ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ (μέρος 2ο)

Δείτε το 1ο μέρος (Οι Αυτοκράτορες από τον Κωνσταντίνο Η’ μέχρι το 1453) ΕΔΩ

ΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ Α’ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ Α’ ΤΣΙΜΙΣΚΗ

Γράφει ο Μανώλης Καρακώστας
MSc Διοίκησης Επιχειρήσεων
Επαγγελματίας Υγείας – Ερευνητής 

Στο παρόν μέρος της έρευνας θα εξεταστούν οι Αυτοκράτορες οι οποίοι βασίλευσαν ανάμεσα σε δύο δυναστείες, αυτές των Ισαύρων και των Μακεδόνων. Αυτοί είναι οι Νικηφόρος Α’ (802 – 811), Σταυράκιος (811 – 812), Μιχαήλ Α’ Ραγκαβές (812 – 813), Λέων Ε’ ο Αρμένιος (813 – 820), οι Αυτοκράτορες της Φρυγικής Δυναστείας, Μιχαήλ Β’ (820 – 829), Θεόφιλος (829 – 842) και Μιχαήλ Γ’ (842 – 867), και τρεις Βασιλείς που κυβέρνησαν επί Μακεδονικής Δυναστείας, οι Ρωμανός Α’ Λεκαπηνός (920 – 944), Νικηφόρος Β’ Φωκάς (963 – 969) και Ιωάννης Α’ Τσιμισκής (969 – 976). Παραλείπονται οι Αυτοκράτορες της Μακεδονικής Δυναστείας που χρονικά προηγούνται και έπονται των τριών τελευταίων Αυτοκρατόρων, αλλά αυτό συμβαίνει για πρακτικούς λόγους, αφού για την Μακεδονική Δυναστεία θα γίνει ξεχωριστή αναφορά σε επόμενο κεφάλαιο. 

Αρχίζουμε με τον Νικηφόρο Α’, ο οποίος ήταν γενικός λογοθέτης, δηλαδή υπουργός οικονομικών του Κράτους, και ανήλθε στην εξουσία χάριν την εξέγερσης που έγινε κατά της Ειρήνης της Αθηναίας.⁷¹ Ο Νικηφόρος Α’ και ο γιος του Σταυράκιος, σύμφωνα με τις ανατολικές πηγές ήταν αραβικής καταγωγής, με κάποιον πρόγονό τους να είχε μεταναστεύσει στην Πισιδία της Μ. Ασίας, όπου γεννήθηκε ο Νικηφόρος.⁷¹ Κατά τον Άραβα ιστορικό Tabari, ο Νικηφόρος είναι απόγονος του οίκου των Ghassan, και την μαρτυρία αυτή την αποδίδει σε ρωμαϊκές πηγές, με τον χρονογράφο Μιχαήλ τον Σύριο (12^ος αι.), να προσφέρει μια πληρέστερη εκδοχή αυτής της παράδοσης, λέγοντας πως ο πρόγονος του Νικηφόρου, Djaballa, εγκαταστάθηκε στην Καππαδοκία.⁷² Υπάρχει λοιπόν η άποψη, πως κατάγεται από έναν Άραβα βασιλιά, τον Djaballa από τον οίκο Ghassan, ο οποίος την εποχή του Ηρακλείου έγινε μουσουλμάνος, αλλά αργότερα έχοντας απογοητευτεί από το χαλιφάτο, εγκαταστάθηκε στην Καππαδοκία, όπου έγινε Χριστιανός, κατά άλλους στην Πισιδία, διότι εκεί γεννήθηκε ο Νικηφόρος.⁷³ 

Βέβαια δεν γνωρίζουμε ποιες είναι αυτές οι ρωμαϊκές πηγές που επικαλείται ο Άραβας ιστορικός, αφού η μαρτυρία του χρονογράφου Μιχαήλ δεν καταλογίζεται ως ρωμαϊκή, διότι την εποχή που έζησε η Συρία δεν άνηκε στην Αυτοκρατορία, συν ότι την ιστορία του την έγραψε στα συριακά. Μπορούμε να υποθέσουμε πως οι μαρτυρίες αυτές είναι πλασματικές, και αυτό αποτελεί μια σκέψη που ευσταθεί. Αυτό διότι, όσον αφορά τους Άραβες ήταν οι μεγαλύτεροι εχθροί της Ρωμανίας εκείνη της εποχή, οπότε θα ήταν ωφέλιμο σε αυτούς να ισχυριστούν πως ο Αυτοκράτορας των Χριστιανών είναι Άραβας, και από την άλλη ο Μιχαήλ ο Σύριος ήταν μονοφυσίτης και εχθρικά διακείμενος προς τους Έλληνες, αφού επανειλημμένα αρνήθηκε την πρόταση του Αυτοκράτορα Μανουήλ Α’ Κομνηνού για επιστροφή της αίρεσης που άνηκε, στην Ορθοδοξία.⁷⁴ Επομένως, αμφότεροι είχαν λόγους για να προπαγανδίσουν μεταξύ άλλων και την καταγωγή του Αυτοκράτορα Νικηφόρου. 

Όμως, ας μην μείνουμε μόνο στις υποθέσεις, αλλά ας πάρουμε ως δεδομένες τις ιστορικές αυτές μαρτυρίες, για να δούμε ότι επί της ουσίας δεν αλλάζει κάτι όσον αφορά την καταγωγή και την εθνική συνείδηση των δύο αυτών Αυτοκρατόρων. Ο Νικηφόρος ακόμα κι αν προερχόταν από αραβική οικογένεια, αυτή είχε εκχριστιανιστεί και εξελληνιστεί περισσότερο από έναν αιώνα νωρίτερα, οπότε είχε σίγουρα απεμπολήσει κάθε τι το αραβικό. Αυτό φαίνεται και από την θέση που κατείχε, διότι δεν είναι δυνατόν να είχε δοθεί μια τόσο υψηλή θέση σε ένα άτομο που ήταν Άραβας, μια εποχή μάλιστα που αυτοί αποτελούσαν τον κυριότερο εχθρό την Αυτοκρατορίας. Μια τελευταία παρατήρηση πάνω σε αυτό είναι οι πόλεμοι που διενήργησε ο Νικηφόρος κατά των Αράβων,⁷⁵ κάτι το οποίο μαρτυρά με τρόπο καταφανέστατο ότι ακόμα κι αν κάποιος πρόγονός του ήταν Άραβας, εκείνος σίγουρα δεν αισθανόταν τέτοιος. 

Τα επιχειρήματα που παραθέσαμε παραπάνω πιστεύω είναι αρκετά για να φανεί ότι οι Αυτοκράτορες αυτοί δεν είχαν ίχνος αραβικής συνείδησης, αφού αυτή πολύ πριν την εποχή εκείνη είχε ταυτιστεί με τον μωαμεθανισμό. Το αν κάποιος πρόγονός τους ήταν Άραβας, περισσότερο από έναν αιώνα πριν την γέννησή τους, πρέπει να ήταν παντελώς αδιάφορο και στους ίδιους. 

Ο Αυτοκράτορας που διαδέχτηκε τον Σταυράκιο ήταν ο Μιχαήλ Α’, ο οποίος παντρεύτηκε την κόρη του Νικηφόρου Α’ και αδελφή του Σταυράκιου, Προκοπία, ο οποίος ήταν μέλος της ελληνικής οικογένειας των Ραγκαβέ.⁷⁶ Αναλυτικότερα, «το όνομα Ραγκαβές απαντάται στη μεσαιωνική και νεότερη Αθήνα και υπό την μορφή Ραγκαβάς. Το μεταγενέστερο όνομα Ραγκαβής απαντάται και στην Κωνσταντινούπολη (όνομα Φαναριώτικης οικογένειας) και στην Αθήνα. Κατά πάσα πιθανότητα ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Α’ Ραγκαβές καταγόταν από την Αθήνα όπου κατά τον Καμπούρογλου υπήρχε ναός της οικογένειας αυτής, ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά».⁷⁷ 

Μετά τον Μιχαήλ Α’ ο θρόνος περιήλθε στον Λέοντα Ε’ τον Αρμένιο, γιο του πατρικίου Βάρδα, ο οποίος ήταν αρμενικής καταγωγής,^{78, 79} εξ ου και το εν λόγω προσωνύμιο, με τους Συνεχιστές του Θεοφάνη ωστόσο να τον ονομάζουν Ασσύριο,⁸⁰ δηλαδή συριακής καταγωγής.⁸¹ Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Λέων γεννήθηκε στο θέμα των Αρμενιακών και γι’ αυτό ονομάστηκε Αρμένιος, όμως το θέμα αυτό περιελάμβανε εδάφη του Πόντου και της Καππαδοκίας και όχι της Αρμενίας.⁸² Να προσθέσουμε πως όσον αφορά τον Λέοντα, δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε κατά πόσο είχε εξελληνιστεί, διότι ό,τι ίσχυε για την αριστοκρατία, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν γνωρίζουμε αν ίσχυε και για τους στρατιωτικούς, όπως ήταν εκείνος. 

Ο επόμενος Αυτοκράτορας είναι ο Μιχαήλ Β’, ο οποίος είναι ο ιδρυτής της Φρυγικής Δυναστείας και καταγόταν από το Αμόριο της Φρυγίας.⁸³ Ήταν ελληνικής καταγωγής, αφού οι Φρύγες ήταν Έλληνες από αρχαιοτάτων χρόνων, κάτι που φαίνεται από τον Αίσωπο, ο οποίος καταγόταν κι αυτός από την Φρυγία.^{84, 85} Υπάρχει μια εκδοχή ότι ο Μιχαήλ Β’ ήταν Αθίγγανος, δηλαδή μέλος της αίρεσης των «καθαρών», που ονομάζονταν έτσι γιατί δεν ήθελαν να τους αγγίξουν αλλόθρησκοι, και αποτελούσε ένα μείγμα χριστιανικών και ιουδαϊκών δοξασιών, οι οποίοι είχαν επίκεντρο το Αμόριο.⁸⁶ Αυτό δεν είναι απίθανο αφού ο Κεδρηνός γράφει πως ο Μιχαήλ ήταν φιλικά προσκείμενος προς τους Αθίγγανους ⁸⁷ και ο Bury συμπληρώνει πως πέρασε τα νεανικά του χρόνια «ανάμεσα σε αιρετικούς, Εβραίους και μισο – εξελληνισμένους Φρυγίους».⁸⁸ Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που ο Μιχαήλ ο Σύριος αναφέρει πως ο Αυτοκράτορας ήταν Ιουδαίος εκ γενετής,⁸⁹ κάτι το οποίο όμως δεν έχει καμία ισχύ, φτάνει να σκεφτούμε λογικά, αφού ήταν απίθανο ένας Εβραίος να καθόταν στον Αυτοκρατορικό Θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως. Ο χρονογράφος αυτός ίσως να το αναφέρει αυτό λόγω των πεποιθήσεων του Μιχαήλ και του τόπου που μεγάλωσε. Να επισημανθεί πως με τον όρο Αθίγγανοι σε αυτό το σημείο, νοείται μόνο η ομάδα ατόμων που άνηκε στην αίρεση των «καθαρών», και όχι η φυλή των Ρομά. Επομένως, ο Μιχαήλ είτε άνηκε στους Αθίγγανους είτε όχι αυτό δεν επηρεάζει την καταγωγή του, αλλά μόνο την πίστη του. 

Περνάμε να εξετάσουμε τώρα τους τρεις Αυτοκράτορες που βασίλευσαν κατά την διάρκεια της Μακεδονικής Δυναστείας, ξεκινώντας από τον Νικηφόρο Β’ Φωκά, ο οποίος καταγόταν από την αριστοκρατική οικογένεια των Φωκάδων, καταγόμενη εκ της Καππαδοκίας,^{90, 91, 92} που εκεί τα μέλη της είχαν τα κτήματά τους, και αποτελούσε το κέντρο της εξουσίας και των δραστηριοτήτων τους.^{93, 94} Περί της εθνικότητας της οικογένειας, αρκούν τα όσα έχουν ήδη αναφερθεί στο πρώτο κομμάτι της έρευνας σχετικά με την Καππαδοκία και την Μ. Ασία, για να συμπεράνουμε πως οι Φωκάδες είναι ελληνικής καταγωγής. Έχουν ακουστεί εικασίες για γεωργιανή ή αρμενική καταγωγή της οικογένειας, λόγω της ύπαρξης του ονόματος «Βάρδας» σε κάποια μέλη της,^{94, 95} αλλά καμία από αυτές τις υποθέσεις δεν μπορούν να αποδειχθούν.^{96, 97} 

Με βάση αυτήν την εικασία θα μπορούσαμε να προβάλλουμε αντεπιχειρήματα στο ίδιο σκεπτικό. Ο πρώτος Φωκάς που απαντάται επώνυμα είναι ο Νικηφόρος ο Πρεσβύτερος, γιος του γενάρχη του οίκου, πάππος του Αυτοκράτορα Νικηφόρου και πατέρας του Λέοντος και του Βάρδα.⁹⁸ Είναι συνηθισμένη παράδοση τα παιδιά να λαμβάνουν τα ονόματα των πάππων τους, οπότε η ύπαρξη του ονόματος «Βάρδας» ενδεχομένως να οφείλεται στην σύναψη συγγενικών σχέσεων, μέσω του γάμου, με άτομο άλλης εθνικότητος. Σε αυτήν την περίπτωση η οικογένεια των Φωκάδων δεν είναι αρμενική ή γεωργιανή, αλλά σύνηψε σχέσεις με οικογένεια από αυτές τις χώρες. Αυτό το επιχείρημα ενισχύεται με το ότι το όνομα «Βάρδας» δόθηκε στο δευτερότοκο τέκνο του Νικηφόρου, τα οποία δευτερότοκα λαμβάνουν το όνομα των γονέων της γυναίκας, ενώ τα πρωτότοκα του άνδρα. 

Άλλο ένα επιχείρημα, πάνω στο θέμα των ονομάτων είναι πως το όνομα «Φωκάς», ομοιάζει ετυμολογικά με το όνομα της πόλεως της Ιωνίας, Φώκαιας, η οποία ιδρύθηκε από Φωκείς και Αθηναίους τον 8^ο αι. π.Χ.,⁹⁹ όπως επίσης και με την περιοχή Φωκίδα, απ’ όπου ξεκίνησαν οι ιδρυτές της Φώκαιας. Αυτό το αναφέρουμε για να δείξουμε ότι το όνομα «Φωκάς» ετυμολογικά είναι ελληνικό, πράγμα που φαίνεται και από την ύπαρξη του ονόματος αυτού σε οικογένειες της Μάνης ¹⁰⁰ και της Κεφαλονιάς.¹⁰¹ 

Κλείνουμε την ανασκόπηση των Αυτοκρατόρων με τον Ρωμανό Α’ Λεκαπηνό και τον Ιωάννη Α’ Τσιμισκή, οι οποίοι αμφότεροι ήταν αρμενικής καταγωγής.^{102, 103, 104, 105, 106, 107, 108} Ο Ρωμανός βασίλευσε μετά τον θάνατο του Λέοντος ΣΤ’ Σοφού, διότι ο γιος του, Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος ήταν ανήλικος, και ο Ιωάννης ανέλαβε την εξουσία μετά τον Νικηφόρο Β’, του οποίου ήταν ανιψιός του από την μεριά της μητέρας του,¹⁰⁹ και άνηκαν και οι δύο σε αριστοκρατικές οικογένειες, των Λεκαπηνών και των Κουρκουά, το οποίο είναι η εξελληνισμένη μορφή του αρμενικού ονόματος Γκούργκεν.¹¹⁰ 

Επίσης, το όνομα Τσιμισκής προκύπτει από το αρμενικό «tshemischgaizag, το οποίο σημαίνει, λένε, σανδάλι λαμπρό ή κόκκινο, που φορούσαν οι γυναίκες της Ανατολής και ταυτόχρονα είναι το όνομα κάποιας πόλης της Μεγάλης Αρμενίας που παλιά λεγόταν Ιεράπολη και από την οποία καταγόταν ο Ιωάννης Τζιμισκής».¹¹⁰ Άλλη μια ερμηνεία είναι πως το επώνυμο αυτό στα αρμενικά είναι χαιρετισμός, αλλά μεταφρασμένο στα ελληνικά δήλωνε τον κοντό άνθρωπο, και γι’ αυτό το έλαβε ο Ιωάννης.¹¹¹ 

Οι Αυτοκράτορες αυτοί όπως είδαμε είναι αρμενικής καταγωγής, αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο και με την εθνική τους συνείδηση, και για να κατανοηθεί καλύτερα αυτό προβάλλουμε ένα παράδειγμα που αφορά τον Ιωάννη Τσιμισκή. Σε μια παράδοση ενός κάστρου από τους Σαρακηνούς στον Νικηφόρο Φωκά, ο δεύτερος δέχτηκε τους όρους παράδοσης των πρώτων, που ήταν να μην πειραχθούν οι γυναίκες τους. Αυτό έγινε δεκτό και οι στρατιώτες τήρησαν την εντολή, εκτός από μερικούς Αρμένιους. Τότε ο Νικηφόρος, διέταξε να τιμωρηθούν οι στρατιώτες αυτοί με θάνατο, με τον Ιωάννη να μην αντιδρά, αλλά να απαντάει σε ερώτηση του θείου του όταν ερωτήθηκε από αυτόν για την απόφαση, λέγοντας ότι θα τον έλεγαν σκληρό οι στρατιώτες. 

Αυτό το επεισόδιο φανερώνει πως ο Τσιμισκής δεν είχε αρμενική συνείδηση, αλλιώς θα απέτρεπε την τιμωρία αυτή.¹¹² Αυτό όμως συμβαίνει με όλη την αρμενικής καταγωγής αριστοκρατία της Αυτοκρατορίας, αφού «σύμφωνα με τους ερευνητές, δεν είναι σαφές αν μπορούμε, προκειμένου για τις οικογένειες αυτές, να μιλάμε για «αρμενικό» πληθυσμό· τέτοιος ήταν ο βαθμός αφομοίωσής τους στη βυζαντινή κοινωνία».¹¹³ Ήταν γνωστή η αρνητική στάση των Ελλήνων προς τους Αρμένιους, «ωστόσο είναι αμφίβολο κατά πόσο η γενικότερα μάλλον αρνητική βυζαντινή στάση απέναντι στους Αρμενίους, που υπαγορευόταν εξάλλου από τις μεταξύ τους πολιτικοθρησκευτικές σχέσεις, αφορούσε την αφομοιωμένη στη βυζαντινή κοινωνία αρμενική αριστοκρατία».¹¹³ 

Οπότε, συμπεραίνουμε πως ο εξελληνισμός των αριστοκρατικών οικογενειών ήταν απόλυτος, γεγονός το οποίο ενίσχυε και η Ορθοδοξία, αφού οι οίκοι αυτοί ήταν και Ορθόδοξοι, εν αντιθέσει με τους Αρμενίους που ήταν μονοφυσίτες. Όμως, πρόκειται για κάτι το οποίο συνέβαινε με όλα τα άτομα άλλων εθνικοτήτων που εμπλέκονταν με την Αυτοκρατορία, όπως επισημαίνει συμπερασματικά σε έρευνά του ο Peter Charanis, λέγοντας πως «οι Αρμένιοι στο Βυζάντιο που προσέφεραν με την ηγεσία ενσωματώθηκαν πλήρως στην πολιτική και στρατιωτική ζωή του, προσδιόρισαν τους εαυτούς τους με τα ενδιαφέροντά και την υιοθέτηση των κύριων χαρακτηριστικών του πολιτισμού του. Εν συντομία, όπως πολλά άλλα στοιχεία διαφορετικής φυλετικής προέλευσης, όπως για παράδειγμα, Σαρακηνοί, Σλάβοι και Τούρκοι, που είχαν μια παρόμοια εμπειρία, έγιναν Βυζαντινοί».¹¹⁴  

Φαίνεται λοιπόν, πως άτομα άλλων κρατών που εμπλέκονταν με την Ρωμανία, εξελληνίζονταν και γίνονταν επί της ουσίας Ρωμαίοι, δηλαδή Έλληνες, κάτι το οποίο πρέπει να το έχουμε υπ’ όψιν μας για πολλά άτομα καθ’ όλη την διάρκεια της Αυτοκρατορίας. 

Σε αυτό το μέρος της έρευνας εξετάστηκαν 10 Αυτοκράτορες, που κυβέρνησαν τον 9ο και τον 10ο αιώνα. Από αυτούς οι πέντε είναι ελληνικής καταγωγής, οι δύο εξελληνισμένοι Αρμένιοι, ο ένας Αρμένιος και οι δύο ή Έλληνες ή εξελληνισμένοι Άραβες. 

Βιβλιογραφία

71. A.A. Vasiliev (1954), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, σελ. 337, Α’ έκδοση 1925, μετάφραση Δημοσθένης Σαβράμης, εκδόσεις Μπεργάδη
72. J. Alexander (1985), The Byzantine Apocalyptic Tradition, σελ. 66, University of California Press
73. B. Bury (1912), History of the Eastern Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil A.D. 802 – 867, σελ. 8, έκδοση 2008, Cosimo Classics, New York
74. Wright,Syriac Literature, σελ. 250 f., referencing Bar Hebraeus, Chron. Eccl. vol. 1, σελ.575 f., 252, n.3
75. Ηλίας Λάσκαρης (1995), Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, τόμος Β’, σελ. 136, έκδοση Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα
76. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 337
77. Ηλίας Λάσκαρης (1995), 183
78. Ηλίας Λάσκαρης (1995), 142
79. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 337
80. Συνεχισταί Θεοφάνους 6, 4-5, εκδ. Bekker, Βόννη 1888
81. Romilly James, Heald Jenkins (1987), Byzantium: The Imperial Centuries, AD 610-1071, σελ. 130, University of Toronto Press
82. Ηλίας Λάσκαρης (1995), 183
83. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 337
84. Brill’s New Pauly: Encyclopaedia of the Ancient World,(hereafter BNP) 1:256
85. Ανέστης Κωνσταντινίδης (1890), Βίος Αισώπου του Φρυγός, Τυπογραφείο Καταστημάτων, Αθήνα, http://www.ebooks4greeks.gr/forum/viewtopic.php?p=91#p91
86. Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, Τεγόπουλος – Μανιατέας (1996), τόμ. 2, σελ. 93
87. Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστοριών από κτίσεως Κόσμου και μέχρι της Βασιλέιας Ισαακίου του Κομνηνού, σελ. 321, https://greekdownloadsfiles.wordpress.com/2014/09/compendium-historiaru1a.pdf
88. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 337
89. A.A. Vasiliev (1954), σελ. 338
90. Lilie Ralph-Johannes; Ludwig Claudia; Zielke Beate; Pratsch Thomas, eds. (2013),Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Nach Vorarbeiten F. Winkelmanns erstellt,  De Gruyter
91. http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=8652&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_1
92. Kazhdan Alexander(1991), Oxford Dictionary of Byzantium, Phokas, σελ. 1665, Oxford University Press. pp. 1665
93. http://www.ehw.gr/asiaminor/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=6634&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_2
94. Whittow Mark (1996),The Making of Byzantium, 600–1025, σελ. 339, Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press
95. Cheynet Jean-Claude (1990),Pouvoir et Contestations à Byzance (963–1210), σελ. 324, Paris, France: Publications de la Sorbonne
96. Kazhdan Alexander(1991), σελ. 1665
97. http://www.ehw.gr/asiaminor/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=6634&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_2
98. http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaid=5553&boithimata_State=&kefalaia_State=#chapter_1
99. Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, Τεγόπουλος – Μανιατέας (1996), τόμ. 35, σελ. 72
100. http://www.hellinon.net/PELOPONISOS/Phokas.htm
101. Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, Τεγόπουλος – Μανιατέας (1996), τόμ. 35, σελ. 74
102. Treadgold Warren (1993), A history of the Byzantine State and Society, σελ. 476, Stanford University Press, 1997
103. John H. Rosser (2011).Historical Dictionary of Byzantium, σελ. 56, Scarecrow Press
104. Ahrweiler, A.E. Laiou (1998),Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire, σελ. 66
105. http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=6006
106. John H. Rosser (2011), Historical Dictionary of Byzantium, σελ. 52, 2^nd Edition, Scarecrow Press
107. http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=4940
108. Andriollo Lisa (2012),Les Kourkouas (IXe-XIe siècle), σελ. 58, in Cheynet, Jean-Claude, Sode, Claudia,Studies in Byzantine Sigillography, 11, Berlin: De Gruyter
109. Ηλίας Λάσκαρης (1995), 44, 196
110. Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, τεύχ. 84, σελ. 7 και τεύχ. 49, σελ. 9
111. http://www.eoellas.org/2015/01/11/istorikesproswpikotitestisthessalonikisiwannistsimiskis/
112. http://www.hellinon.net/NeesSelides/Autokratores.htm
113. http://constantinople.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=12209
114. Peter Charanis (1963), The Armenians in the Byzantine Empire, σελ. 57, http://www.attalus.org/armenian/char4.htm

πηγή

μέρος 3ο (ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ) ΕΔΩ