Δύο ομιλίες του Παλαιών Πατρών Γερμανού στην Αγία Λαύρα το Μάρτιο 1821

Γράφει ο Γεώργιος Λουκίδης 

Περίληψη 

Κατά την Επανάσταση του 1821 ήταν πολύ συνηθισμένες οι  εθνικο-θρησκευτικές τελετές και ομιλίες, οι οποίες γίνονταν για τη στήριξη του ηθικού των επαναστατών, σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση. Από πολλές πηγές γνωρίζουμε ότι και ο επίσκοπος Πατρών Γερμανός έκανε τέτοιες ομιλίες, ειδικά κατά την έναρξη της Επανάστασης. Μια από αυτές, που έγινε την 8 Μαρτίου (Παλ. Ημ.), δημοσιεύτηκε σε ευρωπαϊκές εφημερίδες τον Ιούνιο του 1821. Από σύγχρονο μαρξιστή ιστορικό έγινε προσπάθεια να χαρακτηριστεί αυτή η ομιλία ως πλαστή. Μετέπειτα λεπτομερής ανάλυση των δεδομένων από τον γράφοντα έδειξε ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις πλαστότητας, ενώ αντίθετα υπάρχουν ενδείξεις γνησιότητας. 

Στην παρούσα εργασία επανεξετάζω την ομιλία της 8/3/1821 σε συσχετισμό με την ομιλία που κατά τον Φρανσουά Πουκεβίλ εκφωνήθηκε κατά τη θρυλική κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα. Είναι πολύ διαδεδομένη η άποψη ότι οι σχετικές διηγήσεις για την Αγία Λαύρα είναι μύθος, συνήθως αποδιδόμενος στον Πουκεβίλ.

Παλαιότερα αυτή η άποψη είχε τοπικιστικά κίνητρα αλλά κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει συνήθως ιδεολογικά-πολιτικά κίνητρα. Η ανασκόπηση μερικών σημαντικών δευτερογενών εργασιών που αρνούνται τα της Αγ. Λαύρας, δείχνει ότι δεν υπάρχει κανένα σοβαρό στοιχείο υπέρ αυτής της άρνησης. Αντίθετα, συσχετίζοντας για πρώτη φορά τις πρωτογενείς πηγές με τα γεωγραφικά δεδομένα της περιοχής, συμπεραίνω ότι πρέπει να εξετάζεται ως αληθές ιστορικό γεγονός το ότι ο Γερμανός κήρυξε την Επανάσταση κατά την Εορτή του Ευαγγελισμού στην Αγία Λαύρα, πριν εισέλθη στην Πάτρα επικεφαλής των επαναστατών. Ο Φρανσουά Πουκεβίλ που αφηγείται αυτά τα γεγονότα, φαίνεται ότι είχε πολύ καλή πληροφόρηση σχετικά με την έναρξη της Επανάστασης στην Αχαΐα, αν και είναι ασαφής στις ημερομηνίες. 

Εισαγωγή 

Είναι γνωστό από τις πρωτογενείς πηγές ότι κατά την Επανάσταση του ’21, και ειδικά κατά την έναρξή της, γίνονταν σχεδόν καθημερινά θρησκευτικές τελετές όπως δεήσεις, ομιλίες, ευχές, ορκωμοσίες και άλλες πράξεις θρησκευτικού-επαναστατικού περιεχομένου, για την ψυχολογική και ηθική προετοιμασία των αγωνιστών.[1] Μορφωμένοι ιερείς ή και λαϊκοί έγραφαν ομιλίες και ευχές οι οποίες διανέμονταν στις κοινότητες για να χρησιμοποιηθούν από τους λιγότερο μορφωμένους.[2] Αυτό γινόταν ακόμα και στις μη εμπόλεμες κοινότητες Ελλήνων της διασποράς.[3] 

Ένας από τους μορφωμένους αρχιερείς, που είχε και ηγετικό πολιτικό ρόλο, ήταν ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός (στο εξής και ΠΠΓ), για τον οποίον είναι γνωστό ότι εκφωνούσε ομιλίες, όπως αναφέρει ο Φρανσουά Πουκεβίλ αλλά και ξένες εφημερίδες της εποχής. Ευρύτερα γνωστή είναι η ομιλία του κατά την κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα την οποία δημοσίευσε ο Πουκεβίλ στην Ιστορία του το 1824.[4] 

Η ομιλία αυτή αμφισβητήθηκε μαζί με τις περί αυτήν τελετές και συμβάντα και χαρακτηρίστηκε μύθος που πλάστηκε από τον Πουκεβίλ. Η αμφισβήτηση έγινε παλαιότερα για τοπικιστικούς λόγους, δηλαδή για να αμφισβητηθεί το πρωτείο της Αχαΐας στην Επανάσταση και να υποστηριχθεί ότι η έναρξη έγινε στην Καλαμάτα,  τη Μάνη, ή τη Βλαχία. 

Κατά τον 20ο αιώνα, μαρξιστές συγγραφείς (ιστορικοί και μη) επιχείρησαν να προσαρμόσουν την ιστορία της Επανάστασης στα μαρξιστικά σχήματα της σύγκρουσης των κοινωνικών τάξεων ή της σύγκρουσης παραδοσιακού-νεωτερικού. Στις επικρατούσες μαρξιστικές αφηγήσεις της Επανάστασης υποβαθμίζεται, εξαφανίζεται ή κατακρίνεται ο ρόλος της θρησκείας, της Εκκλησίας και των προεστών. 

Επίσης υποστηρίζεται ότι η εθνική συνείδηση διαμορφώθηκε από τους λόγιους του λεγόμενου “νεο-ελληνικού διαφωτισμού” και το νεοελληνικό κράτος. Έτσι, η 25η Μαρτίου, που ως σύμβολο συνδέει τη θρησκεία με την Επανάσταση, χαρακτηρίστηκε εθνικός μύθος που συντηρείται από την Εκκλησία και το κράτος. Στην κειμενογραφία (ακαδημαϊκή, ημι-ακαδημαϊκή, δημοσιογραφική κτλ) που προβάλλει αυτή την άποψη (την οποία χάριν συντομίας αναφέρω ως “αντι-λαυρική”) , δεν ανευρίσκεται κάποια σοβαρή ιστορική τεκμηρίωσή της. Ωστόσο αυτή κυριαρχεί στη δημόσια ιστορία, ειδικά μετά τη δεκαετία του 1970, επειδή εκπορεύεται από κέντρα με “αυθεντία”, κυρίως πανεπιστήμια, κόμματα και μεγάλα εκδοτικά και τηλεοπτικά συγκροτήματα.

Στις πρωτογενείς πηγές που αφορούν τα εναρκτήρια της Επανάστασης, από τη δεκαετία του 1990 προστέθηκε μια έως τότε ελάχιστα γνωστή ομιλία του Γερμανού που δημοσιεύτηκε αρχικά στη γαλλική εφημερίδα Le Constitutionnel  (Ο Συνταγματικός) τον Ιούνιο του 1821. Αυτή φέρεται ότι εκφωνήθηκε την  8/20 Μαρτίου 1821 (Παλ./Νέο Ημ.)  στη Μονή  της Αγίας Λαύρας.  Όταν η ομιλία αυτή άρχισε να λαμβάνει δημοσιότητα στην Ελλάδα, χαρακτηρίστηκε από τον μαρξιστή ιστορικό Βασίλη Κρεμμυδά (στο εξής και ΒΚ) ως μύθος που πλάστηκε από τους αδελφούς Πουκεβίλ και τον Γερμανό.[5]  Ωστόσο, μια λεπτομερής εξέταση της ομιλίας της 8/3 και των επιχειρημάτων του Κρεμμυδά έδειξε ότι δεν μπορεί αυτή να είναι προϊόν μυθοπλασίας και ότι πιθανότατα είναι γνήσια.[6] 

Στην παρούσα εργασία κάνω μια επανεξέταση της ομιλίας της 8 Μαρτίου μαζί με κάποια νεώτερα δεδομένα που υπάρχουν σχετικά με αυτήν, ενισχύοντας την άποψη ότι η ομιλία είναι γνήσια. Αυτή συνδέεται πολλαπλώς με τα γεγονότα της 25ης Μαρτίου, αφού γίνεται στον ίδιο χώρο, από τον ίδιο ιεράρχη, με παρόμοιες θρησκευτικές πρακτικές και για τον ίδιο σκοπό. Τη σύνδεση των δύο θεμάτων έκανε και ο ΒΚ από τη δική του σκοπιά, δηλ. του “μύθου”. Εξ όσων γνωρίζω δεν ασχολήθηκαν άλλοι, πλην του ΒΚ και εμού, εκτενώς με αυτή την ομιλία. Επίσης κάνω ανασκόπηση των κύριων σημείων μερικών εργασιών που αμφισβητούν τα της 25ης Μαρτίου και κάποιων παραμελημένων πρωτογενών μαρτυριών που βεβαιώνουν αυτά τα γεγονότα. Για πρώτη φορά συσχετίζω τις υπάρχουσες μαρτυρίες με τα γεωγραφικά δεδομένα της περιοχής, κάτι που ελάχιστα έχει γίνει από όσους έχουν ασχοληθεί με το θέμα . Για να καλύψω τα κενά και τις ασάφειες των πρωτογενών πηγών, προτείνω το πιό πιθανό σενάριο για τα γεγονότα γύρω στις 23 έως 26 Μαρτίου 1821. 

Α)  Η ομιλία της 8 Μαρτίου 1821

Α.1. Οι πηγές 

Εξ όσων γνωρίζουμε, η πρώτη δημοσίευση της ομιλίας της 8/20 Μαρτίου (Παλαιό/Νέο Ημερ/γιο) έγινε στην Le Constitutionnel (στο εξής Con.) την 6 Ιουνίου 1821 (Ν.Ημ.).

Σήμερα το κείμενο διατίθεται ελεύθερα στην ψηφιοποιημένη εφημερίδα στο http://gallica.bnf.fr και στο books.google.gr. Στην Ελλάδα αυτή η ομιλία έγινε αρχικά γνωστή το 1966 με μια δημοσίευση στο «Βήμα». Το 1988 δημοσιεύτηκε μεταφρασμένη στην εφημερίδα Φωνή των Καλαβρύτων και το 1993 σε φυλλάδιο που εξέδωσε η Ιερά Μητρόπολις Καλαβρύτων και Αιγιαλείας. Αυτές οι δύο εκδόσεις περιλαμβάνουν και κάποιους σύντομους και πρόχειρους σχολιασμούς της ομιλίας, την οποία συσχετίζουν με τα πρώτα επαναστατικά γεγονότα στα Καλάβρυτα. Οι σχολιασμοί αυτοί διαπνέονται από τοπικιστικό πνεύμα, θέλοντας να τονίσουν ότι η Επανάσταση κηρύχθηκε πρώτα στα Καλάβρυτα. Ακολούθησε η εκτενέστερη εξέταση της ομιλίας από τον Κρεμμυδά το 1996, ο οποίος υποστηρίζει ότι η ομιλία είναι μύθος που πλάστηκε από τους Υγκ και Φρανσουά Πουκεβίλ με συνεργασία και του Γερμανού. 

Η ίδια ομιλία δημοσιεύτηκε στα αγγλικά στην εφημερίδα Times του Λονδίνου την 11-6-1821 και σε άλλες αγγλόφωνες εφημερίδες και περιοδικά, ακόμα και στην Αμερική.[7] Από γαλλόφωνες εφημερίδες είναι γνωστή άλλη μία δημοσίευση στη Journal de Liège (Βέλγιο) της 10-6-1821.[8]^, [9]  Επίσης περιλαμβάνεται σε μια συλλογή διεθνών διπλωματικών και νομικών κειμένων που εκδόθηκε στη Γαλλία το 1823 (βλ. κατωτέρω § A.7). Δεν αποκλείεται να υπάρχουν και άλλες δημοσιεύσεις οι οποίες δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί.

Κατωτέρω παραθέτω το γαλλικό κείμενο  και την ελληνική μετάφρασή του όπως δημοσιεύτηκαν από τη Μητρόπολη Καλαβρύτων (1993).  Έντονες (bold) είναι ορισμένες λέξεις που θα μας χρησιμεύσουν στην ανάλυση που ακολουθεί.  

Allocution de Germanicus, exarque de la première Achaïe, archevêque de Patras, au clergé et aux fideles du Péloponnèse, prononcée dans le couvent des frères Laures du mont Vélin, le 8 (20) mars 1821. 

Nos très  chers  frères  le Seigneur qui a frappé nos pères et leurs enfants, vous annonce, par ma bouche, la fin des jours de larmes et de preuves. Sa voix a dît: Que vous seriez la couronne de sa gloire et le diadème de son royaume. La sainte Sion ne sera plus livrée à la désolation (Isaïe. 62. 3). 

Le temple du Seigneur, traité comme un lieu ignoble, ses vases de gloire trainés dans la fange, (Α’ Macab 2,8- 9), vont être venges. L’abîme a créé l’abîme (Ps 41, 8); les miséricordes antiques du Seigneur (Lament du Jérémy, 5, 1) vont descendre sur son peuple.

La race impie des Turcs a comble la mesure des iniquités, l’heure d’en purger la Grèce est arrivée suivant la parole de l’Eternel: «Chasse l’esclave et son fils (Genèse 21,10).

Aimez-vous donc, race hellénique, deux fois illustrée par vos pères ; armez-vous du zèle de Dieu que chacun de vous ceigne le glaive ; car il est préférable de mourir les armes à ta main que de voir l’opprobre du sanctuaire-et de la patrie (Ps 44,4). Brisons nos fers et le joug que chargent nos têtes (Ps. 2,3), car nous sommes les héritiers de Dieu et les cohéritiers de J.-C. (Ps. 8, 17) 

D’autres que votre prélat vous parleront de la gloire de vos ancêtres et moi je vous répéterai le nom de Dieu auquel nous devons un amour plus fort que la mort. (Cant. 8. 6)

Demain, précédés de la croix, nous marcherons vers cette ville de Patras dont le territoire est sanctifié par le sang du glorieux martyr saint André. Le Seigneur centuplera votre courage et pour ajouter aux forces qui doivent vous animer, je vous relève du Jeune de Carême nous observons.

Soldats de la croix, c’est la cause même du ciel que vous êtes appelés à défendre. Au nom du Père, du Fils et du Saint Esprit soyez bénis et absous de tous vos péchés. 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

 

Διακήρυξις του Γερμανού, εξάρχου της πρώτης κατά την τάξιν Αχαΐας, αρχιεπισκόπου Πατρών, προς τον Κλήρον και τους πιστούς της Πελοποννήσου, η οποία εξεφωνήθη εντός της Μονής των Αδελφών της Λαύρας του όρους Βελιά την 8ην (20ην) Μαρτίου 1821.

Πολυαγαπημένοι μας αδελφοί, ο Κύριος, ο οποίος ετιμώρησε (ενν. διά της υποδουλώσεως εις τον κατακτητήν) τους πατέρας μας και τα τέκνα των, σας αναγγέλλει διά του στόματός μου το τέλος των ημερών των δακρύων και των δοκιμασιών. Η φωνή Του είπε ότι θα είσθε ο στέφανος του κάλλους Του και το διάδημα της Βασιλείας Του. Η αγία Σιών δεν θα παραδοθή πλέον εις την ερήμωσιν (Ησαΐα, 62,3).

Ο ναός του Κυρίου, ο οποίος εβεβηλώθη, ωσάν ένας άθλιος χώρος, τα σκεύη της δόξης, τα οποία εσύρθηκαν εις τον βούρκον (Α Μακαβ. 2, 8-9), θα γίνουν καταιγίς. Η άβυσσος την άβυσσον επικαλείται (Ψαλμ.  41,8) η παλαιόθεν (δηλ. η εγνωσμένη) ευσπλαγχνία του Κυρίου (Θρήνοι Ιερεμίου 5,1) θα επισκιάση τον Λαόν Του.

Η φυλή των Τούρκων υπερέβη το μέτρον των ανομιών, η ώρα του καθαρμού έφθασε, συμφώνως προς τον λόγον του Αιωνίου: «να πετάξης έξω, να διώξης, τον σκλάβον και τον υιόν του» (Γενεσ. 21,10).

Να είσθε, λοιπόν, αγαπημένοι, ω γένος των Ελλήνων, φυλή Ελληνική, (ενν, καθώς είσθε) δύο φορές δοξασμένοι από τους Πατέρες σας, οπλισθήτε με τον ζήλον του Θεού, έκαστος εξ υμών ας ζωσθή την ρομφαίαν του, διότι είναι προτιμώτερον να αποθάνη τις με τα όπλα ανά χείρας, παρά να καταισχύνη τα ιερά της Πίστεώς του και την Πατρίδα του (Ψαλμ. 44,4). Εμπρός λοιπόν «ας συντρίψωμεν τα δεσμά, τον ζυγόν ο οποίος επικάθηται επί την κεφαλήν μας» (Ψαλμ. 2,3), διότι είμεθα οι κληρονόμοι του Θεού και οι συγκληρονόμοι του Ι. Χριστού (Ψαλ. 8,17).

Οι άλλοι, και όχι εμείς οι Ιερωμένοι (κατά λέξιν: εκτός του Ιερατείου σας), θα σας ομιλήσουν διά την δόξαν των προγόνων σας. Εγώ όμως θα σας επαναλάβω το όνομα του Θεού, προς τον Οποίον οφείλομεν αγάπην ισχυροτέραν και από τον θάνατον (Άσμα Ασμάτων 8,6).

Αύριον, ακολουθούντες τον Σταυρόν, θα βαδίσωμεν προς αυτήν την πόλιν των Πατρών, της οποίας η γη είναι ηγιασμένη από το αίμα του ενδόξου Μάρτυρος Αποστόλου Αγίου Ανδρέου. Ο Κύριος θα εκατονταπλασιάση το θάρρος σας. Ίνα δε προστεθούν εις υμάς αι αναγκαίαι δια να αναζωογονηθήτε δυνάμεις, σας απαλλάσσω από την νηστείαν της Τεσσαρακοστής, την οποίαν τηρούμεν.

Στρατιώται του Σταυρού, ό,τι καλείσθε να υπερασπισθήτε, είναι αυτό τούτο το θέλημα του Ουρανού! Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος να είσθε ευλογημένοι και συγκεχωρημένοι από πάσας τας αμαρτίας σας.

(η συνέχεια του εξαιρετικού ιστορικού άρθρου-μελέτης στην πηγή)