ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ (μέρος 3ο)

Δείτε το 2ο μέρος (ΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ Α’ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ Α’ ΤΣΙΜΙΣΚΗ) ΕΔΩ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ

Γράφει ο Μανώλης Καρακώστας
MSc Διοίκησης Επιχειρήσεων
Επαγγελματίας Υγείας – Ερευνητής

Για να ολοκληρώσουμε την έρευνα της περιόδου 802 – 1453, αναφερόμαστε και στην Μακεδονική Δυναστεία, της οποίας τα μέλη κυβέρνησαν την Αυτοκρατορία από το 867 έως το 1057, 190 χρόνια δηλαδή, και αποτελεί την ενδοξότερη και μία από τις μακροβιότερες Δυναστείες της Ρωμανίας. Ιδρυτής της υπήρξε ο Βασίλειος Α’ (867 – 886), και ακολούθησαν οι Λέων ΣΤ’ Σοφός (886 – 912), Αλέξανδρος (912 – 913), Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος (908 – 959), Ρωμανός Β’ (959 – 963), Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος (976 – 1025), Κωνσταντίνος Η’ (1025 – 1028), Ζωή (1028 – 1050) και Θεοδώρα (1055 – 1056). Υπάρχουν κι άλλα μέλη όπως δείξαμε ήδη σε προηγούμενα σημεία της έρευνας, τα οποία όμως δεν είχαν συγγένεια με την Δυναστεία, γι’ αυτό και δεν αναφέρονται. Σχετικά με την καταγωγή της Δυναστείας, φτάνει να δούμε την καταγωγή του ιδρυτή της, Βασιλείου Α’. 

Για την καταγωγή του Βασιλείου υπάρχουν μόνο ενδείξεις, και είναι ένα θέμα το οποίο έχει πολλές εκδοχές από την πλευρά των ιστορικών. Οι Αρμένιοι ιστορικοί Σαμουήλ του Ανί (12^ος αι.) και Στέφανος του Ταρών (11ος αι.), αναφέρουν ότι ο Βασίλειος είναι Αρμένιος, από το χωριό Thil του Ταρών.¹¹⁵ Με την αρμενική καταγωγή του Βασιλείου τάσσονται μεταξύ άλλων οι Ιωάννης Σκυλιτζής (11ος αι.),¹¹⁶ Treadgold,¹¹⁷ Vogt ¹¹⁸ και Settipani,¹¹⁹ ενώ υπάρχει και η άποψη περί σλαβικής καταγωγής, που υποστηρίζεται από τον Bury,¹²⁰ τον Finlay ¹²¹ και τον Tobias,¹²² όπως και από τους Άραβες ιστορικούς Isfahani ^{122, 123} και Tabari,¹²³ οι οποίοι χαρακτηρίζουν αυτόν και την μητέρα του «saqlabi», λέξη που χαρακτηρίζει τους Σλάβους, αλλά ο όρος αυτός αναφέρεται και για τους κατοίκους μεταξύ της Κωνσταντινουπόλεως και της Βουλγαρίας. 

Ο Vasiliev παραθέτει μια εναλλακτική λύση στο πρόβλημα, προτείνοντας την αρμενο – σλαβική καταγωγή, λόγω της ύπαρξης πολλών Σλάβων στην Μακεδονία την εποχή εκείνη, και την ανάμιξη του Βασιλείου με αυτούς.¹²⁴ Υπάρχει και η άποψη πως η καταγωγή του προέρχεται εκ πατρός από τον βασιλικό Οίκο των Αρσακιδών, και εκ μητρός από τον Μ. Κωνσταντίνο,^{125, 126, 127, 128} ακόμα και τον Μ. Αλέξανδρο,¹²⁸ αναφορές πάντως που μάλλον δεν ευσταθούν, αφού ήταν συνήθης τακτική των Ελλήνων της εποχής εκείνης, να ανάγουν της καταγωγή των Αυτοκρατόρων σε ένδοξα και βασιλικά γένη. 

Περεταίρω στοιχεία που γνωρίζουμε για τον Βασίλειο, είναι το όνομα του πατέρα του που ήταν Βάρδας ή Κωνσταντίνος,^{129, 130} του παππού του που ονομαζόταν Μαϊκτής,¹³¹ της μητέρας του που την έλεγαν Παγκαλώ ^{131, 132, 133, 134} και του πατέρα της που είχε το όνομα Λέων.¹³¹ Επίσης, σύμφωνα με τους ιστορικούς, ο Βασίλειος γεννήθηκε το 811, κατ’ άλλους το 830, από αγρότες γονείς στην Χαριούπολη Ραιδεστού, κοντά στην Ανδριανούπολη της Θράκης,^{135, 136, 137} γι’ αυτό και ονομάστηκε Μακεδών, διότι η πόλη που γεννήθηκε υπαγόταν στο θέμα της Μακεδονίας, και όχι γιατί είχε μακεδονική καταγωγή.^{137, 138} Μάλιστα υπάρχει και μία ιστορία που αναφέρει πως ο Αυτοκράτορας πέρασε μέρος της παιδικής του ηλικίας αιχμάλωτος στην Βουλγαρία, από τον Κρούμο το 813, όπου εκεί έζησε μέχρι το 836, όταν ο ίδιος και αρκετοί άλλοι γύρισαν στην Ρωμανία.¹³⁸ Εν κατακλείδι, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε επακριβώς την καταγωγή του Βασιλείου,^{139, 140} αν και ο ίδιος βασιζόταν στους Αρμενίους για εξέχουσες θέσεις της Αυτοκρατορίας.¹⁴⁰ Πάντως η αρμενική καταγωγή του αναγνωρίζετε γενικά,¹⁴¹ και τέλος αυτό που πιστεύεται είναι πως ο πατέρας του ήταν Αρμένιος και όλη η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Θράκη.^{141, 142} 

Μετά την παράθεση όλων των στοιχείων, μπορεί να υπάρχουν μόνο ενδείξεις, αλλά δεν έχουμε κανέναν λόγο να αμφισβητήσουμε την αρμενική καταγωγή του Βασιλείου, εφ’ όσον τα ευρήματα της έρευνας και οι απόψεις των μελετητών μας οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα. Αυτός είναι και ο λόγος που ορισμένοι ιστορικοί έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο «Αρμενική Δυναστεία» ¹⁴³ ή «Αρμενο – σλαβική»,¹⁴⁴ αντί του καθιερωμένου και ευρέως αποδεκτού «Μακεδονική», και αυτό γιατί, εφ’ όσον είναι Αρμένιος ο ιδρυτής, ίδιας καταγωγής θα είναι και οι απόγονοί του. Όμως, στην προκειμένη περίπτωση εγείρεται ένα πρόβλημα το οποίο πρέπει να εξετάσουμε, για να εξακριβώσουμε την καταγωγή των υπόλοιπων μελών της δυναστείας, κι αυτό γιατί υπάρχει η πεποίθηση πως ο Λέων ΣΤ’ Σοφός, το επόμενο μέλος μετά τον Βασίλειο, ήταν γιος του Μιχαήλ Γ’ και όχι του Βασιλείου. Αυτή η άποψη υπάρχει και για τον αδελφό του, Στέφανο, ο οποίος είχε την ίδια μητέρα με τον Λέοντα. Στην περίπτωση αυτή, η γενεαλογική καταβολή της Δυναστείας είναι ελληνική, πλην του ιδρυτή της. Ας δούμε όλα τα δεδομένα του προβλήματος, για να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα. 

Κατ’ αρχάς, υπάρχουν ιστορικοί οι οποίοι υποστηρίζουν πως ο Λέων είναι γιος του Βασιλείου, όπως οι  Adontz,¹⁴⁵ Charanis ¹⁴⁶ και Ostrogorsky,¹⁴⁷ και άλλοι μεταξύ των οποίων οι Dielh,¹⁴⁸ Treadgold,¹⁴⁹ Norwich,¹⁵⁰ Bury,¹⁵¹ Gregory ¹⁵² και Finley,¹⁵³ που διατείνονται πως ήταν γιος του Μιχαήλ. Μπορεί το θέμα να είναι αμφιλεγόμενο και να μην υπάρχουν σαφείς αποδείξεις,¹⁵⁴ όπως και στην περίπτωση καταγωγής του Βασιλείου, όμως υπάρχουν σαφέστατες ενδείξεις που μας πείθουν υπέρ της άποψης που αποδίδει την πατρότητα του Λέοντος στον Μιχαήλ. 

Η ιστορία ξεκινά στις αρχές του 866 όταν ο Μιχαήλ έμαθε πως η ερωμένη του, Ευδοκία Ιγγερίνα,¹⁵⁵ ήταν έγκυος στον Λέοντα. Τότε ο Μιχαήλ αντί να χωρίσει την σύζυγό του ή να παντρευτεί την Ευδοκία για να γεννηθεί το παιδί εντός γάμου, διέταξε τον Βασίλειο να χωρίσει την δική του σύζυγο και να παντρευτεί την Ευδοκία,¹⁵⁶ γεγονός που δεν άλλαξε κάτι στην σχέση του Βασιλιά μαζί της, αφού ο Μιχαήλ εξακολουθούσε να διατηρεί σχέση με την Ευδοκία, με την ανοχή του Βασιλείου, και εκείνος είχε σχέση με την μεγαλύτερη αδελφή του Αυτοκράτορα, Θέκλα.¹⁵⁷ Αργότερα, κατόπιν συνωμοσίας δολοφονείται ο Βάρδας, που ήταν θείος του Μιχαήλ (αδελφός της μητέρας του, Θεοδώρας) ¹⁵⁸ και κατείχε τον τίτλο του πατρικίου, με το πρόσχημα ότι εποφθαλμιούσε τον θρόνο, και ο Βασίλειος αναγορεύεται σε συναυτοκράτορα.¹⁵⁹ Αυτό αποτελεί και το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εκτυλίσσεται η περίοδος πριν την γέννηση του Λέοντος. 

Το πρώτο πράγμα που μας πείθει ότι ο Λέων ήταν γιός του Μιχαήλ, ήταν η υπερβολική αγάπη του δεύτερου προς τον πρώτο. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Μιχαήλ προόριζε τον Λέοντα για διάδοχο του θρόνου, αντί του Βάρδα, ο οποίος ως πατρίκιος ήταν ο συνεχιστής, καθώς επίσης και ότι γιόρτασε την γέννηση του Λέοντος με αρματοδρομίες.¹⁵⁹ Για ποιον λόγο τον προόριζε για τον αυτοκρατορικό θρόνο αν δεν τον θεωρούσε γιο του, και προς τι η μεγάλη αυτή γιορτή; Για το θέμα αυτό πιο συγκεκριμένα κάνει λόγο ο Ch. Dielh, ο οποίος ασχολήθηκε μεταξύ άλλων, εκτενώς και με την ιδιωτική ζωή εξεχόντων προσώπων στο έργο του «Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», λέγοντας πως «ο Λέων ΣΤ’ δεν έμοιαζε στον πατέρα του ούτε σωματικά ούτε πνευματικά. Οι φήμες σχετικά με τη γέννησή του – όλοι τον θεωρούσαν γιο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ’ – εξηγούν αρκετά αυτές τις βαθιές διαφορές».¹⁶⁰ 

Σύμφωνα με τον Dielh λοιπόν, η πεποίθηση ότι η πατρότητα του Λέοντος ανήκει στον Μιχαήλ, είναι σύγχρονη της εποχής εκείνης. Βέβαια, η κίνηση του Μιχαήλ να αφήσει την πατρότητα του Λέοντος στον Βασίλειο είναι λογική από πολιτική άποψη, αφού ο καθένας μπορεί να σκεφτεί πόσο μεγάλο σκάνδαλο θα ήταν ο ισχυρότερος πολιτικός άνδρας του πλανήτη της εποχής εκείνης, να είχε παιδί εκτός γάμου, όντας νυμφευμένος. Θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε ως ένα κοινό μυστικό, το οποίο συνεχίστηκε και στις επόμενες γενιές, τόσο από τον Λέοντα τον Σοφό όσο και από τον γιό του Κωνσταντίνο Ζ’, αφού και οι δύο αναγάγουν την καταγωγή τους από τον Βασίλειο,^{161, 162} προφανώς για τον λόγο που προαναφέραμε, κρατώντας τα προσχήματα. 

Το δεύτερο στοιχείο που παρουσιάζουμε έχει να κάνει αυτήν την φορά με τον Λέοντα και τον Βασίλειο, και την σχέση που είχαν, η οποία ήταν πραγματικά μια σχέση μίσους.¹⁶³ Ο Βασίλειος προόριζε τον μεγαλύτερο γιο του, Κωνσταντίνο, για διάδοχο του θρόνου, τον οποίο έστεψε συναυτοκράτορα, και πιθανώς τον είχε αποκτήσει από την πρώτη του γυναίκα, την Μαρία,^{164, 165} ενώ τον Λέοντα δεν τον συμπάθησε ποτέ, και τον Στέφανο, το άλλο παιδί της Ευδοκίας, που λέγεται πως και αυτός ήταν γιος του Μιχαήλ, τον έστρεψε προς την Εκκλησία, όπου αργότερα έγινε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και αναδείχθηκε Άγιος. Όμως, ο Κωνσταντίνος πέθανε ξαφνικά, γεγονός που τάραξε πολύ τον Βασίλειο, διότι ο επόμενος διάδοχος ήταν ο Λέων. Μπορεί ο Βασίλειος να είχε κι άλλον γιο, τον Αλέξανδρο, αλλά δεν ήταν εύκολο να χρίσει αυτόν διάδοχο, διότι ο Λέων είχε ήδη τον τίτλο αυτόν.¹⁶⁶ 

Άλλο ένα γεγονός που δείχνει την αντιπάθεια μεταξύ των δύο ανδρών, είναι ότι ο Βασίλειος τον ανάγκασε να παντρευτεί την Θεοφανώ (με τον βίο που διήγαγε αναδείχθηκε κι αυτή Αγία της Εκκλησίας του Χριστού), χωρίς εκείνος να το θέλει, και μετά τον θάνατο της Ευδοκίας η έχθρα μεγάλωσε.¹⁶⁶ Ο Λέων είχε ερωμένη την Ζωή Ζαούτζη, και όταν μαθεύτηκε η σχέση τους ο Βασίλειος τον χτύπησε και πάντρεψε την Ζωή με άλλον. Έναν χρόνο αργότερα, ο Λέων κατηγορήθηκε ότι είχε καταστρώσει σχέδιο για να σκοτώσει τον Βασίλειο, αν και σύμφωνα με τον Treadgold δεν είχε λόγο να το κάνει, αφού ήταν ο κληρονόμος του θρόνου και ο Βασίλειος βρισκόταν ήδη σε μεγάλη ηλικία,¹⁶⁶ και τότε εκείνος πήγε να τον τυφλώσει και να τον εξορίσει,^{166, 167} πράγμα που αποφεύχθηκε χάρη στον Άγιο Φώτιο και τον Στυλιανό Ζαούτζη, πατέρα της Ζωής, παρ’ όλα αυτά όμως ο Αυτοκράτορας τον τιμώρησε με φυλάκιση στο παλάτι. Την άνοιξη του 886, μετά από επιθυμία των συμβούλων του Αυτοκράτορα, ο Λέων αποφυλακίστηκε,¹⁶⁸ και έπειτα από έναν μήνα ο Βασίλειος βρέθηκε νεκρός. Σύμφωνα με την ιστορία είχε πάει για κυνήγι με τον Ζαούτζη και μερικούς άλλους, όταν χτυπήθηκε από μεγάλο βέλος. Γι’ αυτό το ατύχημα ο Βασίλειος πριν πεθάνει κατηγόρησε τον Λέοντα.¹⁶⁹ 

Ένα τελευταίο στοιχείο που δείχνει ότι και ο ίδιος ο Λέων πίστευε πως είναι γιος του Μιχαήλ,^{169, 170} είναι ότι όταν έγινε Αυτοκράτορας, μία από τις πρώτες ενέργειες που πραγματοποίησε ήταν η ανακομιδή των λειψάνων του Μιχαήλ με μεγάλη τελετή στους αυτοκρατορικούς τάφους, στον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων.^{171, 172, 173} Βλέπουμε λοιπόν, πως όλα τα στοιχεία που έχουμε στην κατοχή μας για την ζωή των εμπλεκομένων προσώπων, καταδεικνύουν πως ο Λέων ήταν γιος του Μιχαήλ. Μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε πως είμαστε σίγουροι γι’ αυτό, άποψη η οποία ενισχύεται από την βεβαιότητα ορισμένων ιστορικών.^{174, 175} 

Επομένως, όσον αφορά την καταγωγή του, ήταν ελληνική, όπως και όλης της υπόλοιπης δυναστείας, αφού όπως δείξαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ο Μιχαήλ Γ’ και η δυναστεία του ήταν ελληνικής καταγωγής. Αλλά ακόμα κι έτσι να μην είχε η κατάσταση, και όντως να ήταν γιος του Βασιλείου, ουσιαστικά δεν θα άλλαζαν πολλά πράγματα, αφού κι αυτός είχε εξελληνιστεί, όπως φαίνεται από ένα χωρίο των «Τακτικών» του Λέοντος που γράφει τα εξής: «ταῦτα (τὰ ἔθνη) δὲ ὁ ἡμέτερος ἐν θείᾳ τῇ λήξει γενόμενος πατήρ καὶ Ῥωμαίων αὐτοκράτωρ Βασίλειος τῶν ἀρχαίων ἐθῶν ἔπεισε μεταστῆναι, καὶ γραικώσας καὶ ἄρχουσι κατὰ τὸν Ῥωμαϊκὸν τύπον ὑποτάξας, καὶ βαπτίσματι τιμήσας, τῆς τε δουλείας ἠλευθέρωσε τῶν ἑαυτῶν ἀρχόντων, καὶ στρατεύεσθαι κατὰ τῶν Ῥωμαίοις πολεμούντων ἐθνῶν ἐξεπαίδευσεν;».¹⁷⁶ Το να εξελληνίσει κάποιος έναν λαό ή να του μεταδώσει τα ελληνικά ήθη και έθιμα, ακόμα και την γλώσσα, δεν μπορεί να το επιτύχει, αν πρώτα δεν μετέχει ο ίδιος του ελληνισμού. 

Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως από τα μέλη της Μακεδονικής Δυναστείας, ο Βασίλειος και ο γιος του Αλέξανδρος είχαν αρμενικές καταβολές, αλλά ήταν πλήρως εξελληνισμένοι, και τα υπόλοιπα μέλη της ήταν ελληνικής καταγωγής. Κλείνουμε με μία παρατήρηση, για έναν από τους μεγαλύτερους Αυτοκράτορες της Ρωμανίας, τον Βασίλειο Β’ Βουλγαροκτόνο, ο οποίος είχε ελληνικές ρίζες και από την μεριά της μητέρας του, Θεοφανούς, η οποία καταγόταν από την Λακωνία.¹⁷⁷ Το αναφέρουμε αυτό, για να δείξουμε πως μια μεγάλη αρχαία ελληνική κοινότητα εμφανίζεται ξανά σε μια διαφορετική περίοδο της ιστορίας, στο πρόσωπο ενός ηρωικότατου ανδρός. 

Βιβλιογραφία

115. L. Lilie, C. Ludwig, B. Zielk, Th. Pratsch (2013),Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Nach Vorarbeiten F. Winkelmanns erstellt, De Gruyter
116. Ιωάννης Σκυλιτζής, Σύνοψις Ιστοριών, Βασίλειος ο Μακεδών ο Κεφάλας (Basl.1), http://users.uoa.gr/~nektar/history/tributes/byzantine_historians/joannes_scylitzes_synopsis_historiarum.htm
117. Treadgold (1997),A History of the Byzantine State and Society, σελ. 455, Stanford: Stanford University Press
118. A.A. Vasiliev (1954), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, σελ. 374, Α’ έκδοση 1925, μετάφραση Δημοσθένης Σαβράμης, εκδόσεις Μπεργάδη
119. Christian Settipani (2006), Continuité des élites à Byzance durant les siècles obscurs. Les princes caucasiens et l’Empire du vi^eau ix^e siècle
120. B. Bury (1912), A History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I (A.D. 802–867), σελ. 165, London, United Kingdom: Macmillan and Company
121. Finlay (1853),History of the Byzantine Empire from DCCXVI to MLVII, σελ. 213, Edinburgh and London: William Blackwood and Sons
122. Tobias, Norman (2007),Basil I, Founder of the Macedonian Dynasty: A Study of the Political and Military History of the Byzantine Empire in the Ninth Century, σελ. 20, Lewiston, New York: The Edwin Mellen Press
123. J. Lilie et al., (2013)
124. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 374
125. Treadgold (1997), σελ. 457
126. Vogt, I. Hausherr, eds. (1932), “Oraison funèbre de Basile I par son fils Léon VI le Sage”, σελ. 44, Orientalia Christiana Periodica(in French), Rome, Italy: Pontificium Institutum Orientalium Studiorum, 26(77): 39–78
127. Ιωάννης Σκυλιτζής, Σύνοψις Ιστοριών, Βασίλειος ο Μακεδών ο Κεφάλας (Basl.1), http://users.uoa.gr/~nektar/history/tributes/byzantine_historians/joannes_scylitzes_synopsis_historiarum.htm
128. Charles Diehl (2002), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τόμος Ε’, σελ. 776, εκδόσεις Ηλιάδη, Α’ έκδοση 1920
129. Christian Settipani (2006), σελ. 308
130. Toumanoff (1990),Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l’Antiquité jusqu’au xix^e siècle : Tables généalogiques et chronologiques, σελ. 346, Rome
131. J. Lilie et al., (2013)
132. Σ. Καργάκος (2001), Ιστορία του Ελληνικού Κόσμου και του Μείζονος Χώρου, σελ. 580-581, Α’, Αθήνα: Gutenberg
133. Christian Settipani (2006), σελ. 308
134. Toumanoff (1990), σελ. 346
135. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 374
136. Treadgold (1997), σελ. 455
137. Ηλίας Λάσκαρης (1995), Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, τόμος Β’, σελ. 6, έκδοση Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα
138. Treadgold (1997), σελ. 455
139. Kazhdan Alexander (1991), The Oxford Dictionary of Byzantium, σελ. 1279, Oxford University Press
140. Tobias, Norman (2007), σελ. 264
141. A.A. Vasiliev (1954),σελ. 374
142. J. Lilie et al., (2013)
143. http://constantinople.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=12209
144. A.A. Vasiliev (1954),σελ. 374
145. Adontz (1933),L’Age et l’origine de l’empereur Basil I,σελ. 475-550, Byzantion, 8
146. Peter Charanis (1963), The Armenians in the Byzantine Empire, σελ. 57
147. Ostrogorsky (1969),History of the Byzantine State, σελ. 233, σημ. 1
148. Charles Diehl (2002), τόμος Ε’, σελ. 790
149. Treadgold (1997), σελ. 455, 458-459
150. J. Norwich (1993),Byzantium: The Apogee, σελ. 102, London: Penguin
151. B. Bury (1911), “Basil I”,Encyclopædia Britannica(11th ed.)
152. E. Gregory (2005),A History of Byzantium, σελ. 225, Blackwell Publishing
153. Finlay (1853), σελ. 306
154. Tougher (1997), The Reign of Leo VI (886–912): Politics and People, σελ. 42, Brill, Leiden
155. G. Niebuhr (1838), Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Συμεών Μάγιστρος, σελ. 675, τόμος 45, εκδ. Bekker, Βόννη
156. B. Bury (1911), “Basil I”,Encyclopædia Britannica(11th ed.)
157. Treadgold (1997), σελ. 453
158. Συνεχισταί Θεοφάνους, σελ. 148, εκδ. Bekker, Βόννη 1888
159. Treadgold (1997), σελ. 453
160. Charles Diehl (2002), τόμος Ε’, σελ. 790
161. Charles Diehl (2002), τόμος Ε’, σελ. 786
162. Θ. Παπαδοπούλου (2014), The Terms Ῥωμαῖος, Ἕλλην, Γραικὸς in the Byzantine Texts of the first Half of the 13th Century, σελ. 174, σημ. 70, Βυζαντινά Συμμεικτά, Αθήνα
163. Treadgold (1997), σελ. 455-461
164. Guilland (1959), «Les empereurs et l’attrait du monastère», σελ. 44, Études byzantines P.U.F, Paris
165. Tougher (1997), σελ. 7-8, 30-31, 42-50
166. Treadgold (1997), σελ. 455-460
167. J. Norwich (1993), σελ. 99
168. Jenkins (1987),Byzantium: The Imperial Centuries, AD 610–1071, σελ. 196-197, Toronto, Ontario, Canada: University of Toronto Press
169. Treadgold (1997), σελ. 461
170. E. Gregory (2005), σελ. 225
171. Treadgold (1997), σελ. 462
172. Finlay (1853), σελ. 307
173. Tougher (1997), σελ. 62
174. B. Bury (1911), “Basil I”,Encyclopædia Britannica(11th ed.)
175. Treadgold (1997), σελ. 453-462
176. Θ. Παπαδοπούλου (2014), σελ. 174, σημ. 70
177. Hugh George Goodacre (1957), A handbook of the coinage of the Byzantine Empire, σελ. 203, Spink

πηγή 

μέρος 4ο (Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΣΑΕΤΟΥΣ ΑΝΑΡΧΙΑΣ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΙΣΑΥΡΩΝ) ΕΔΩ