Αφιερωμένο στον ανιστόρητο Φίλη.... Η στάση της Εκκλησίας μας στην κατοχή. (μέρος 1ο)

Του Αρχιμανδρίτη Ιουστίνου Δ. Μαρμάρινου, 
Δντη Θρησκευτικού ΓΕΝ 

Εξήντα και πλέον χρόνια έχουν παρέλθει από τις τραγικές εκείνες ημέρες της καταλήψεως των Αθηνών και ολόκληρης της Ελλάδας από τα χιτλερικά στρατεύματα κατοχής. Μέσα όμως... σε μια ατμόσφαιρα θλίψεως και οδύνης αναδείχθηκαν μορφές ηρωικές που χαλύβδωσαν το φρόνημα των Ελλήνων και ύψωσαν τη σημαία της αντίστασης κατά του κατακτητή. Από τις πρώτες ηρωικές πράξεις αντί­στασης είναι η αντιμετώπιση των κατακτητών από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρύσανθο Φιλιππίδη, τον από Τραπεζούντος. Μορφή ηρωική που προσέφερε ανυπολόγιστες υπηρε­σίες στο ποίμνιό του στη περιφέρεια Τραπεζούντος, το οποίο κατόρθωσε, με δικές του ενέργειες να διασώσει ακέραιο από τους διωγμούς των Νεοτούρκων και τις σφαγές του ποντιακού Ελληνισμού που ακολούθησαν μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρα­σιατική καταστροφή. 

Μετά από έντονο διπλωματικό αγώνα για τα δίκαια του Ποντιακού Ελληνισμού και μεγάλη διεθνή δραστηριότητα ως Αποκρισάριος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη Αθήνα, πλήρης σεβασμού και αναγνωρίσεως αναδεικνύεται Αρ­χιεπίσκοπος Αθηνών το 1939, ακρι­βώς για να επιτελέσει το χρέος της Εκκλησίας στις δύσκολες αλλά και ηρωικές στιγμές του Ελληνισμού που ακολούθησαν. Απαύγασμα της λάμψης και του μεγαλείου του αν­δρός είναι η στάση του απέναντι στους Γερμανούς κατά την είσοδό τους στην Αθήνα και τα δύσκολα χρόνια της κατοχής που ακολούθη­σαν. Οι ιστορικές αναφορές και λεπτομέρειες που αναφέρονται, εν πολλοίς άγνωστες, φανερώ­νουν την υψηλή προσφορά του κλήρου και της Εκκλησίας μας σε καιρούς κρίσιμους. 

Ol ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ 

Στις 10 Φεβρουαρίου 1940 η Ακαδημία Αθηνών σε πανηγυρική συνεδρίαση εξέλεξε ως τακτικό μέλος της τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο και στην επίσημη δεξίωση οι καθηγητές Μαρίνος Γερουλάνος και Δημήτριος Μπαλάνος με λαμπρές προσφωνήσεις εξήραν την προσωπικότητα και το έργο του σεβάσμιου ιεράρχη. Ο Χρύσανθος βρισκόταν στο αποκορύφωμα της κοινωνικής του καταξίωσης και είχε κερδίσει την εκτίμηση και το σεβασμό της Αθηναϊκής κοινωνίας, όπως φάνηκε και με τη βαθιά εντύπωση που προκάλεσε η επίσημη ομιλία του με θέμα «Εκκλησία και πολιτισμός εν τη καθ' ημάς Ανατολή»¹. Πολύ σύντομα όμως τα σύννεφα του πολέμου που ήδη σκέπαζαν την Ευρώπη δεν άργησαν να βαρύνουν και τον ουρανό της Ελλάδας. Ο Αρχιεπίσκοπος με καλύτερη γνώση των Ευρωπαϊκών πραγμάτων και έχοντας ήδη ζήσει από κοντά τις συνέπειες των τελευταίων πολέμων, ανησυχούσε ακόμα περισσότερο για την τύχη του ορθόδοξου λαού που του εμπιστεύθηκε ο Θεός.

Στις 27 Οκτωβρίου 1940, ημέρα Κυριακή στα εγκαίνια του μεγαλοπρεπούς Ι. Ναού της Αγίας Φωτεινής Νέας Σμύρνης, ο Χρύσανθος αισθανόταν βαριά την ευθύνη απέναντι σ' αυτό το λαό που πλημμύριζε μέσα και έξω το μεγάλο ναό. Όταν, μετά την κατανυκτική ακολουθία της καθιερώσεως του Ναού, ο Αρχιεπίσκοπος βγήκε στην Ωραία Πύλη για να μιλήσει στους πιστούς, το πρόσωπό του φλογιζόταν απ' όλη την αγωνία που είχε στην ψυχή του για τα γεγονότα που αυτός γνώριζε πως πλησιάζουν. Η συγκίνηση και τα βαθιά πατριωτικά αισθήματα που κατέθλιβαν την ψυχή του, τόσο πολύ τον συγκλόνιζαν, ώστε μόνο λίγες λέξεις κατόρθωσε να προφέρει, χωρίς να μπορέσει να προϊδεάσει τον κόσμο για τα γεγονότα που επρόκειτο σε λίγες ώρες να τον αναστατώσουν².

Με την έκρηξη του πολέμου, το πρωί της επομένης, ο Χρύσανθος, ως πρόεδρος της Ιεράς Συνόδου, απηύθυνε διάγγελμα προς τον Ελληνικό λαό, με το οποίο καλούσε όλους τους Έλληνες να αγωνιστούν υπέρ πίστεως και πατρίδος με την πεποίθηση της συμπαράστασης και της σκέπης του Θεού στο δίκαιο αγώνα του Έθνους³.

«Τέκνα εν Κυρίω αγαπητά. Η Α.Μ. ο Βασιλεύς και ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως καλούν ημάς πάντας, ίνα αποδυθώμεν εις τον άγιον υπέρ Πίστεως και Πατρίδος αμυντικόν αγώνα. Η Εκκλησία ευλογεί όπλα τα ιερά και πέποιθεν ότι τα τέκνα της πατρίδος ευπειθούν εις το κέλευσμα Αυτής και του Θεού και θα σπεύσουν εν μια ψυχή και καρδία, να αγωνισθούν υπέρ βωμών και εστιών και της ελευθερίας και τιμής και θα συνεχίσουν, ούτω, την απ' αιώνων πολλών αδιάκοπον σειράν των τιμίων και ενδόξων αγώνων και θα προτιμήσουν τον ωραίον θάνατον από την άσχημον ζωήν της δουλείας. Και μη φοβώμεθα από των αποκτεινόντων το σώμα την δε ψυχήν μη δυνάμενων αποκτείναι, ας φοβώμεθα δε μάλλον από τον δυνάμενον την ψυχήν και το σώμα απολέσαι. Επιρρίψομαι επί Κύριον την μέριμναν ημών και αυτός θα είναι βοηθός και αντιλήπτωρ εν τη αμύνη κατά της αδίκου επιθέσεως των εχθρών. Ούτοι εν άρμασι και ούτοι εν ίπποις, ημείς δε εν ονόματι Κυρίου του Θεού και εν τη γενναιότητι και ανδρεία ημών μεγαλυνθησώμεθα. Η χάρις του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και Πατρός είη μετά πάντων ημών»

Πολύ γρήγορα όμως πέρασε ο Χρύσανθος από τα λόγια στην πράξη. Όσο ο Ελληνικός λαός αγωνιζόταν στα βουνά της Ηπείρου αυτός στα μετόπισθεν έδινε τη δική του πολύτιμη μάχη. Όλες οι ώρες, οι σκέψεις και οι ενέργειές του, από την πρώτη ημέρα αφιερώθηκαν στον κοινό αγώνα⁴.

Επιστράτευσε μεγάλον αριθμό εθελοντών κληρικών - εξομολόγων που διακρίνονταν για τον ενθουσιασμό και τη γενναιοψυχία τους και τους έστειλε στην πρώτη γραμμή, για να ενθαρρύνουν και να χαλυβδώνουν το φρόνημα των μαχητών με τα αγιαστικά μέσα της Εκκλησίας μας, με το φλογερό τους λόγο και με το παράδειγμά τους⁵.

Οργάνωσε αστραπιαία την Πρόνοια των στρατευομένων της Αρχιεπισκοπής Αθηνών όπου, υπό την καθοδήγησή του, προσέφεραν τις υπηρεσίες τους δύο χιλιάδες εθελοντές, άνδρες και γυναίκες, και επιτέλεσαν αξιο­θαύμαστο φιλανθρωπικό έργο. Χωρίς να οργανώσει εράνους και να ζητάει δωρεές, διέθεσε πολλά εκατομμύρια δραχμών, υπέρ των ασθενών, των τραυματιών πολέμου και των οικογενειών των στρατευμένων. Διέθεσε ιερείς για τις θρησκευτικές ανάγκες τους και συγκρότησε ομάδα "προνοίας" για πατριωτι­κή αλληλογραφία με το μέτωπο και αποστολή δεμάτων και εντύπων προς τους μαχομένους, για τόνωση του φρονήματός τους⁶.

Τη 16η Νοεμβρίου 1940 ο Χρύσανθος και η Εκκλησία της Ελλάδος απευθύνουν έκκληση προς τις απανταχού της οικουμέ­νης χριστιανικές Εκκλησίες. Καταγγέλλει την απρόκλητη επίθεση της φασιστικής Ιταλίας (ανήμερα μάλιστα στην εορτή της Παναγίας), απαριθμεί τις βαρβαρότητες των επιτιθεμέ­νων και τους καλεί «να αναλάβητε ζήλον Χριστού και να διαμαρτυρηθήτε και κινηθήτε και να κινήσητε τους λαούς υμών αξίως του αδικήματος, ίνα μάθωσι πάντες ως κοινόν εχθρόν να νομίζωσι τον άρπαγα...»⁷.

Με την είσοδο της Γερμανίας στον πόλε­μο, τον Απρίλιο του 1941, ο ελληνικός λαός βρίσκεται αντιμέτωπος και με δεύτερη σιδηρό­φρακτη αυτοκρατορία ταυτοχρόνως και όμως δεν παραλείπει να κάνει το καθήκον του και να αγωνισθεί έως εσχάτων. Η Εκκλησία βρί­σκεται δίπλα του στον αγώνα του αυτόν.

Στις 6 Απριλίου 1941 η Ιερά Σύνοδος με πρόεδρο τον Χρύσανθο απευθύνει διάγγελ­μα προς τον ηρωικώς μαχόμενο φιλόχριστο Ελληνικό Στρατό. Μεταξύ άλλων το διάγ­γελμα ανέφερε: 

«Τέκνα εν Κυρίω αγαπητά, από της σήμε­ρον ημέρας και έτερος εχθρός, η Χιτλερική Γερμανία, αδίκως και ανάνδρως επιτίθεται κατά της ιεράς ημών Χώρας... Αι δυνάμεις της ύλης και του σκότους συνώμοσαν κατά της δυνάμεως του πνεύματος και του φωτός. Αλλ' ο μέγας Θεός, όστις είναι Πνεύμα, Φως και Ζωή, δεν θα επιτρέψη την Βασιλείαν του σκότους... θα συντρίψει και τον εκ Γερμανίας Εκατόχειρα Τυφυέα (sic), και θα ανατείλη και πάλιν... τον ήλιον της Δικαιο­σύνης και Αληθείας...»⁸.

Είναι φανερή η ταύτιση των Γερμανών με τις δυνάμεις του σκότους και διάχυτη η αίσθηση της κατάφωρης αδικίας και ανανδρίας, ακόμη και με την ηθική του πολέμου, αφού δε διστάζουν να επιτεθούν πισώπλατα εναντίον ενός μικρού λαού που ήδη αγωνί­ζεται υπέρ βωμών και εστιών εναντίον μιας μεγάλης και ισχυρής αυτοκρατορίας, όπως ήταν η Ιταλία της εποχής αυτής.

Τα αισθήματα του Χρυσάνθου προφα­νώς ταυτίζονται με τα αισθήματα ολόκληρου του ελληνικού λαού, έκφραση των οποίων αποτελούν και τα δύο μνημειώδη διαγγέλμα­τα του Χρυσάνθου που εκδόθηκαν αμέσως με την εισβολή των Ιταλών και Γερμανών αντίστοιχα.

Την περαιτέρω όμως στάση του Χρυσάνθου έναντι των Γερμανών κατακτη­τών θα παρακολουθήσουμε στη συνέχεια. 

ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΕΚΘΡΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ 

Μετά το λαμπρό έπος της Αλβανίας και την ηρωική αντίσταση του Στρατού μας στα μακεδονικά οχυρά, ο ελληνικός λαός, τσακισμένος από το διμέτωπο και άνισο αγώνα με δύο αυτοκρατορίες λυγίζει και νικητής αυτός εξαναγκάζεται σε πικρή τρι­πλή εχθρική κατοχή.

Η Ελληνική Κυβέρνηση και ο βασιλιάς Γεώργιος Β' αναγκάζονται να εγκαταλεί­ψουν την πρωτεύουσα και να συνεχίσουν τον αγώνα στην Κρήτη, αρχικά, και στην Αίγυπτο στη συνέχεια. Παρ' όλο που ο βα­σιλιάς πρότεινε στο Χρύσανθο να ακολου­θήσει την Κυβέρνηση στην εξορία, αυτός αρνήθηκε και παρέμεινε, ως πραγματικός πατέρας και ποιμένας, κοντά στο ποίμνιό του που διέτρεχε τον έσχατο κίνδυνο.

Το θάρρος και η τόλμη που ο ειρηνικός αυτός άνθρωπος επέδειξε στις δύσκολες για το έθνος εκείνες στιγμές τον ανέδειξαν σε σύμβολο αντίστασης και αξιοπρέπειας ενός ολόκληρου λαού. Αυτό το μικρό διάστημα από την είσοδο των Γερμανών μέχρι την εκθρόνισή του ήταν αρκετό, για να αποκα­λύψει το χαλύβδινο χαρακτήρα του και την άκαμπτη προσήλωσή του στην εκπλήρωση του καθήκοντος που προέκυπτε εκ της θέσεως του. Τούτο τονίζει και ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος Παπαδόπουλος: «Ο ελάχιστος χρόνος της παραμονής του εις τον θρόνον μετά την υποδούλωσιν της πατρίδος υπήρξε η λαμπροτέρα φάσις της ζωής του»⁹.

Με τη λήξη της μάχης των οχυρών και τη συνθηκολόγηση του ελληνικού Στρατού της Ηπείρου, οι Γερμανοί, χωρίς ουσιαστι­κή αντίσταση, κατευθύνονται ταχύτατα προς την Αθήνα. Η είσοδος τους αναμενόταν για τις 27 Απριλίου, ήδη όμως από τις 24 Απρι­λίου είχαν αρχίσει οι προετοιμασίες για την υποδοχή τους.

Ο ίδιος ο Χρύσανθος σημειώνει στο ημε­ρολόγιο του εκείνη την ημέρα: «Έρχονται εις επίσκεψίν μου ο Νομάρχης Αττικοβοιωτίας κ. Πεζόπουλος και ο Δήμαρχος κ. Πλυτάς κατ' εντολήν του Υφυπουργού Ασφαλείας κ. Μανιαδάκη δια να μοι ειπούν ότι μετά των ανωτέρω δύο και του Φρουράρχου Αθηνών Στρατηγού Καβράκου θα παραδώσωμεν την πόλιν εις τους Γερμανούς. Απήντησα ότι εις το έργον τούτο ουδεμίαν θέσιν έχει ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών... έργον του Αρχιεπισκόπου είναι όχι να υποδουλώνη αλλά να ελευθερώνη»¹⁰.

Ο Χρύσανθος θεωρούσε εξευτελιστικό για το αξίωμα του Αρχιεπισκόπου την πιθα­νότητα να αντιμετωπιστεί με περιφρόνηση από κάποιον κατώτερο χιτλερικό αξιωμα­τικό η τόσο επίσημη ελληνική αντιπροσω­πεία, και γι' αυτό, παρ' όλη την επιμονή του Μανιαδάκη δεν συμμετείχε στην επι­τροπή υποδοχής. Η δικαιολογία του ήταν πως «Εγώ είμαι πνευματικός αρχηγός της Πρωτευούσης^. οι επερχόμενοι Γερμανοί και οι σύμμαχοι αυτών είναι ετερόδοξοι. Πως είναι δυνατόν να παραδώσω την πνευματικήν διοίκησιν της Ορθοδόξου πρωτευούσης εις ετεροδόξους;»¹¹.

Την 27η Απριλίου, Κυριακή των Βαΐ­ων, μετά από μία νύχτα γεμάτη αγωνία ο Χρύσανθος μαθαίνει πως οι Γερμανοί πλησιάζουν στους Αμπελοκήπους. Οι τρεις αντιπρόσωποι συναντούν ένα Γερμανό «ανθυπολοχαγίσκο» και οι λοιποί μοτο­σικλετιστές συνεχίζουν το δρόμο τους για την Ακρόπολη όπου σε λίγο θα υψώσουν τη χιτλερική σημαία. Ο πόνος και η θλίψη του Χρυσάνθου όταν την αντικρίζει από το παράθυρο της Αρχιεπισκοπής είναι αβά­σταχτη, «είμαι περίλυπος μέχρι θανάτου», σημειώνει στο ημερολόγιό του.

Στην κατάσταση αυτή δέχεται την πρό­σκληση του Δημάρχου Πλυτά, δια μέσου κάποιου κλητήρα, ότι οι Γερμανοί στρατη­γοί θέλουν να μεταβεί ο Αρχιεπίσκοπος στη Μητρόπόλη, για να τελέσουν δοξολογία επί τη αφίξει τους στην Αθήνα. «Ο πάντοτε ειρη­νικός και γαλήνιος Αρχιεπίσκοπος», σημειώ­νει ο πρωτοσύγκελλος της Αρχιεπισκοπής αρχιμανδρίτης Γερβάσιος Παρασκευόπουλος, «αποτόμως συνωφρυώθη, ηγέρθη και εν θυμώ και οργή, με τόνο φωνής, ον αδυ­νατώ να αποδώσω, απάντησε:

- Ποιος είσαι συ; Πήγαινε, φύγε αμέσως...»¹², και στην ερώτησή του: τι να απα­ντήσω στον κ. Δήμαρχο; του απαντά «να ειπής ότι σε έδιωξα»¹³.

Μετά από λίγη ώρα έρχεται νέος απε­σταλμένος από το Δήμαρχο με νέο αίτη­μα αυτή τη φορά. Ρωτάει εκ μέρους του Γερμανού στρατηγού, πότε μπορεί να τον επισκεφθεί στη Μητρόπόλη. «Φαίνεται, ση­μειώνει ο Χρύσανθος, πως η απάντησή μου τον εσυνέτισε». Στις τέσσερις το απόγευμα ορίστηκε η συνάντηση και ο Γερμανός Στρα­τηγός του Β' Σώματος Στρατού Stumme, που μόλις είχε φτάσει στην Αθήνα, συνοδευόμε­νος από τον Klemm, στρατιωτικό ακόλουθο της Γερμανίας στην Αθήνα, και από το νέο Φρούραρχο Αθηνών έφτασαν στην ώρα τους έξω από την Αρχιεπισκοπή.

Ο Χρύσανθος τους δέχεται στην αίθουσα του Αρχιεπισκοπικού θρόνου με «αθυμίαν και κατήφειαν»¹⁴. Ο Γερμανός χαιρετάει «μειδιών» και κάθονται όλοι εκτός από το προσωπικό της Αρχιεπισκοπής. Ο στρατηγός προσφέρθηκε να μιλήσουν γαλλικά αλλά ο Χρύσανθος απάντη­σε πως προτιμάει γερμανικά. 

- Φαίνεσθε κουρασμένος, είπε.

- Ναι, απάντησε ο Γερμανός, βρήκαμε γέφυρες και δρόμους κατεστραμμένους από τους Άγγλους. Ποίος θα τους επιδιορθώσει; Οι Άγγλοι πρέπει να πληρώσουν.

- Θα πληρώσει οποίος νικηθεί, απαντά ο Χρύσανθος.

- Κατά τη διαδρομή μας στην Ελλάδα με χαρά παρατήρησα πως πολλοί Έλληνες μιλούν γερμανικά.

- Ναι, απάντησε, υπήρχαν πολλοί θαυ­μαστές του γερμανικού πολιτισμού πριν τον πόλεμο αλλά τώρα θα έμειναν πολύ ολίγοι, αφού η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα, ή μάλλον δε θα έμεινε κανένας^. αλήθεια γιατί τον εκήρυξε;

- Αυτά είναι ζητήματα πολιτικής, αλλά στο δρόμο πολλοί μας έραιναν με λουλούδια.

- Αυτοί δεν θα ήταν προφανώς Έλληνες, απαντά ο Χρύσανθος, και προσέθεσε:

- Επείγει, Στρατηγέ, το ζήτημα του επι­σιτισμού του τόπου.

- Θα έλθει προσεχώς ιδιαιτέρα επιτροπή επισιτισμού, απάντησε αυτός¹⁵. 

Ο Γερβάσιος Παρασκευόπουλος, αυτήκοος μάρτυς της συναντήσεως, προσθέτει στον παραπάνω διάλογο τα λόγια του Χρυσάνθου: «Οι Έλληνες πάντοτε ηγάπησαν την Γερμανίαν και κατά προτίμησιν οι Έλληνες των γραμμάτων εις Γερμανίαν συνεπλήρουν τας σπουδάς των και μετέδιδον εις τους συμπολίτας των επανερχόμενοι τας Αρετάς του Γερμανικού λαού. Ποτέ όμως δεν εφαντάζοντο ότι οι Γερμανοί, τους οποί­ους τόσον ηγάπων, θα έπληττον αυτούς εκ των νώτων καθ' ην στιγμήν επάλαιον δια την ελευθερίαν των με μίαν μεγάλην αυτοκρατορίαν!» Στην απάντηση του στρατηγού ότι: «Δεν πταίωμεν ημείς αλλά οι Άγγλοι που ήλθον εις την Ελλάδα», ο Αρχιεπίσκο­πος ανταπάντησε: «Στρατηγέ μου, εγώ δεν πολιτικολογώ, αλλ' απλώς εκφράζω το παράπονον παντός Έλληνος, και μάλιστα των σπουδασάντων εν Γερμανία»¹⁶.

Κατά τη μαρτυρία του παρόντος Αρχιδιακόνου η συνομιλία ολοκληρώθηκε με την έκκληση του Αρχιεπισκόπου προς το Γερμανό στρατηγό: «Σας συμβουλεύω και σας παρακαλώ να μη θίξετε την φιλοτιμίαν του Ελληνικού λαού», υπονοών ότι ο λαός θα αντιδράσει γενναίως^»17.

Η τρίτη μεγάλη πρόκληση για τον Χρύσανθο ήταν στις 29 Απριλίου, όταν προσκλήθηκε από τον Πλάτωνα Χατζη­μιχάλη (Υπουργό Εθν. Οικονομίας της κατοχικής Κυβέρνησης) να ορκίσει την επομένη τη δοτή στους Γερμανούς Κυβέρνηση Τσολάκογλου. Του απάντησε: «Λυπούμαι πολύ διότι δια συμβολαίου και εντολή των Γερμανών σχηματίζεται Κυβέρνησις και ιδίως διότι μετέχει αυτής ο κ. Χατζημιχάλης (σ.σ. επίτροπος του Ιε­ρού Ναού Μεταμορφώσεως Πλάκας), τον οποίον εθεώρουν τίμιον Έλληνα. Και τι ηθέλατε να κάμωμεν; λέγει ο κ. Χατζημι­χάλης, να αφήσωμεν να μας κυβερνήσουν οι Γκαουλάιτερ; Τω απαντώ ναι, διότι με τους Γκαουλάιτερ οι Γερμανοί θα κάνουν μικρότερον κακόν παρ' όσον θα κάμουν δι' υμών διότι θα φέρετε μόνον τας ευθύνας χωρίς να ημπορέσητε να κάμητε το ελάχιστον καλόν εις τον λαόν»¹⁸.

Σε νέα πίεση της Κυβερνήσεως να προσέλθει στην ορκωμοσία, ο Χρύσανθος απάντησε:

«Η Εθνική Κυβέρνησις, την οποίαν ώρκισα, εξακολουθεί να υφίσταται και να συνεχίζη τον πόλεμον. Άλλην Κυβέρνησιν δεν δύναμαι να ορκίσω, ...εις τοιαύτας υπόπτους και αντεθνικάς ενεργείας δεν είναι δυνα­τόν να δώση η Εκκλησία τον όρκον και την ευλογίαν της. Η Εκκλησία πρέπει να μένη μακράν από τοιαύτα πράγματα»¹⁹.

Ούτε συμβιβαστική λύση δε δέχτηκε ο Χρύσανθος να δώσει στο θέμα της ορκω­μοσίας της κατοχικής Κυβέρνησης. Όταν ο υπασπιστής του Τσολάκογλου στην άρνησή του του αντιπροτείνει «στείλατε τουλάχιστον τον Επίσκοπον (σ.σ. εννοεί το βοηθό επί­σκοπο Ταλαντίου Παντελεήμονα Παπαγεωργίου) ή άλλον τινά, να τους ορκίση», ο Χρύσανθος απάντησε: «Αδυνατώ να δώσω εντολήν εις οιονδήτινα»²⁰. «Εν γνώσει των συνεπειών που με αναμένουν, δεν δέχομαι την προτεινομένην παραχώρησιν. Εμμένω εις τας αρχάς μου»! Την ορκωμοσία τελικά κλήθηκε και τέλεσε ο εφημέριος της ενορίας της Βουλής (Αγίου Γεωργίου-Καρύκη), ήδη όμως είχε αποφασισθεί η τύχη του ηρωικού Αρχιεπισκόπου²¹.

Οι Γερμανοί οπωσδήποτε είχαν ενοχλη­θεί από την αγέρωχη και εθνικά αξιοπρεπή στάση του Χρυσάνθου. Στις 30 Απριλίου 1941 ο γκεσταπίτης Λοχαγός Dolger, καθη­γητής του Πανεπιστημίου του Μονάχου, με­τέβη στην Ακαδημία Αθηνών και περιέφερε το φύλλο της «Εκκλησίας», στο οποίο είχε δημοσιευθεί η προκήρυξη του Χρυσάνθου και της Ιεράς Συνόδου προς τον ελληνικό Στρατό και λαό κατά της κήρυξης του πολέ­μου της Γερμανίας κατά της Ελλάδας²².

Περισσότερο όμως η στάση του Χρυσάνθου θα είχε ενοχλήσει τα μέλη της Κυβερνή­σεως Τσολάκογλου, η οποία και έμενε πλέον εκτεθειμένη ενώπιον του ελληνικού λαού για τη συνεργασία της με τους Γερμανούς.

Από τις 25 Μαΐου, τουλάχιστον, είχαν αρχίσει οι συνεννοήσεις των αντιπάλων του Αρχιεπισκόπου ιεραρχών με τον Τσολάκογλου για την παύση του Χρυσάνθου και την επαναφορά του Δαμασκηνού. Ο Τσολάκογλου, προσωπικός φίλος του Δαμασκηνού²³, διέδιδε πως τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο είναι υποχρεωμένος να τον παύσει, γιατί δεν τον θέλουν οι Γερμανοί²⁴.

Τότε ήταν που ορισμένοι φίλοι του Χρυσάνθου του συνέστησαν να πραγματοποιή­σει μία, τυπική έστω, επίσκεψη στο Γερμανό Στρατάρχη Λίστ, για να επέλθει κάποια συ­νεννόηση και να μην εξωσθεί από το θρόνο. «θα το έκανα ευχαρίστως, απάντησε ο Χρύ­σανθος, αν ήμουν βέβαιος ότι η επίσκεψη δε θα έμενε χωρίς ανταπόδοση. Αδυνατώ, είπε, να εκθέσω το κύρος του πνευματικού αρχηγού της Ορθοδόξου Εκκλησίας». Όταν μάλιστα του παρατήρησαν πως με την άκα­μπτη στάση του διακινδυνεύει τη θέση του, απάντησε: «όχι μόνον τον θρόνον μου αλλά και την ζωήν μου είμαι έτοιμος να θυσιάσω δια το καθήκον μου»²⁵.

Παρ' όλες αυτές τις αντικανονικές και αντεθνικές κινήσεις εναντίον του, ο Χρύσαν­θος δεν παύει να παρακολουθεί το δράμα του ελληνικού λαού και τις ενέργειες των κατακτητών εναντίον του Έθνους και της Εκκλησίας. Οι πληροφορίες για τη δράση των Βουλγάρων στη Θράκη και την Ανατο­λική Μακεδονία τον ανησυχούν ιδιαίτερα. Οι Βούλγαροι υποχρέωναν τους Έλληνες ιερείς να τελούν τη θεία Λειτουργία στη βουλγαρική γλώσσα και να μνημονεύουν στις ιερές ακολουθίες την Ιερά Σύνοδο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Βουλγαρίας. Στις 2 Ιουνίου 1941 απευθύνει επιστολή διαμαρ­τυρίας προς τον πληρεξούσιο του Ράιχ στην Αθήνα, Άλτενμπουργκ, και ζητά να διακο­πεί η πρωτοφανής αυτή ενέργεια των Βουλ­γάρων και να επιστρέψουν οι εκδιωχθέντες από τους Βουλγάρους μητροπολίτες Ζιχνών και Σιδηροκάστρου στις έδρες τους²⁶.

Την ίδια ημέρα, 2 Ιουνίου, φτάνουν στον Χρύσανθο πληροφορίες ότι το «εκκλησιαστι­κό ζήτημα» ανέλαβε να το λύσει η Γκεστάπο. Μάλιστα ο ιερέας της γερμανικής κοινότητας στην Αθήνα Schafer θέλησε να συστήσει στη Γκεστάπο να σεβαστεί την Εκκλησία και τον Αρχιεπίσκοπο, όμως αυτοί τον διέταξαν να μην αναμιγνύεται διαφορετικά τον απείλησαν πως θα τον συλλάβουν και θα τον φυλακίσουν²⁷.

Ήδη από τις ημέρες αυτές η Γκεστάπο και οι Έλληνες συνεργάτες της είχαν αποφασίσει τον τρόπο αποπομπής του Χρυσάνθου. Στις 18 Ιουνίου εκδόθηκε η Εφημερίς της Κυβερνήσεως με την Συντακτική Πράξη της γερμανόδουλης Κυβερνήσεως Τσολάκογλου, δια της οποίας «παύεται» ου­σιαστικά ο αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος και καλούνται 23 αρχιερείς²⁸ να συγκροτήσουν σώμα υπό τον τίτλο «Μείζων Σύνοδος», για να αποφασίσουν τελεσίδικα για την επανα­φορά του Δαμασκηνού.

Στις 2 Ιουλίου η Σύνοδος συνεδριάζει και ο επίτροπος Πετρακάκος προτρέπει κάποιους διστακτικούς αρχιερείς να μη διστάσουν να προχωρήσουν στην αποπομπή του Χρυσάν-θου, να έχουν θάρρος και να σπεύσουν, για­τί... οι Γερμανοί βαδίζουν προς τη Μόσχα²⁹. Η Σύνοδος αποφασίζει ομόφωνα(!) και ακυρώνει όλες τις προηγούμενες πράξεις επί Χρυσάνθου. Αποκαθιστά μάλιστα το Δα­μασκηνό σαν να ήταν Αρχιεπίσκοπος από το 1938, αγνοεί δηλαδή και διαγράφει(!) ολόκλη­ρη την αρχιεπισκοπία του Χρυσάνθου ως de jure canonico ανύπαρκτη³⁰.

Ο Δαμασκηνός αναλαμβάνει Αρχιεπί­σκοπος στις 6 Ιουλίου και ο Χρύσανθος αποσύρεται ταπεινά στο μικρό σπίτι της οδού Σουμελά στην Κυψέλη, χωρίς να προ­καλέσει καμία αντίδραση στη νέα εκκλησια­στική κατάσταση, παρ' όλο που γνώριζε πως ήταν αντικανονική. Ο μεγάλος του πόνος όλο αυτό το διάστημα δεν ήταν η απώλεια του θρόνου του, την οποία άλλωστε ο ίδιος είχε προκαλέσει, μη δεχθείς να συνεργαστεί με τους Γερμανούς, πονούσε όμως και θλι­βόταν βαθύτατα για τη δυστυχία του σκλα­βωμένου λαού, για τις χειροτονίες πολλών αναξίων αρχιερέων, για την εγκατάλειψη των επαρχιών και του ποιμνίου τους από πολλούς, οι οποίοι «μισθωτοί και ουκ όντας ποιμένες» συγκεντρώνονταν σταδιακά στην Αθήνα. Πονούσε επίσης και από τη διάλυση πολλών έργων που είχε ο ίδιος δημιουργή­σει. «Πάντα ταύτα πληρούσιν οδύνης την καρδίαν μου», έγραφε στο ημερολόγιό του³¹. Τη γενικότερη όμως συμπεριφορά του Χρυσάνθου στο διάστημα αυτό θα παρακολου­θήσουμε στη συνέχεια. 

Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΘΡΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ 

Από την εκθρόνισή του και καθ' όλη τη διάρκεια της Κατοχής ο Χρύσανθος περιορί­ζει τις δραστηριότητές του στο μικρό οικίσκο της οδού Σουμελά 3 στην Κυψέλη, από την οποία «δεν επέτρεψεν εις εαυτόν ουδέ βήμα ποδός να εξέλθη»³², μη θέλοντας να ενοχλήσει τη νέα εκκλησιαστική και πολιτική κατάστα­ση. «Αποφασίζω να δοξάσω τον θεόν πάντων ένεκεν και να παραμένω παρακολουθών τους πόνους και τας ταλαιπωρίας, την πείναν και τας στερήσεις του ταλαιπώρου λαού μας και να συμπάσχω μετ' αυτού», έγραφε στο ημερολόγιό του στις 18 Ιουλίου 1941³³.

Στο διάστημα αυτό της Κατοχής ο Χρύ­σανθος πλήρωσε ακριβά την απτόητη στάση του έναντι των Γερμανών. Στερημένος από κάθε οικονομική πρόσοδο - ως σύνταξη έστω από το αξίωμα το οποίο κατείχε -ζούσε πάμπτωχος, ο αριστοκράτης αυτός, από τις γενναιοδωρίες φίλων και από φι­λανθρωπίες ευσεβών χριστιανών, που δεν έπαψαν να τον σέβονται και να τον τιμούν ως Αρχιεπίσκοπο. Αναγκάστηκε, μάλιστα, όπως υπονοείται και στη διαθήκη του, να εκποιήσει και περιουσιακά του στοιχεία, όπως αρχιερατικά άμφια και βιβλία, για να εξοικονομήσει τα προς το ζην³⁴.

Παρ' όλα αυτά, όμως, η εργασία του Χρυσάνθου στο παρασκήνιο ήταν ασταμά­τητη. Ο ίδιος ποτέ δεν έπαψε να θεωρεί τον εαυτό του κανονικό αρχιεπίσκοπο, αλλά και νόμιμο εκπρόσωπο της μόνης νόμιμης ελληνικής αρχής στα χρόνια της Κατοχής, δηλαδή του εξόριστου βασιλέα Γεωργίου Β'. Και δεν ήταν φυσικά μόνο δική του εντύπωση αυτή³⁵.

Οι περισσότερες αντιστασιακές οργα­νώσεις αναγνώριζαν στο πρόσωπο του Χρυσάνθου τον ανώτατο αρχηγό τους, και ζητούσαν την έγκριση του «Δεσπότη» για όλες τις αντιστασιακές τους ενέργειες³⁶. Στην οικία της οδού Σουμελά λειτουργού­σε όλο το διάστημα της κατοχής ο «ασύρ­ματος του Δεσπότη», χωρίς να μπορούν να τον υποπτευθούν ή να τον ανακαλύψουν οι Γερμανοί που χτένιζαν την περιοχή με τα ραδιογωνιόμετρα, και με αυτόν «τον αλη­θώς παρά του Θεού ευλογημένον ασύρματον», κατά τον Κ. Βοβολίνη, ο Χρύσανθος ενημέρωνε την εξόριστη Κυβέρνηση και το συμμαχικό Στρατηγείο για τα όσα συνέβαι­ναν στην Ελλάδα και έπαιρνε οδηγίες για το πως έπρεπε να δράσουν οι αντιστασιακοί. Αν φυσικά ανακάλυπταν οι Γερμανοί τον ασύρματο, αυτό θα σήμαινε άμεση θανατική εκτέλεση του Χρυσάνθου³⁷.

Το σπίτι αυτό της Κυψέλης γίνεται τόπος συνεδριάσεως των αντιστασιακών. Ο συνταγ­ματάρχης Μιχ. Αντωνόπουλος (Αννίβας) επιτελικό στέλεχος πολλών αντιστασιακών οργανώσεων μαρτυρεί: «Οι κατώτεροι αξιω­ματικοί κάνουν συνεδριάσεις στα νταμάρια του Λυκαβηττού... εμείς μαζευόμαστε στου Μητροπολίτη Χρυσάνθου»³⁸.

Πέρα όμως από τους αξιωματικούς και τα στελέχη των αντιστασιακών οργανώσε­ων υπήρχαν και οι άνθρωποι του πνεύματος που έκαναν τη δική τους αντίσταση. Σ' αυ­τούς πλέον ο Χρύσανθος δεν επιβαλλόταν ως αρχηγός της αντίστασης από την όποια σχέση του με τις νόμιμες ελληνικές αρχές του εξωτερικού, αλλά με την προσωπικότητα του, με το γνήσιο αντιστασιακό του φρό­νημα και την αδούλωτη ψυχή που είχε εξ αρχής αντιτάξει στους Γερμανούς³⁹.

Αλλά και απλών ανθρώπων καταφύ­γιο ήταν ο Χρύσανθος στα δύσκολα αυτά χρόνια της Κατοχής. Ο Στ. Κανονίδης ση­μειώνει: «Στην Κυψέλη, πλάι στο ιερό των Αγίων Απόστολων - όπου αγαπούσε να εκκλησιάζεται ο Κωνσταντίνος Κανάρης -είχε στραφεί όλη η άλλη, η ανώνυμος αγω­νιζόμενη Ελλάδα. Αυτή που έμενε πιστή στο εγερτήριο της 28^ης Οκτωβρίου, στους αυθεντικούς σκοπούς και τα αυθεντικά του σύμβολα. Αθηναία δέσποινα έλεγε: Κάθε φορά - και αυτό εγίνετο τόσο συχνά - που στις καρδιές μας εστέρευαν οι πηγές των ελπίδων και μαζί με τα σώματα επήγαιναν να καμφθούν και οι ψυχές, παίρναμε το δρόμο προς την Κυψέλη. Και κάθε φορά εγυρίζαμε με τις καρδιές ανεφοδιασμένες και με στυλωμένες τις ψυχές»⁴⁰.

Όλο το διάστημα της Κατοχής λοιπόν ο Χρύσανθος συνέπασχε με το λαό της Αθήνας, υπέμενε τις ίδιες στερήσεις και την ίδια φτώχεια, αλλά ήταν και το σύμβολο του αγώ­να και της αντίστασης κατά των Γερμανών. Τα εκκλησιαστικά όμως πράγματα είχαν πά­ρει δυσάρεστη τροπή. Σε μια Αρχιεπισκοπή που όντως μοσχοβολούσε λιβάνι κατά την εποχή του Χρυσάνθου, άρχισε να συρρέει ένας «παρδαλός συρφετός σπουδαρχιδών» με την αποχώρησή του⁴¹. Η Εκκλησία άρχι­σε να μεταβάλλεται σε παράγοντα εξουσί­ας και δυνάμεως, μέσα στον οποίο εμπλέ­κονταν εθνικά συμφέροντα, προσωπικές φιλοδοξίες, θεσμοί, καθώς και οι αγώνες και οι αγωνίες του ελληνικού λαού.

 

Ό Δαμασκηνός με τον Τσολάκογλου

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός είχε φιλικές σχέσεις με τον Τσολάκογλου, συ­νεργάστηκε μαζί του, αλλά δεν ενέδιδε και στις απαιτήσεις του για ανοιχτή στήριξη της Κυβερνήσεώς του από την Εκκλησία. Όρκι­σε όλες τις επόμενες κατοχικές κυβερνήσεις, κρατούσε όμως εθνική αλλά και άκρως διπλω­ματική στάση απέναντι στους Γερμανούς. 

Στις αρχές του 1944 ο Αρχιεπίσκοπος Δα­μασκηνός έπεσε στη δυσμένεια των Γερμα­νών, γιατί επιβεβαιώθηκαν οι υποψίες τους για συνεργασία του με τους κομμουνιστές. Άρχισαν λοιπόν να βολιδοσκοπούν τον Χρύσανθο, αν επιθυμεί να αποκατασταθεί στον αρχιεπισκοπικό θρόνο, καθ' ότι μόνο έτσι θα μπορούσαν χωρίς μεγάλο κόστος να απαλλαγούν από τον Δαμασκηνό.

Για το θέμα αυτό γράφει ο Χρύσανθος στο ημερολόγιό του (5 Φεβρουαρίου 1944): «Ήλθον οι δύο αδελφοί Μινόπουλοι, ανεψιοί του αειμνήστου Μητροπολίτου Αθηνών κυρού Θεοκλήτου, και μοι ανακοινώνουν εμπι-στευτικώς ότι ο Δαμασκηνός περιέπεσεν εις την δυσμένεια των Γερμανών... και ότι έχουν την απόφασιν να τον παύσουν και εν ανάγκη να τον απομακρύνουν στη Γερμανίαν αρκεί μόνον να δηλώσω ότι δέχομαι να επανέλθω εις την αρχιεπισκοπήν, και αν κατ' αρχήν δεχθώ, θα έλθει ο Λογοθετόπουλος δια να συννενοηθώμεν περί των λεπτομερειών. Απά­ντησα ότι είναι αδύνατον να δεχθώ τοιούτον τι και αν ο Δαμασκηνός έλαβεν ανά χείρας την ψαλίδα και έσχισε τον άρραφον χιτώνα του Κυρίου, δεν είμαι εγώ, ο οποίος θα συ­νεχίσω το σχίσιμο προς τέρψιν των εχθρών της πατρίδος, αρεσκομένων να αναβιβάζουν και καταβιβάζουν τους Αρχιεπισκόπους κατά βούλησιν. Επομένως περιττόν να έλθει και ο Λογοθετόπουλος. Εφ' ω και απήλθον οι αδελφοί Μινόπουλοι»⁴².

Αυτή ήταν μέχρι τέλους η στάση του μεγάλου ιεράρχη προς τους Γερμανούς.
Καμία ωφέλεια δεν ήθελε να προκύψει για τον εαυτό του, όσο δικαιολογημένη κι' αν ήταν.
Όταν κάτι τέτοιο θα εξυπηρετούσε έστω και κατ' ελάχιστον τους κατακτητές. Οι πεποιθήσεις του για την κανονικότητα της Εκκλησίας δεν έγιναν ούτε στιγμή πρόσχημα για να επιθυμήσει λύσεις του «εκκλησιαστικού», που θα ήταν σύμφωνες με τις βουλήσεις των Γερμανών η των γερμανόδουλων κυβερνήσεων.

Η στάση και συμπεριφορά του Χρυσάνθου απέναντι στους Γερμανούς ήταν φυσικά πολύ διαφορετική απ' αυτήν του Δαμασκηνού. Το ποιος είχε δίκιο και ποιος ωφέλησε περισσότερο την Εκκλη­σία και το Έθνος στις δύσκολες εκείνες για όλους στιγμές δεν είναι αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Αυτό που απομένει σ' εμάς είναι να προσπαθήσουμε να ερμηνεύ­σουμε και να κατανοήσουμε τη στάση του Χρυσάνθου στα χρόνια αυτά της κατοχής και να ρίξουμε λίγο περισσότερο φως στα κίνητρα και στα ελατήρια της συμπεριφο­ράς του, αυτό όμως θα το επιχειρήσουμε στο επόμενο κεφάλαιο. 
 
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 

¹ Π. Στάμου, σ. 38.

² Θ. Στράγκα Δ', σ. 2326.

³ Το κείμενο του διαγγέλματος δημοσιεύεται από τον Θ. Στράγκα Δ' (σ. 2326-27) και εχει ως εξής: «Τέκνα εν Κυρίω αγαπητά. Η Α.Μ. ο Βασιλεύς και ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως καλούν ημάς πάντας, ίνα αποδυθώμεν εις τον άγιον υπέρ Πίστεως και Πατρίδος αμυντικόν αγώνα. Η Εκκλησία ευλογεί όπλα τα ιερά και πέποιθεν ότι τα τέκνα της πατρίδος ευπειθούν εις το κέλευσμα Αυτής και του Θεού και θα σπεύσουν εν μια ψυχή και καρδία, να αγωνισθούν υπέρ βωμών και εστιών και της ελευθερίας και τιμής και θα συνεχίσουν, ούτω, την απ' αιώνων πολλών αδιάκοπον σειράν των τιμίων και ενδόξων αγώνων και θα προτιμήσουν τον ωραίον θάνατον από την άσχημον ζωήν της δουλείας. Και μη φοβώμεθα από των αποκτεινόντων το σώμα την δε ψυχήν μη δυνάμενων αποκτείναι, ας φοβώμεθα δε μάλλον από τον δυνάμενον την ψυχήν και το σώμα απολέσαι. Επιρρίψομαι επί Κύριον την μέριμναν ημών και αυτός θα είναι βοηθός και αντιλήπτωρ εν τη αμύνη κατά της αδίκου επιθέσεως των εχθρών. Ούτοι εν άρμασι και ούτοι εν ίπποις, ημείς δε εν ονόματι Κυρίου του Θεού και εν τη γενναιότητι και ανδρεία ημών μεγαλυνθησώμεθα. Η χάρις του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και Πατρός είη μετά πάντων ημών».

⁴Στ. Κανονίδη, Χρύσανθος 2, σ. 759.

⁵ Διονυσίου, Μητροπολίτου Τρίκκης και Σταγών, «Η Αντίστασις του Ελληνικού Κλήρου κατά τον Β' Παγκόσμιον Πόλεμον και την Κατοχήν», ΘΗΕ 2 (1963), στ. 930.

⁶ Αν. Παπαδοπουλου, σ. 225.

⁷ Γ. Τασούδη Β', σ. 431-2.

⁸ Γ. Τασούδη Β', σ. 433.

⁹ Αν. Παπαδοπούλου, σ. 225.

¹⁰ Γ. Τασούδη Β', σ. 375.

¹¹ Γ. Παρασκευοπούλου, σ. 328.

¹² Γ. Παρασκευοπούλου, σ. 328.

¹³ Γ. Τασούδη Β', σ. 377.

¹⁴ Δεν κατέβηκε στην είσοδο της Αρχιεπισκοπής, αλλά είχε δώσει εντολή στον Αρχιδιάκονο να τους αναμένει και να τους συνοδεύσει επάνω. Βλ. μαρτυρία του τότε Αρχιδιακόνου(και νυν Μητροπολίτη Πατρών) Νικοδήμου Βαλληνδρά, στα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος 1999, σ. ιγ'.

¹⁵Γ. Τασούδη Β', σ. 378.

¹⁶Γ. Παρασκευοπούλου, σ. 328.¹⁷ Νικοδήμου Βαλληνδρά, σ. ιγ' και ιδ' και Γ. Τασούδη Β', σ. 378.

¹⁸Γ. Τασούδη Β', σ. 380.

¹⁹Γ. Τασούδη Β', σ. 380 και Γ. Παρασκευοπούλου, σ. 329.

²⁰Γ. Τασούδη Β', σ. 381.

²¹ Νικοδήμου Βαλληνδρά, σ. ιδ'.

²² Το φύλλο της «Εκκλησίας» προφανώς έσπευσε να προμηθεύσει στους Γερμανούς ο Δ. Πετρακάκος, πρώην βασιλικός επίτροπος παρά την Ι. Σύνοδο και επίτροπος επικρατείας στη «Μείζονα» Σύνοδο, σφοδρός πολέμιος του Χρυσάνθου και υποστηρικτής του Δαμασκηνού, ο οποίος και προσπάθησε από την πρώτη ημέρα να προ­σεταιρισθεί τους κατακτητές, για να πετύχει εκτός των άλλων και τη ρύθμιση του «εκκλησιαστικού» κατά τις επιθυμίες του. Βλ. Γ. Τασούδη Β', σ. 382.

²³ «Συνεδέετο μετά του αειμνήστου Στρατηγού Τσολάκογλου και της οικογενείας του στενώτατα και οικειώτατα από της εν Κορίνθω διακονίας του ως Μητροπολίτου» (Κ. Λογοθετόπουλου, Ιδού η Αλήθεια, Αθήναι,1948, σ. 203).

²⁴ Γ. Τασούδη Β', σ. 383.

²⁵ Αν. Παπαδοπούλου, σ. 227.

²⁶ Ολόκληρο το κείμενο της επιστολής στο θ. Στράγκα Δ', σ. 2327, 8.

²⁷ Γ.Τασούδη,Β’,σ.384.

²⁸ Δώδεκα από τους οποίους μάλιστα είχαν ψηφίσει τον Χρύσανθο για Αρχιεπίσκοπο(Γ.Καραγιάννη, σ.62)

²⁹ Γ.Τασούδη,Β’,σ.386.

³⁰ Θ.Στράγκα Δ’,σ.2344

³¹ Γ.Τασούδη,Β’,σ.388.

³² Δωροθέου Λευκάδος, σ. 326.

³³ Γ. Τασούδη Β', σ. 388.

³⁴ Αν. Παπαδοπούλου, σ. 228.

³⁵ Βλ. Κ. Πυρομάγλου Α', σ. 556 και 577, όπου και μαρτυρία του Ε. Τσουδερού.

³⁶ «Χωρίς την έγκρισιν του Μητροπολίτου Χρυσάνθου δεν λαμβάνεται καμμία απόφασις, πολιτικού η στρα­τιωτικού περιεχομένου» (Κ. Πυρομάγλου Α', σ. 561).

³⁷ Κ. Βοβολίνη, «Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας», Αθήναι 1952,σ. 270.

³⁸ Κ. Πυρομάγλου Α', σ. 557.

³⁹ Ο ιστορικός Δημήτριος Γατόπουλος δημοσιεύει την αφήγηση του Κωνσταντίνου Βοβολίνη προς τον ίδιο σχε­τικά με τον Χρύσανθο: «...Μέσα Μαΐου 1942. Σούρουπο μ' ανοιξιάτικη επίμονη ψιλή βροχούλα, ο ένας ύστερα απ' τον άλλο, οι τρεις μας, ο Λάζαρος Πηνιάτογλου, ο Γιάννης Μήλιος και εγώ, μπήκαμε στο ερημητήριο ενός ανθρώπου που τόσο Έλληνας στάθηκε: Στο σπιτάκι του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσάνθου (Σουρμελή (sic) 3), κοντά στο τέρμα της Κυψέλης. Σε λίγες ημέρες η εφημερίδα μας θα κυκλοφορούσε, το «Ελληνικό Αίμα», και θέλαμε να βγούμε με τις ευλογίες της Εκκλησίας. Του είπαμε τις σκέψεις μας και τις αποφάσεις μας. Του δια­βάσαμε το πρώτο άρθρο μας, γραμμένο από τον Πηνιάτογλου, «Οι πελιδνοί». Έλεγε δια τους Γερμανούς, «που τσακισμένοι πια ετοιμάζοντο να φύγουν» - ένα άρθρο που αργότερα, δύο φορές μετεδόθη απ' το Ραδιοφωνικό σταθμό του Λονδίνου. Κι όμως οι Γερμανοί τότε ευρίσκοντο στην αποθέωσί τους. Για όλον τον κόσμο, εκτός από τους Έλληνες... Ενθουσιάστηκε ο βιβλικός ιεράρχης. Τα μάτια του δάκρυσαν: «Δεσπότη μας θέλουμε την ευχή σας». Απάντησε: «Να 'χετε την ευχή μου, παιδιά μου, μέσ' απ' το βάθος της ψυχής μου. Να 'ναι πάντα ο Θεός και η Παναγία μαζί σας...» Μας έδωσε τρεις μικρές εικόνες της Μεγαλόχαρης με την υπογραφή του. Και η ευχή του εισηκούσθη» (Δ. Γατόπουλου, Ιστορία της Κατοχής, έκδοση β', Μέλισσα, Αθήνα χ.χ., σ. 306-7).

⁴⁰ Στ. Κανονίδη, Χρύσανθος1, σ. 316.

⁴¹ Στ. Κανονίδη, Χρύσανθος1, σ. 316.

⁴² Γ. Τασούδη Β', σ. 388-389.

συνεχίζεται στο 2ο μέρος

ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΥΧΟΣ 232 
το είδαμε ΕΔΩ