Η ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΟΧΗ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ. (και το σημερινό ανθελληνικό σχέδιο)

Δρ. Ἐρατῶς Ζέλλιου–Μαστοροκώστα 

φιλολόγου – ἱστορικοῦ- ἐπ. προϊσταμένη Δ.Ε.

Oἱ Ἕλληνες εἶχαν δημιουργήσει οἰκογένεια ἀπὸ ἀρχαιοτάτους χρόνους, ὅπως ἀναφέρει ἡ ἱστορία, ἀλλὰ καὶ ἡ μυθολογία, ἡ ὁποία συνεχῶς ἀποδεικνύεται ἱστορία, ὅπως ὁ Τρωϊκὸς πόλεμος μετὰ τὶς ἀνασκαφὲς τοῦ Ἐρρίκου Σλήμαν, ὁ Μινωϊκὸς πολιτισμὸς μετὰ τὶς ἀνασκαφὲς τοῦ Ἀρθούρου Ἔβανς κ.λπ. Καὶ ἡ σωστὴ ἀνα-τροφὴ τῶν παιδιῶν ἦταν τὸ κύριο μέλημα τῶν γονέων, γι᾿ αὐτὸ ὅσοι γονεῖς εἶχαν τὴν οἰκονομικὴ εὐχέρεια ἔπαιρναν καὶ παιδαγωγοὺς γιὰ νὰ τὰ ἀναθρέψουν σωστά. Π.χ. ὁ Ἀχιλλεὺς εἶχε παιδαγωγὸ τὸν Φοίνικα καί ἀργότερα τὸν Χείρωνα, ὁ ὁποῖος κατὰ τὸν Ἡσίοδο τοῦ προσέφερε κυρίως ἠθικὴ ἀγωγὴ καὶ «αἴειν ἀριστεύειν».

Γενικῶς ἡ  ἠθικὴ συμπεριφορὰ τοῦ  ἀνθρώπου προκαλοῦσε πάντοτε τὸ ἐνδιαφέρον τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, γι᾿ αὐτὸ ἡ ποίηση, ἡ φιλοσοφία, ἀλλὰ καὶ ἡ μυθολογία  κατὰ τὸ πλεῖστον ἦταν πηγὲς τῆς ἠθικῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων. Ἀναφέρουμε καὶ τὴ μυθολογία, διότι κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη: «Ὁ δ᾿ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἵτεται ἀγνοεῖν, διό καὶ ὁ φιλόμυθος φιλόσοφος πὼς ἐστιν1». 

Καὶ ὅλη σχεδὸν ἡ ἀνθρωπότητα παραδέχεται ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες δημιούργησαν τὶς ἀξίες, τὰ ἰδανικὰ μὲ τὰ ὁποῖα οἱ γονεῖς πρέπει νὰ ἀνατρέφουν τὰ παιδιά τους. 

Ὁ Πέρσυ Σέλλεϋ (1791-1822), μεγάλος Ἄγγλος ποιητής,στὸ δράμα του Hellas, τὸ ὁποῖο ἔγραψεἐπηρεασμένος ἀπὸ τοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου, γράφει: «οἱ Ἕλληνες εἶναι δάσκαλοι τῆς ἀνθρωπότητας… Ἡ Ἑλλὰς συνετέλεσε στὴν τελειότητα τοῦ ἠθικοῦ καὶ τοῦ πνευματικοῦ βίου2». 

 

Καὶ ὁ Ἐρνέστος Ρενάν (1823-1892), διάσημος Γάλλος φιλόσοφος καὶ ἀκαδημαϊκός, εἶπε: «Ἡ Ἑλλὰς δημιούργησε τὴν ἀλήθεια καὶ τὴν ὀμορφιά3».

Ἄς ἀναφέρουμε ὅμως κάποιες ἀπὸ τὶς ἀξίες, τὶς σοφὲς ρήσεις, τὰ ἀποφθέγματα, ποὺ στηρίζονταν στὴν ἐμπειρία τῆς καθημερινότητας καὶ ἀποτέλεσαν μὲ τὴν πυκνότητα καὶ τὴν ἐπιγραμματικότητα τοὺς πολύτιμους κανόνες ἠθικῆς, τὶς ὁποῖες δίδασκαν καὶ οἱ γονεῖς στὰ παιδιά τους καὶ γίνονταν κανόνες ζωῆς τῶν Ἑλλήνων ἐπὶ χιλιάδες ἔτη. Διότι οἱ σοφὲς αὐτὲς ρήσεις μένουν ἀθάνατες στὸν χρόνο, δὲν ἀνατρέπονται, οὔτε ἀναθεωροῦνται, ὅπως ἀρκετὲς φορὲς γίνεται μὲ τὶς ἐπιστημονικὲς γνώσεις καὶ τὶς ἐφαρμογές τους. 

Ὁ Ὅμηρος, ὁ ὁποῖος, ὅπως γράφει ὁ Πλάτων στὴν Πολιτεία, «τὴν Ἑλλάδα πεπαίδευκεν»,     λέγει: «Εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης4». 

Στόν Σόλωνα ἀποδίδεται: «Συμβούλευε οὐχὶ τὰ ἥδιστα, ἀλλὰ τὰ ἄριστα», «Ἄρχε πρῶτον μαθὼν ἄρχεσθαι5», (νὰ ἀναλαμβάνεις ἐξουσία, ἀφοῦ πρῶτα μάθεις νὰ εἶσαι καλὸς πολίτης) καὶ «Μηδὲν ἄγαν» (κάθε ὑπερβολὴ κακό), ἐνῷ στὸ μαντεῖο τῶν Δελφῶν ἦταν  γραμμένο μὲ χρυσὰ γράμματα «Πᾶν μέτρον ἄριστον». 

Οἱ Ἀθηναῖοι νέοι, ὅταν πήγαιναν νὰ καταταχθοῦν στὸν στρατό, ὁρκίζονταν: «οὐ καταισχυνῶ ὅπλα τὰ ἱερὰ» καὶ ὅλοι πρέσβευαν: Κρεῖσσον ἡττᾶσθαι καλῶς ἢ νικᾶν ἐπισφαλῶς καὶ ἀθέσμως». Καὶ ὁ χορὸς τῶν ἐφήβων τῆς Σπάρτης στὶς ἑορτὲς ἀπαντοῦσαν στὸν χορὸ τῶν γερόντων, ποὺ ἔλεγαν ὅτι κάποτε ἦταν γενναῖα παλληκάρια, καὶ τῶν ἀνδρῶν, ποὺ ἔλεγαν ὅτι ἦταν γενναῖοι: «Ἀμὲς δὲ γ᾿ ἐσόμεθα πολλῷ κάρρονες» (ἐμεῖς θὰ γίνουμε πολὺ καλύτεροι). 

Στὸν Θαλῆ τὸν Μιλήσιο ἀποδίδεται: Οὕς ἂν ἐράνους εἰσενέγκῃς… τοῖς γονεῦσιν τοὺς αὐτοὺς προσδέχου καί παρὰ τῶν τέκνων6». (Ὅποιες χάρες κάνεις στοὺς γονεῖς σου, τὶς ἴδιες νὰ περιμένεις καὶ ἀπὸ τὰ παιδιά σου). 

Στὸν Πιττακὸ τὸν Μυτιληναῖο, τὸν υἱὸ τοῦ Ὀρραδίου ἀπὸ τὴν Θράκη: «Ἀρχὴ ἄνδρα δείκνυσι7». (Ἡ διαχείριση τῆς ἐξουσίας ἀποκαλύπτει τὸ ποιὸν τοῦ ἀνθρώπου). 

Στὸν Βία τὸν Πριηνέα: «Ἀνάξιον ἄνδρα μὴ ἐπαίνει διὰ πλοῦτον8». Τὰ ἔργα τοῦ   Πλάτωνος καὶ τοῦ   Ἀριστοτέλους βρίθουν ἀποφθεγμάτων, ἀλλὰ καὶ τῶν τραγικῶν δὲν   ὑστεροῦν. 

Ὁ Σοφοκλῆς γράφει: «Οὗτοι συνέχθειν, ἀλλὰ συμφιλεῖν ἔφυν9». (Δὲν γεννήθηκα γιὰ νὰ μισῶ, ἀλλὰ γιὰ νὰ ἀγαπῶ) καὶ «Ἀναρχίας οὐδέν ἐστι μεῖζον κακὸν». Καὶ ὅλο αὐτὸ τὸ μεγαλεῖο τῆς ἑλληνικῆς σκέψεως καὶ  διαπαιδαγωγήσεως τῶν ἑλληνοπαίδων ὁ Μ. Ἀλέξανδρος καὶ οἱ διάδοχοί του τὸ διέδωσαν σὲ ὅλη σχεδὸν τὴν Ἀνατολή, γι᾿ αὐτὸ ὁ Ἴμπν Χαλντούν (1332-1406), ἕνας ἀπὸ τοὺς σημαντικοὺς Ἄραβες ἱστορικούς, γράφει:«Πρέπει νὰ παραδεχτοῦμε ὅτι ὁλόκληρο τὸ Ἰσλάμ, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ θρησκεία, ἦταν ἑλληνικό…

Προδοσία πρὸς τὸ ἑλληνικὸ ἀπὸ τούς ἰσλαμικοὺς λαοὺς ἰσοδυναμεῖ μὲ προδοσία πρὸς τὴν ἴδια τους τὴν φύση». Τὸ διέδωσαν καὶ στὴν Δύση μὲ τὶς ἀποικίες τους κυρίως στὴν Σικελία καὶ Ν. Ἰταλία (Μεγάλη Ἑλλάδα καὶ μὲ τὴν Ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία, στὴν ὁποία ὑποτάχτηκαν τὸν 2ο αἰ. π.Χ., ἀλλὰ κυριάρχησαν πνευματικῶς καὶ καλλιτεχνικῶς καὶ ἐκπολίτισαν τοὺς λαούς τους. 

Γι᾿ αὐτὸ ἡ Γαλλίδα ἀκαδημαϊκὸς Ζακλὶν Ντὲ Ρομιγὺ γράφει: «Ἀναπνέουμε τὸν ἀέρα τῆς Ἑλλάδος κάθε στιγμή, χωρὶς νὰ τὸ ξέρουμε… Ἡ ἑλληνικὴ κληρονομιὰ στὴν ἐπιδίωξη τοῦ καθολικοῦ, ἔγινε τὸ πνεῦμα τοῦ δικοῦ μας δυτικοῦ κόσμου10».

Καὶ ὅταν χωρίστηκε ἡ Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία σὲ ἀνατολικὸ καὶ δυτικὸ κράτος, τὸ ἀνατολικὸ ἦταν ἡ ἑλληνικὴ αὐτοκρατορία τῆς μεσαιωνικῆς ἐποχῆς (Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία) μὲ πρωτεύουσα τὴν Κωνσταντινούπολη ὅπου ἡ Ὀρθοδοξία κυριάρχησε, οἱ γονεῖς μεγάλωναν καὶ διαπαιδαγωγοῦσαν τὰ παιδιά τους μὲ τὰ ἑλληνοχριστιανικὰ ἰδεώδη, μὲ τὶς χριστιανικὲς ἀρχές: «Ἀγαπᾶτε ἀλλήλους», «Ἡ ἀλήθεια σώσει ἡμᾶς καὶ ἐλευθερώσει ὑμᾶς». 

Ἀλλὰ καὶ μετὰ τὴν ἀποφράδα μέρα τῆς 29ης Μαΐου 1453, ποὺ ἡ Κωνσταντινούπολις ἔπεσε στὰ χέρια τῶν Τούρκων καὶ ὅλα τὰ ἔσκιαζε ἡ φοβέρα καὶ τὰ πλάκωνε ἡ σκλαβιά, οἱ Ἕλληνες μεγάλωναν τὰ παιδιά τους μὲ τὶς ἴδιες ἀρχὲς καὶ μὲ ἀρχὲς σὰν τὰ λόγια τοῦ Ρήγα Φεραίου «καλύτερα μιᾶς ὥρας ἐλεύθερης ζωῆς, παρὰ σαράντα χρόνια σκλαβιὰ καὶ φυλακή». Γι᾿ αὐτὸ καὶ ἀπὸ τὰ πρῶτα ἔτη τῆς Τουρκοκρατίας πολλοὶ νέοι πήγαιναν νὰ ζήσουν στὰ βουνά, μακριὰ ἀπὸ τὴν τουρκικὴ ἐπιτήρηση, εἶναι οἱ γνωστοὶ Κλέφτες. Γι᾿ αὐτὸ ἔκαναν τόσες ἐπαναστάσεις ἐναντίων τῶν Τούρκων καὶ ἀγωνίζονταν γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν πίστη τὴν ἀγία καὶ τῆς Πατρίδος τὴν ἐλευθερία. 

Καὶ ὅταν μετὰ τήν  Ἐπανάσταση τοῦ 1821 ἐλευθερώθηκε ἡ Ν. Ἑλλὰς καὶ μετὰ τοὺς Βαλκανικούς πολέμους τοῦ 1912-1913 τὸ νότιο τμῆμα τῆς  Ἠπείρου καί τῆς Μακεδονίας, τὸ νοτιοδυτικὸ τμῆμα τῆς Θράκης καί πολλὰ νησιά μας καὶ ἡ σχολικὴ ἀγωγὴ εἶχε ὡς βάση τὰ ἑλληνοχριστιανικὰ ἰδεώδη, τὰ παιδιά μας ἦταν ὑπερήφανα γιὰ τὴν Ἱστορία μας, γιὰ τὴν προσφορὰ τῶν προγόνων τους στὴν ἀνθρωπότητα καὶ γιὰ τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, τὴ βάση ὅλων τῶν εὐρωπαϊκῶν γλωσσῶν καὶ ὄχι μόνον, τὴν γλῶσσα στὴν ὁποία ἔχουν γραφεῖ τὰ Εὐαγγέλια, τὰ ἔργα τοῦ Πλάτωνος, τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ ὅλων ὅσων δημιούργησαν τὶς Ἐπιστῆμες καὶ τὴ Λογοτεχνία. 

Πρὶν ὅμως ἀπὸ τριάντα περίπου ἔτη ἄρχισε νὰ διαμορφώνεται ἕνα ἄλλο κλίμα στὴν    Παιδεία, μία ἀπαξίωση    τῶν ἀξιῶν καί τῶν ἀρχῶν μὲ τὶς ὁποῖες καὶ ἡ πολιτεία μόρφωνε τοὺς μαθητές. 

Ἡ ἀρχή ἔγινε μέ τὴν καταστροφὴ τῆς γλώσσας. Στὶς 11 Ἰανουαρίου 1982 τὰ μεσάνυχτα     ψηφίστηκε ἀπὸ 30 περίπου βουλευτές ἡ ἐπιβολὴ τοῦ μονοτονικοῦ καὶ συνεχίστηκε ἡ καταστροφή μὲ τὴν κατάργηση τῶν πνευμάτων, τῆς τρίτης κλίσεως, τὴν μετατροπή τῆς κλητικῆς πτώσεως κάποιων ὀνομάτων σὲ ὀνομαστικὴ (ὁ πάτερ ἀντὶ ὁ πατήρ), τὸν μὴ τονισμὸ τῆς παραλήγουσας, ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά (του ἀνθρώπου), τὴν ἀλλαγὴ τῆς καταλήξεως ἐπιρρημάτων ἀπὸ –ως σέ –α (ἄσχετα ἀντὶ ἀσχέτως11) κ.λπ. 

 Ἡ καταστροφὴ αὐτὴ τῆς γλώσσας μας ἔγινε αἰτία, ὅπως γράφουν οἱ Τσέγγος Ἰ. ψυχίατρος, Παπαδάκης Θ. κλινικὸς ψυχολόγος, καὶ Βεκιάρη Δ. σχολικὴ ψυχολόγος στὸ βιβλίο τους «Ἡ ἐκδίκηση τῶν τόνων», πολλὰ παιδιὰ ὅταν πηγαίνουν στὸ σχολεῖο νὰ παρουσιάζουν μαθησιακὲς δυσκολίες, δυσλεξίες κ.λπ. 

Αὐτὸ συμβαίνει διότι, ὅταν δὲν προφέρουμε μὲ ἔρρινα (τούς ἀστέγους), δὲν χρησιμοποιοῦμε στὰ ἐπιρρήματα τὴν κατάληξη ως π.χ. δίκαια (δικαίως), εἰσπνέουμε λιγότερο ὀξυγόνο, δὲν καθαρίζει τὸ αἷμα, δὲν γίνεται καλὴ ὀξυγόνωση τοῦ ἐγκεφάλου καὶ δὲν ἐνισχύεται ἡ νόηση. 

Καὶ τὸ γερμανικὸ περιοδικὸ P-M Magazine (Μάρτιος 1996) γράφει ὅτι, ὅταν κάποιος εἶναι καταπονημένος, ἡ ὁμιλία του γίνεται περισσότερο ἔρρινη γιὰ νὰ προσβάλει περισσότερο ὀξυγόνο καὶ νὰ ἐνισχυθεῖ ἡ νόηση. 

Στὴν μὴ σωστὴ διαπαιδαγώγηση καὶ τὴν πνευματικὴ ἔνδεια τῶν παιδιῶν τὰ μέγιστα    συνετέλεσαν καὶ ἡ ἐλάττωση ὡρῶν διδασκαλίας βασικῶν μαθημάτων στὰ σχολεῖα, ἀλλὰ κυρίως τὰ νέα βιβλία τῶν μαθητῶν, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα δὲν βοηθοῦν τὴν πνευματικὴ ἀνάπτυξη καὶ ἀπαξιώνουν βασικὲς ἀρχές, θεμελιώδεις ἀξίες καὶ παραχαράσσουν συγκεκριμένα ἱστορικὰ γεγονότα καὶ παραδοσιακὰ ἤθη καὶ ἔθιμα τῶν Ἑλλήνων. 

Ἀλλὰ καὶ οἱ μελλοντικοὶ ἐκπαιδευτικοὶ δὲν διαπαιδαγωγοῦνται καλύτερα. Ἀπόδειξη ἡ ἐπιστολὴ φοιτητῆ τοῦΑ.Π.Θ. «Εἶναι πολὺ λυπηρὸ τὸ γεγονὸς ὅτι σχεδὸν σὲ ὅλα τὰ ἀνώτατα ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα ἔχουν πιάσει τὰ «πόστα» ἐθνομηδενιστὲς καὶ   ἀνθέλληνες ποὺ προσπαθοῦν νὰ  ἑδραιώσουν τὴν «Νέα τάξη πραγμάτων». 

Λαοί, φυλὲς καὶ γλῶσσες πρέπει νὰ ὁμογενοποιηθοῦν στὴ χοάνη τῆς παγκοσμιοποίησης… Παρατηρεῖται μία παρόμοια στάση καὶ συμπεριφορὰ μέσα στὰ   Πανεπιστήμια καὶ   ἕδρανα τοῦ Παιδαγωγικοῦ Δημοτικῆς Ἐκπαίδευσης. Προωθεῖται δηλαδὴ μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, μία προπαγάνδα ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ ἐνάντια σὲ κάθε τί ἐθνικό, θρησκευτικὸ καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη μία ἔντονη λατρεία γιὰ τὴν προάσπιση τῶν δικαιωμάτων τῶν ἀλλοδαπῶν καὶ τῆς διαφορετικότητας πάνω σὲ κάθε ἐπίπεδο καὶ τομέα (θρησκευτικό, ἐθνικό, πολιτιστικό, πολιτικό)…

Μὲ συγκεκριμένα λοιπὸν μαθήματα βάλλουν ἐναντίον τῆς Πατρίδας ἀμφισβητῶντας    εὐθέως καὶ ἀπὸ καθέδρας τὴ συνέχεια τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους καὶ θεωρῶντας το ἁπλὰ ὡς   ἕνα σύγχρονο δημιούργημα τοῦ Διαφωτισμοῦ μὲ ἀφορμὴ τὴν Γαλλικὴ    Ἐπανάσταση…

Προβάλλουν ψευτοδιλήμματα τοῦ τύπου ἂν ἦταν Ἕλληνες οἱ ἀγωνιστὲς τῆς Ἐπανάστασης ποὺ δὲν μιλοῦσαν ἑλληνικὰ ἢ ἂν οἱ παπικοὶ Ἕλληνες κάτοικοι τῆς Σύρου εἶναι ὄντως Ἕλληνες12». 

Ὅταν δίνουμε αὐτὴ τὴν ἀγωγὴ στὰ παιδιὰ καὶ στοὺς δασκάλους, οἱ αὐριανοὶ γονεῖς καί δάσκαλοι ἐπηρεασμένοι ἀπὸ τὰ Μ.Μ.Ε., ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὰ περισσότερα ἀποσιωποῦν τὶς   ἑλληνικὲς ἀξίες, ὁρισμένα σχεδὸν εἰρωνεύονται τὰ ἑλληνοχριστιανικὰ ἰδεώδη καὶ προβάλλουν ξένα πρότυπα χωρὶς ἀρχές, χωρις ἰδανικά, τὰ ὁποῖα ἔχουν μετατρέψει τὴν ὕλη, τὸ χρῆμα καὶ μόνον – σὲ ὕψιστο ἀγαθό, τί ἀγωγὴ θὰ δώσουν στὰ παιδιὰ τους καὶ στοὺς μαθητές τους. Πῶς θὰ εἶναι ἡ ἄλλοτε φωτοδότης Ἑλλὰς μετὰ λιγα ετη;

Ἐπειδὴ κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη «Ἡ μὲν ὅρασις ἀπὸ τοῦ περιέχοντος λαμβάνει τὸ φῶς, ἡ δέ ψυχὴ ἀπὸ τῶν μαθημάτων», στὴν Παιδεία πρέπει νὰ διορθωθοῦν ὅλα τὰ λάθη τῶν τελευταίων τριάντα καὶ πλέον ἐτῶν, οἱ ἀξίες αὐτὲς νὰ κυριαρχήσουν, διότι μόνον διὰ τῆς Παιδείας θὰ  ἐπανέλθουν στὴν ἰδιωτικὴ καὶ δημόσια ζωή. 

Καὶ τὰ Μ.Μ.Ε. θὰ ἀναγκαστοῦν νὰ τὶς προβάλλουν λόγῳ ἀκροαματικότητας ἡ προσφορὰ τῶν ἀξιῶν αὐτῶν εἶναι ἀνυπολόγιστη καὶ τὴν ἀνθρώπινη ζωή. Εἶναι ἡ ἴδια ἡ ζωή μας, διότι ἀπὸ αὐτὲς ἀντλοῦμε δυνάμεις γιὰ δημιουργία καὶ δράση. Γι᾿ αὐτὸ ὁ Πυθαγόρας γράφει:   «Ἀπαιδευσία πάντων τῶν κακῶν μήτηρ» καὶ ὁ Δημόκριτος: «Ἡ Παιδεία εὐτυχοῦσι μὲν ἐστι κόσμος, ἀτυχοῦσι δὲ καταφύγιον».

Γονεῖς γρηγορεῖτε καὶ γιὰ τὴν ἑλληνοχριστιανικὴ διαπαιδαγώγηση τῶν παιδιῶν σας ἀγωνισθεῖτε. 

1. Τὰ μετὰ τὰ Φυσικά, Α, 982Β. 

2.Μ. Παγουλάτου Ἀνθολόγιον Πατριδογνωσίας, Ἀθῆναι, Γεωργιάδης, 1996, σ. 206. 

3 Βλ. ὅπ. ἀν. σ. 185. 

4 Ἰλιάδα, Μ, 243. 

5 Διογένης Λαέρτιος, Α, 60. 

6 Βλ. ὅπ. ἀν. σημ. 5, Α, 37. 

7 Βλ. ὅπ. ἀν. σημ. 5. Α, 77. 

8 Βλ. ὅπ. ἀν. σημ. 5, Α, 88. 

9 Ἀντιγόνη, 523. 

10 Βλ. ὅπ. ἀν.  σημ. 2, σ. 160. Οἱ Ἕλληνες, ποὺ κατέφυγαν στὴν Δύση πρὶν ἢ μετὰ   τὴν    ἅλωση τῆς   Κωνσταντινουπόλεως, τὴν ἐκπολίτισαν καὶ πάλι, διότι εἶχε περιπέσει   στὸν  σκοταδισμὸ λόγῳ τῶν ἐπιδρομῶν τῶν βαρβάρων λαῶν. 

11 Ἄσχετα: εἶναι καὶ ὀνομαστική, αἰτιατικὴ καὶ κλητικὴ πληθυντικοῦ τοῦ ἐπιθέτου ἄσχετος. 

12 Περ. Παρακαταθήκη , τ. 85, Ἰούλιος-Αὔγουστος. 

13 2012, σ. 15-17.

πηγή