συνέχεια από το 1ο μέρος
Στην κορύφωση λοιπόν της
εξύμνησης ενός βυζαντινού αυτοκράτορα, παρατηρούμε πως το απόλυτο μέτρο
σύγκρισης ήταν ο Αλέξανδρος. Ωστόσο το αλεξάνδρειο πρότυπο, με βάση τη
βυζαντινή οπτική, ισχύει και για ξένους ηγεμόνες, όπως συμπεραίνουμε από
τις αναφορές του Φωτίου στην επιστολή του προς τον «πνευματικό υιό του
Μιχαήλ, εκ Θεού άρχοντα της Βουλγαρίας»: με αφορμή τη στάση του
Αλέξανδρου απέναντι στην ομορφιά των Περσίδων, ο Φώτιος τον προβάλλει
στο Μιχαήλ ως υπόδειγμα σωφροσύνης και εγκράτειας. Σε μια άλλη επιστολή
του στον κόμη Αλέξανδρο, εγκωμιάζει τη στάση του «Έλληνα» και «Ελλήνων
βασιλιά» Αλέξανδρου, σύμφωνα με την οποία θεωρούσε πως δε βασίλεψε μια
μέρα, αν τη μέρα εκείνη δεν ευεργέτησε κάποιον ως βασιλιάς320.
Συνεπώς,
γίνεται αντιληπτό πως δεν είναι μόνο ο «Αλέξανδρος –μαχητής» που
αντιπαραβάλλεται με τους βυζαντινούς ηγέτες: το ίδιο ακριβώς παράδειγμα
με αυτό του Φωτίου δίνει και ο Μιχαήλ Ατταλειάτης, ο οποίος επαινεί τον
αυτοκράτορα Νικηφόρο Βοτανειάτη (1078-1081) για τη φιλανθρωπία του,
παραλληλίζοντας τον με τον Αλέξανδρο με τα ίδια λόγια. Ακόμη, ο ίδιος
συγραφέας εγκωμιάζει το Μιχαήλ, υπερασπιστή της Θεσσαλονίκης και πατέρα
του αυτοκράτορα Νικηφόρου Βοτανειάτη, αντιπαραβάλλοντας την αφοβία που
επέδειξε έναντι των Βουλγάρων με αυτήν του Αλέξανδρου (Παπαδοπούλου
2007: 133).
Ιδεολογική
–πατριωτική χρήση του προσώπου του Αλέξανδρου φέρεται να έκανε και ο
αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ’ Μονομάχος (1042-1055). Συγκεκριμένα, ο
ιστορικός Ιωάννης Σκυλίτζης αναφέρεται σε προφητικά κείμενα, που
κυκλοφορούσαν κατά τον 11ο αιώνα, εποχή εμφάνισης των Σελτζούκων
Τούρκων, σύμφωνα με τα οποία «είναι πεπρωμένο να καταστραφεί το γένος
των Τούρκων από τέτοιες δυνάμεις, σαν και αυτές που είχε ο Αλέξανδρος,
όταν κατέστρεψε τους Πέρσες». Αυτές οι προφητείες, γράφει, ώθησαν
τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Μονομάχο στην απόφαση να οδηγήσει
«Μακεδονικάς δυνάμεις, ἀρχηγούς ἐχούσας ἅπαντας Μακεδόνας, ὧν εἷς ἤν καί
ὁ Βρυέννιος» στην ανατολή, εναντίον των Τούρκων (Βασιλικοπούλου 1999:
1305, 1312, Trahoulia 2007: 32). Αντίστοιχα, στην ίδια ενέργεια του
Μονομάχου αναφέρεται και ο Μιχαήλ Γλυκάς, γράφοντας πως είχε στείλει να
αντιμετωπίσουν τους Τούρκους «τάς μακεδονικάς δυνάμεις…λόγος γάρ παρά
τοῖς Τούρκοις ἐφέρετο ως υπ’ ἐκείνων καταλυθήσονται, μεθ’ὧν ο Ἀλέξανδρος
τούς Πέρσας κατέλυσεν» (Μίσιου 1992: 116).
Ο
Μιχαηλ Ψελλός, σε μια επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ΄
Διογένη (1068-1071), που έλειπε σε εκστρατεία στην ανατολή, τον
συγκρίνει με τον Αχιλλέα και τον Αλέξανδρο, γράφοντάς του ότι αυτοί
ευτύχησαν να έχουν τον έπαινο του Ομήρου και του Αριστοτέλη αντίστοιχα,
ενώ ο Διογένης θα πρέπει να αρκεστεί στη δική του φωνή (Σάθας 1876:
224-225, 261). Στη Χρονογραφία του πάλι ο Ψελλός σημειώνει πως ο
αυτοκράτορας Ρωμανός Γ΄ Αργυρός (1028-1034) σχεδίαζε πολεμικά
κατορθώματα αντάξια όσων είχαν επιτευχθεί από τον Αλέξανδρο του Φιλίππου
ή τους Ρωμαίους Τραϊανούς και Αδριανούς, όπως η άλωση φρουρίων αλλά και
το άνοιγμα διωρυγών ή την παροχέτευση ποταμών, ένα πλαίσιο δράσης
δηλαδή που εντάσσεται στο μοτίβο του Αλέξανδρου -κτίστη (Βασιλικοπούλου
1999: 1305, Ψελλος: 3.8).
Γενικότερα,
στη Χρονογραφία του, που καλύπτει μια περίοδο 100 χρόνων, από το 976 ως
το 1077, σε ορισμένα σημεία κάνει ρητορικού χαρακτήρα αναφορές στον
Αλέξανδρο, στην προσπάθειά του να αποδώσει γλαφυρά ένα επεισόδιο ή να
αναδείξει τις αρετές ενός βυζαντινού αυτοκράτορα (Σαθάς 1874: 182, 241).
Έτσι, σε λόγο που εκφωνεί για τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Μονομάχο
(1042-1055), τον συγκρίνει με τον Αλεξανδρο, τον Πύρρο, τον Επαμεινώνδα
τον Αγησίλαο και τον Καίσαρα, για να τον αναδείξει καλύτερο ως προς
ορισμένες αρετές, όπως η πραότητα και ο αυτοέλεγχος (Ψελλός: 6163-6164).
Για τον Ισαάκιο Α΄ Κομνηνό (1057-1059) αναφέρει ότι μπορούσε να
τιθασεύει τους βασιλικούς ίππους, όπως ο Αλέξανδρος το Βουκεφάλα
(Ψελλός:7.58).
Σε
πανηγυρικό λόγο του προς τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ι΄ Δούκα (1059
-1067), με αφορμή κάποιες στρατιωτικές του επιτυχίες, αναφέρει πως το
τρόπαιο της νίκης του ήταν «ασυγκρίτως καλύτερο των θρυλλουμένων κατορθωμάτων του Αλέξανδρου».321
Σε άλλο πάλι λόγο προς το Μονομάχο παρομοιάζει τον Αλέξανδρο με
«υψιπετή αετό» που ίπταται πάνω από τα όρη και ορμά παντού στην
οικουμένη, χωρίς ωστόσο να εξασφαλίζει τις κατακτήσεις του και αλλού
τονίζει ότι όσα επινόησε ο Αριστοτέλης έκανε πράξη ο Αλέξανδρος.
Αντιπαραβάλλει το Μονομάχο με τον Αλέξανδρο, παρατηρώντας πως για τον Αλέξανδρο «ἄδουσι μέν συγγραφέων λόγοι, βοῶσι δέ ποιητῶν γένη». Προσθέτει μάλιστα πως ο Αλέξανδρος ήταν «δεινότατος στα στρατηγήματα», «θαρραλεώτατος στους κινδύνους» και «υπεράνω όλων των βασιλιάδων πριν από αυτόν και ως το Μονομάχο στα κατορθώματα».
Αλλά, ενώ ο Αλέξανδρος, γράφει ο Ψελλός, στα έργα ήταν πάντα νικητής,
στα ζητήματα της σκέψης ήταν κατώτερος, ενώ ο Μονομάχος νικητής καί στα
δύο.322
Ένας
ακόμα μεγάλος Έλληνας συγγραφέας του 12ου -13ου αιώνα, που
επανειλημμένως κἀνει αναφορές στον Αλέξανδρο, είναι ο λόγιος Νικήτας
Χωνιάτης. Μάλιστα δε διστάζει να τον χρησιμοποιήσει ακόμα και
παρηγορητικά, απευθυνόμενος προς τους Έλληνες συμπατριώτες του και
θύματα της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της 4ης
σταυροφορίας το 1204, όταν γράφει πως «οὐδ’ Ἀλεξάνδρω, φασί, τά ἐπί
πᾶσιν ἀπρόσκοπα» (Βασιλακοπούλου 1999:1306). Στο λόγο του (προσφώνυμα)
προς τον αυτοκράτορα Αλέξιο Β΄ Κομνηνό (1180-1182) λέει: «φιλοβασιλεῖς
ὴμεῖς ἐσμέν καί φιλαλέξιοι…οὐχ οὔτω Μακεδόνες περιεῖπον Ἀλέξανδρον, καί
Πέρσαι Κῦρον περιεσπούδαζον, Ρωμαῖοι Μάρκον πεφιλήκασιν ἐκ ψυχῆς… ως
ἡμεῖς σου…». Σε έναν άλλο λόγο του προς τον Αλέξιο αναφέρεται στο
κόψιμο του Γόρδιου Δεσμού από τον Αλέξανδρο ως παράδειγμα δυναμικής
λύσης και συνάμα σοφής επιλογής (Σάθας 1872: 85, 96). Στο λόγο πάλι που
έγραψε για να διαβαστεί στο Θεόδωρο Λάσκαρη, αυτοκράτορα της Νίκαιας
(1204-1222), βρίσκει μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να αναλύσει τον «κοινό
τόπο» συγγραφέων και ομιλητών, αυτόν της προβολής του Αλέξανδρου ως
πρότυπον βασιλέως για τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, πλέκοντας βέβαια το
εγκώμιό του:
«Φασίν
Ἀλέξανδρον, ἐκεῖνον δ’ Ἀλέξανδρον, ός ἐκφύς Φιλίππου στρατείαν ἢλασε
βαρεῖαν κατά Δαρείου, καί μόνος έξ ἀπάντων τῆς έω πάσης ἐκράτησε,
φιλολογεῖν τά πλεῖστα καί σοφῶν τοῖς ἀρίστοις συγγίνεσθαι, ἐν πολλοῖς δέ
καί εἰωθέναι λέγειν, έπί τῶ δε μάλιστα ταῖς τῶν πράξεων μεγίσταις
ἐνασμενίζειν καί μεγαλοκίνδυνος εἶναι καί φιλοκίνδυνος, ὀπως βαρβάρους
μέν νικῶεν Έλληνες, ὑπό δέ Ἑλλήνων αὐτός ἀνακηρύττοιτο, καί εἲη τις
ἐντεῦθεν ἀθάνατος, φύσιν λαχών ἐπίκηρον. Και καλῶς οἶμαι δρᾶν καί λέγειν
Ἀλέξανδρον, καί μή μόνον Ἀλέξανδρον, αλλά καί πάνθ’ ἕτερον αὐτοκράτορα
φιλότιμον κατ’ Ἀλέξανδρον. Ἐπιδίδωσι γάρ άπαν τό ἐπαινούμενον, καί
πρόεισιν ἀπανταχῆ γῆς τοῖς τοῦ λόγου πτεροῖς κουφιζόμενον, ώσπερ
υποφθίνει καί λήθης βυθῶ παρασύρεται τό μη λόγω διακρατούμενον».
(Σάθας 1872: 107-108).
Εδώ
ο Χωνιάτης, αναφέρεται στην κοινή αντίληψη των Ελλήνων της εποχής του,
σύμφωνα με την οποία ο Αλέξανδρος, ο μόνος που κυριάρχησε στην Ανατολή
(απ’ όλους τους ηγεμόνες του ελληνισμού) με την εκστρατεία του κατά του
Δαρείου, ήταν και στα γράμματα εξαιρετικά φιλομαθής και έτσι στεκόταν
επάξια δίπλα στους σοφούς της εποχής του, ενώ παράλληλα του άρεσε να
καταγίνεται με μεγάλες και σπουδαίες πράξεις και δε φοβόταν διόλου τους
κινδύνους. Ακόμα τονίζει ότι οι Έλληνες, επειδή τους οδήγησε σε νίκες
έναντι των βαρβάρων, τον ανακήρυξαν από τότε αθάνατο, παρ’ όλη τη θνητή
φύση του. Επιδοκιμάζοντας τα παραπάνω, ο Χωνιάτης καταλήγει πως ακριβώς
σαν τον Αλέξανδρο πρέπει να ενεργεί και ο κάθε αυτοκράτορας που τον
συναγωνίζεται και σαν τον Αλέξανδρο να επαινούν και τον κάθε
αυτοκράτορα, γιατί μόνο έτσι αυτός και τα κατορθώματά του θα γίνουν
γνωστά παντού στη γη, διαφορετικά θα βουλιάξει στο βυθό της λησμονιάς.
Δεν
υπάρχει πιο εύστοχη ανάλυση και αιτιολόγηση του «αλεξάνδρειου» κοινού
τόπου των βυζαντινών Ελλήνων από αυτήν του Χωνιάτη, ο οποίος, στην
παράδοση του Επιταφίου του Περικλή, τονίζει ότι τα έργα (ενός
αυτοκράτορα) πρέπει να αναδεικνύονται και με τα λόγια (παραβολή με τον
Αλέξανδρο). Στη συνέχεια μάλιστα του λόγου του αντιπαραβάλλει τις νίκες
του Αλέξανδρου (έργα) με τους ύμνους του Ορφέα (λόγια). Παράλληλα, η
αναφορά αυτή του Χωνιάτη αποτελεί και μαρτυρία ότι υπήρξαν πολλοί
βυζαντινοί αυτοκράτορες «φιλότιμοι κατ’ Ἀλέξανδρον». Ένα ακόμη σημείο
που αξίζει να προσεχθεί είναι το «εἴη τις ἐντεῦθεν ἀθάνατος»: το μοτίβο
του αθάνατου Αλέξανδρου ο Χωνιάτης το προεκτείνει ως κοινή αντίληψη και
στην εποχή του.
Επίσης,
στο λόγο που ο Χωνιάτης εκφέρει ως Μεγάλος Λογοθέτης προς τιμήν πάλι
του αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεοδώρου Λάσκαρη για το φόνο του Σουλτάνου
του Ικονίου σε προσωπική μονομαχία στη μάχη της Αντιόχειας του Μαιάνδρου
(1211), τονίζει: «Πόσω σύ θαυμάζεσαι ἀξιώτερος ὑπέρ τόν Μακεδόνα Ἀλέξανδρον….. Καί σύ δε μεγαλοκινδυνώτατε βασιλεῦ, κατ’ Ἀλέξανδρον ἀνδραγαθιζόμενος, βέβλησαι πως καί καταβέβλησαι, μυρίων ἒνα διειληφότων»
(Σάθας 1872: 131-132)323. Αλλού πάλι απλώς τονίζει ότι ο Θεόδωρος είναι
«βασιλιάς» και «φιλόσοφος», όπως ο Αλέξανδρος, ενώ χαρακτηρίζει και τον
ίδιο τον Αλέξανδρο ως «φιλότιμο βασιλέα», αν και σε άλλο σημείο δε
διστάζει να τον κατακρίνει για την απαίτησή του να τιμάται ως θεός
(Βασιλακοπούλου 1999: 1306, Παπαδοπούλου 2007:325). Η Παπαδοπούλου σωστά
επισημαίνει πως οι συχνές αναφορές στον Αλέξανδρο, μετά την άλωση της
Κωνσταντινούπολης του 1204, έχουν ακριβώς χαρακτήρα ενίσχυσης και
συσπείρωσης του ελληνισμού έναντι των πολλαπλών εχθρών που τον
περιστοιχίζουν τη δύσκολη αυτή περίοδο (Παπαδοπούλου 2007: 344).
Τέτοια
ήταν λοιπόν η γοητεία του αρχαίου Μακεδόνα βασιλιά που δεν είναι
καθόλου παράξενο πως ανάλογες αναφορές αντιπαραβολής και μίμησής του
συναντούμε και για άλλους αυτοκράτορες, όπως για παράδειγμα για τον
Ιωάννη Β΄ Κομνηνό (1118-1143) από το Νικηφόρο Βασιλάκη (μετά τη
θριαμβευτική επιστροφή του από την εκστρατεία στη Συρία και στην Κιλικία
το 1138), για το Μανουήλ Κομνηνό (1143-1180), με τους επαίνους που
εκφράζει προς το πρόσωπό του ο επίσκοπος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης το 1174
για την πετυχημένη απόκρουση των Τούρκων στη Μικρά Ασία, για τον
Ανδρόνικο Α΄ Κομνηνό (1182-1183) από το Γεώργιο Τορνίκη, τον Ισαάκιο Β΄
Άγγελο (ο γάμος του με την κόρη του Ούγγρου βασιλιά αντιπαραβάλλεται
διεξοδικά με το γάμο του Αλέξανδρου από το Χωνιάτη σε έναν επιθαλάμιο
λόγο του, ενώ και σε άλλο λόγο του προς τον ίδιο αυτοκράτορα ο Χωνιάτης
αναφέρει ως παράδειγμα τον Αλέξανδρο324), τον Αλέξιο Γ΄ Κομνηνό –Άγγελο
(1195-1203) από το Νικήτα Χωνιάτη και τον Ευθύμιο Τορνίκη325, τον Αλέξιο
Δ΄ Άγγελο, το Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη της Νίκαιας (1254 -1258), το Θεόδωρο
Κομνηνό Δούκα της Ηπείρου (παραβάλλεται
με τον Αλέξανδρο από το Νικήτα Χωνιάτη)326, το Μιχαήλ Παλαιολόγο από το
Φιλή (βλέπε παρακάτω κεφάλαιο 3.4) και τον μετέπειτα πατριάρχη Γρηγόριο
Κύπριο,327 τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο (1282-1328) πάλι από το Γρηγόριο
τον Κύπριο328 αλλά και το σύμβουλό του Θωμά Μάγιστρο, τον Ιωάννη
Καντακουζηνό από το Δημήτριο Κυδώνη, μέχρι και τον ηρωικό τελευταίο
αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο, που προβάλλεται ως ἄντικρυς
Αλέξανδρος στη φιλοσοφία από το Σχολάριο (βλέπε παρακάτω).
Έτσι,
ο Θωμάς ο Μάγιστρος, στο Λόγο περί Βασιλείας που απευθύνει στον
αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄, – λόγος που αποτελεί ένα Κάτοπτρον Ηγεμόνος,
δηλαδή κείμενο με συμβουλές και υποδείξεις προς τον ηγεμόνα – τονίζει
πως για την επιτυχία στις μάχες είναι αναγκαία και η προετοιμασία της
ψυχής, ώστε αυτή να γίνει γενναία και ηρωική, μέσα από τη μελέτη των
«άριστων έργων των αρχαίων» και πως, έχοντας ως πρότυπο τον Αλέξανδρο,
που κοιμόταν με τον Όμηρο στο προσκεφάλι του, έτσι και ο Ανδρόνικος,
μελετώντας τα έργα των αρχαίων θα γίνει «των πολεμικών άκρως
τεχνίτης»329. Ο αυτοκράτορας και λόγιος Ιωάννης Καντακουζηνός πάλι
(1347-1354) στην Ιστορία του, αναφέρει πως οι βυζαντινοί αυτοκράτορες
συνήθιζαν να συνάπτουν με ξένους ηγεμόνες μεικτούς γάμους, ως μέσο
διπλωματίας, ακριβώς διότι η πρακτική αυτή εφαρμόστηκε και από τον
Αλέξανδρο, το «βασιλέα Ρωμαίων», τον οποίο και διαδέχθηκαν: «διά τόν βασιλέα Ῥωμαίων Ἀλεξάνδρου τοῦ Μακεδόνων…οἴεσθαι διάδοχον εἷναι»
(Βασιλακοπούλου 1999: 1305-1306, 1312, Trahoulia 2007: 32, Παπαδοπούλου
2007: 133, Σοφιανός 2008: 65, Demandt 2009: 424, Stoneman 2011: 281).
Η
αναφορά αυτή του Καντακουζηνού είναι ιδιαίτερης σημασίας, ακριβώς διότι
φανερώνει πως ένας βυζαντινός αυτοκράτορας του 14ου αιώνα θεωρούσε πως ο
ίδιος υπήρξε μέλος μιας σειράς αυτοκρατόρων με πρώτο τον Αλέξανδρο. Ο
Ιωάννης Δοκειανός πάλι, συγκρίνει κι αυτός τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο με
τον Αλέξανδρο, σε ένα εγκώμιο που έγραψε για το βυζαντινό αυτοκράτορα,
τονίζοντας πως ταιριάζει στον Παλαιολόγο ακόμη περισσότερο αυτό που
κάποτε είπε ο Αλέξανδρος, ότι δηλαδή οι θησαυροί του είναι οι φίλοι του,
παρόλο που ορισμένοι από αυτούς τον επιβουλεύονταν.330
Αλλά
ας δούμε ενδεικτικά ορισμένα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα
αυτοκρατορικού αλεξάνδρειου προτύπου: ο Μιχαήλ Ιταλικός, επίσκοπος
Φιλιππουπόλεως, σε πανηγυρικό λόγο που εκφωνεί για τις νίκες του
αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού εναντίον των εμίρηδων της Μικρής Αρμενίας
και Συρίας (1137-1138), παρομοιάζει την πορεία του μέσα από τα στενά
της Παμφυλίας με αυτήν του Αλέξανδρου, καθώς επίσης και το θάρρος που
ενέπνεε στους στρατιώτες του κατά τις πολιορκίες πόλεων με αυτό της
Αθηνάς στο Διομήδη ή του Αλέξανδρου στους Μακεδόνες. Στη συνέχεια του
λόγου του, ο Μιχαήλ θυμίζει τη νίκη του Αλέξανδρου κατά του Δαρείου στην
Κιλικία, μετά την οποία γύρισε η τύχη κατά της Περσίας «σαν παλίρροια».
Εκθειάζοντας μάλιστα και τη συμμετοχή του πρωτότοκου γιου του Ιωάννη
στις μάχες, του Αλεξίου, που τον χαρακτηρίζει «τὸ ἀλέξημα τῆς τῶν
Ῥωμαίων ἡγεμονίας», λέει πως ωχριά μπροστά της η συμμετοχή του
Αλέξανδρου, γιου του Φιλίππου, στη μάχη της Χαιρώνειας. Κορυφώνει τον
παραλληλισμό του Ιωάννη με τον Αλέξανδρο ο Μιχαήλ, τονίζοντας πως ο
«κεραυνοφόρος» αυτοκράτορας, αφού κατανίκησε τον αρχισατράπη του
Κασιωτικού φρουρίου, στις ικεσίες των αντιπάλων του, που ηχούσαν σαν
«προσηγορίες Ελληνίων θεών», άφησε ελεύθερο (και υποτελή στον ίδιο) τον
ηγέτη τους, «μιμούμενος τον Αλέξανδρο», που αντίστοιχα ελευθέρωσε τον
Πώρο, αποδίδοντάς του και πάλι το βασίλειό του. Σε δεύτερο πρόσωπο
απευθυνόμενος στον αυτοκράτορα, ο Μιχαήλ τονίζει πως «ζῆλος οὗτος ὁ σὸς Ἀλεξάνδρειος»
και καταλήγει πως αυτός «ξεπέρασε πολλούς Αλέξανδρους» -«πολλούς
Ἀλεξάνδρους ὑπερεφώνησας».331 Σε μια επιστολή πάλι που στέλνει ο Μιχαήλ
και στο μεγάλο δομέστικο (στρατηγό) της αυτοκρατορίας Ιωάννη Αξούχ με
αφορμή την ίδια εκστρατεία, του γράφει πως μπροστά στα κατορθώματά τους «γέλως πρός ὑμᾶς Ἀλέξανδρος ἐκεῖνος καί οἱ διττοί Καίσαρες, γέλως ο Πομπήϊος καί ὁ Σκιπίων…»332.
Ο
Νικηφόρος Βασιλάκης επίσης αντιπαραβάλλει τον Ιωάννη Κομνηνό με τον
Αλέξανδρο με αφορμή την ίδια νικηφόρα εκστρατεία του Ιωάννη στην
ανατολή. Είναι ενδιαφέρον πως ο Νικηφόρος, απευθυνόμενος στην Ιωάννη,
τον περιγράφει ως θαυμαστή και μιμητή του Αλέξανδρου, πριν τον ταυτίσει
με αυτόν, με αφορμή τις κοινές νίκες κατά των «Περσών» (Τούρκων στην
περίπτωση του Ιωάννη):
«Τί
οὖν ὁρᾷς τὸν μέγαν καὶ μεγαλεγχειρητὴν ἐκεῖνον Ἀλέξανδρον, ἐπί τοῦτον
ἄγεις τόν ζῆλον, αποθαυμάζεις τόν ἄνδρα τῆς τόλμης, ἀποσεμνύεις τῆς
μεγαλονοίας, ἐξαίρεις τῆς φιλοτιμίας, συνεξαίρεις τῆς μεγαλεπηβολότητος;
…Καὶ σὲ τὸν ἐμὸν εἶχεν Ἀλέξανδρον ἡ κατὰ Περσῶν τῶν ἀλλοτέρων ἐξέλασις.»333
Επομένως
για το Βασιλάκη ο Αλέξανδρος είναι «μέγας», «μεγαλεγχειρήτης»,
«τολμηρός», «μεγαλόνους», «φιλότιμος» και με μεγαλεπήβολα σχέδια. Στον
ίδιο εγκωμιαστικό λόγο ο Βασιλάκης αντιπαραβάλλει τους δύο ηγέτες μέσα
από ένα επεισόδιο του Μυθιστορήματος (βλέπε κεφάλαιο 3.2). Βέβαια, σε
άλλο λόγο του απευθυνόμενος στον Ιωάννη, προκειμένου να εξυψώσει τον
αυτοκράτορα, επιλέγει πάλι να τον συγκρίνει με τον Αλέξανδρο, αλλά αυτή
τη φορά μειώνοντας το Μακεδόνα βασιλιά. Έτσι γράφει χαρακτηριστικά πως ο
Αλέξανδρος, με την καταστροφή της Θήβας, απώλεσε την αξία της
φιλανθρωπίας και φάνηκε περισσότερο δήμιος, παρά βασιλιάς.334
συνεχίζεται στο 3ο μέρος
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (2ου μέρους)
320
B. Laourdas and L.G. Westerink, Photii patriarchae Constantinopolitani
Epistulae et Amphilochia, vols. 1-6.2 [Bibliotheca scriptorum Graecorum
et Romanorum Teubneriana (BT) Leipzig: Teubner, 1:1983; 2:1984; 3:1985;
4:1986; 5:1986; 6.1:1987; 6.2:1988, πρωτότυπο κείμενο από
http://stephanus.tlg.uci.edu (9.10.2015).
321
G.T. Dennis, Michaelis Pselli orationes panegyricae, Stuttgart:
Teubner, 1994, πρωτότυπο κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu
322 Ο.π.
323
Στο χωρίο αυτό ο Χωνιάτης χαρακτηρίζει ακόμη τον Αλέξανδρο
μεγαλεγχειρήτη και φιλοκίνδυνο και χρησιμοποιεί ως βάση για τη σύγκριση
των δύο ηγεμόνων το επεισόδιο από την πολιορκία της πόλης των Μαλλών,
όταν ο Αλέξανδρος κόντεψε να σκοτωθεί. Στο ίδιο αυτό εγκώμιο ο Θεόδωρος
συγκρίνεται ως προς την ανδρεία του και την πολεμική του ικανότητα και
με άλλους αρχαίους ήρωες, όπως ο Αχιλλέας, ο Δαβίδ, ο Σπαρτιάτης
Βρασίδας, μάλιστα γενικότερα ο Θεόδωρος Λάσκαρης προβάλλεται ως Νέος
Δαβίδ (Γιαρένης 2010: 66, 263-264). 324
J. van Dieten, Nicetae Choniatae orationes et epistulae [Corpus Fontium
Historiae Byzantinae. Series Berolinensis 3. Berlin: De Gruyter, 1972,
πρωτότυπο κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu. Στον επιθαλάμιο λόγο
του ο Χωνιάτης αναφέρεται και σε ένα παράδειγμα γάμου αντλημένο από τη
μυθολογική παράδοση, αυτόν του Πηλέα με τη Θέτιδα.
325
Ο Χωνιάτης χρησιμοποιεί το επεισόδιο του Γόρδιου Δεσμού ως βάση για την
αντιπαραβολή, με στόχο, βέβαια, να εξυψώσει το βυζαντινό αυτοκράτορα,
δες J. van Dieten, Nicetae Choniatae orationes et epistulae [Corpus
Fontium Historiae Byzantinae. Series Berolinensis 3. Berlin: De Gruyter,
1972, πρωτότυπο κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu. Για τον
Ευθύμιο Τορνίκη βλέπε επόμενο κεφάλαιο 3.4.
326
Ο Νικήτας Χωνιάτης μάλιστα συγκρίνει ακόμα κι έναν ξένο ηγεμόνα με τον
Αλέξανδρο, τον Ερρίκο ΣΤ΄, αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
(Muller 2007: 393).
327
Γρηγορίου του Κυπρίου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Εγκώμιον εις
τον Αυτοκράτορα κύρον Μιχαήλ Παλαιολόγον, Νέον Κωνσταντίνον, PG 142, 345
-360, όπου σημειώνει ότι ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, «ὑπέρ τόν Θεμιστοκλέα γενόμενος»,
νέος ξεχώριζε ανάμεσα στους στρατηγούς, όπως ο νεαρός Αλέξανδρος
ανάμεσα στους Μακεδόνες. Παρακάτω συγκρίνει τις εφόδους του στους
αντιπάλους με αυτές του Έκτορα στους Έλληνες, τον αναφέρει ακόμη ως
«άλλο Άρη» και τον συγκρίνει ακόμη με το Μιλτιάδη, τον Κίμωνα, τον
Περικλή, το Βρασίδα, το Σκηπίωνα, τον Αννίβα και τον Επαμεινώνδα.
328
Στο εγκώμιο που γράφει για τον αυτοκράτορα. Σε αυτό, τονίζει ότι ο
ίδιος ο Ανδρόνικος αποτέλεσε για τον πατέρα του Μιχαήλ αιτία να δοξαστεί
περισσότερο, όπως ακριβώς δοξάστηκε περισσότερο και ο Φίλιππος μέσω του
γιου του, του Αλέξανδρου, («μέγας ὤν, μείζων δι’ Ἀλέξανδρον γέγονε»), ο
οποίος «ανέβασε τον πατέρα του στον κολοφώνα της ευδαιμονίας» (PG 142,
στήλη 393).
329
Στον ίδιο λόγο δεν παραλείπει να κάνει και αναφορά στη ρήση του
Αλέξανδρου, σύμφωνα με την παράδοση της αρχαιότητας, ότι οι φίλοι του
είναι ο θησαυρός και τα πλούτη που κέρδισε στις εκστρατείες του (PG 145,
460, 473).
330 Σπυρίδων Λάμπρος, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, Α, Αθήνα, Γρηγοριάδης, 1912, πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu (10.10.2015).
331
P. Gautier, Michel Italikos. Lettres et Discours , Archives de l’Orient
Chrétien 14. Paris: Institut Français d’Études Byzantines, 1972,
πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu (8.10.2015).
332 Ο.π.
333
R. Maisano, Niceforo Basilace. Gli encomi per l’imperatore e per il
patriarca [Byzantina et neo-hellenica neapolitana 5. Naples 1977,
πρωτότυπο κείμενο σε http://stephanus.tlg.uci.edu (10.10.2015).
334
A. Garzya, Nicephori Basilacae orationes et epistolae [Bibliotheca
scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (BT) Leipzig: Teubner,
1984, πρωτότυπο κείμενο από http://stephanus.tlg.uci.edu
.jpeg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου