῦ ἴδιου τοῦ θαύματος). 
4. Δημήτριου Ἀλικάκου, «Λύτρωση – Περί του Αγίου Φωτός», Ἐκκρεμές, 2019

πηγή