Γράφει ο Χρίστος Γούδης
Πρόλογος
Στις μέρες του εγκλεισμού που ζούμε, αναλογιζόμενοι τα του οίκου μας και συναισθανόμενοι την σοβαρότητα της κατάστασης, όπως αυτή εκφράζεται και από τη γλώσσα του σώματος των Τσιόδρα-Χαρδαλιά, οι οποίοι καθημερινά κατά την τηλεοπτική ενημέρωση του κοινού εμφανίζονται συνεχώς με τα πόδια τους ενστικτωδώς σταυρωμένα (χιαστί), δείγμα άμυνας, πίεσης, ανασφάλειας και αβεβαιότητας, δεν παύουμε παράλληλα να σκεφτόμαστε και τις φίλες γειτονικές μας χώρες, με την Ισπανία σήμερα να βρίσκεται στο μάτι του ιογενούς κυκλώνα.
Σαν αφιέρωμα στην δοκιμαζόμενη Ισπανία σας αποστέλλω τμηματικά (σε πέντε μέρη) το πόνημά μου που παρουσίασα τον Οκτώβριο του 1986, στο περιοδικό ΕΠΟΠΤΕΙΑ, το σχετικό με μια περιληπτική ανάπλαση, αναδιάταξη και ανασυγκρότηση του έργου του μεγάλου Ισπανού διανοητή José Ortega y Gasset, πόνημα που συμπεριέλαβα αργότερα στο βιβλίο μου Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΔΕΞΙΑΣ (Εκδόσεις «Άγνωστο», 2005). Σε αυτό αναλύονται οι ιδιαίτερα επίκαιρες σκέψεις του σχετικά:
I) με τον Τεχνολογικό Πολιτισμό και την απελευθέρωση της Επιστήμης
II) με τις δυνατότητες που προσφέρει η γλώσσα στο ελεύθερο πνεύμα,
ΙΙΙ) με τη δομή της κοινωνίας και το ρόλο του ατόμου,
IV) με τη Φιλελεύθερη Δημοκρατία και
V) με την πολυδιάστατη Ενωμένη Ευρώπη και τους κινδύνους που περικλείει η εγκαθίδρυση ενός κεντρικού κράτους επάνω της.
III. Σκέψεις για τη δομή της κοινωνίας και το ρόλο του ατόμου
Η κοινωνία είναι μία δυναμική ενότητα δύο παραγόντων, δύο αλληλεπιδράσεων, των μειονοτήτων και των μαζών. Οι μειονότητες απαρτίζονται από άτομα ή ομάδες ατόμων με εξειδικευμένες ικανότητες και προσόντα σε συγκεκριμένους τομείς. Η μάζα είναι όλοι αυτοί που δεν νοιώθουν ότι έχουν κάποια αξία, που νοιώθουν πως είναι «σαν όλο τον κόσμο», που δεν έχουν το αισθητήριο της διαφοροποίησης. Στο σύμπαν όλα είναι διαφορετικά και όλα μοιάζουν μεταξύ τους, ένα συνεχές διαφοροποιήσεων που η μάζα δεν τις νοιώθει. Όχι μόνον αυτό, αλλά θεωρεί ντροπή να είσαι διαφορετικός από τους άλλους. Η μάζα ισοπεδώνει κάθε τι το διαφορετικό, το ατομικό, το ποιοτικά διακριτό, το επίλεκτο. Κάθε τι που δεν είναι όπως «όλος ο κόσμος» διατρέχει κίνδυνο εκμηδενισμού.
Η διάκριση σε μειονότητες και σε μάζες είναι διάκριση μεταξύ αυτών που ζητούν πολλά από τον εαυτό τους, βάζουν στόχους, με στόχο την υπέρβαση του εαυτού τους, και αυτών που απλώς ζουν για να ζουν, χωρίς προβληματισμούς, χωρίς προσπάθεια. Είναι διάκριση μεταξύ αυτών που προτιμούν το «μεγάλο (δυσκολοκυβέρνητο) όχημα» των ολίγων και εκλεκτών – Mahayana – και εκείνων που επιλέγουν το «μικρό (ανέμελο) όχημα» των πολλών – Hinayana – για να εκφραστεί κανείς με όρους της Βουδιστικής ορθοδοξίας. Αυτών που διαλέγουν τα μονοπάτια και τις ατραπούς και εκείνων που κινούνται άνετα αλλά νωχελικά στις καλοστρωμένες λεωφόρους.
Η διάκριση σε μειονότητες και μάζα δεν είναι ταξική γιατί απαντάται μέσα σε κάθε κοινωνική τάξη. Οι μειονότητες είναι φύσει και ουσία αριστοκρατικές. Όχι κληρονομικώ δικαιώματι. Η κληρονομική αριστοκρατία των Βερσαλλιών δεν είναι παρά το νεκρό απολίθωμα μιας προϋπάρχουσας αυθεντικής αριστοκρατίας. Είναι ο εκφυλισμός της έννοιας της ευγένειας. Η πρωτογενής ευγένεια είναι στη βάση της έννοια δυναμική, όπου τα προνόμια απορρέουν μέσα από δράση, προσπάθεια και ικανότητα. Η ευγένεια εξ αίματος, η κληρονομική, είναι ιδιότητα στατική και παθητική που μεταβιβάζεται σαν αδρανές αντικείμενο.
Η ζωή του κληρονόμου αριστοκράτη είναι μια ζωή χωρίς προσανατολισμό, δεν ανήκει ούτε στον ίδιο ούτε στον προκάτοχό του. Γιατί χάνει την αυθεντικότητά της και μετατρέπεται σε εκπροσώπηση της άλλης ζωής. Είναι καταδικασμένος να εκπροσωπεί κάποιον άλλο, χωρίς να είναι ούτε ο εαυτός του ούτε ο άλλος. Η σκιά των μέσων που είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιεί δεν τον αφήνει να ζήσει τη δική του ιδιαίτερη, προσωπική μοίρα, κάνει τη ζωή του ατροφική. Γιατί η ζωή όλη κι όλη δεν είναι παρά πάλη, προσπάθεια να γίνει αυτό που είναι. Οι δυσκολίες που κάνουν τον άνθρωπο να σφάλλει, να παραπατά στην προσπάθειά του να εκφράσει τη ζωή του, είναι ακριβώς αυτές που ξυπνούν και κινητοποιούν τις δραστηριότητές του, την ενεργητικότητά του, τις δυνατότητές του, αυτές που τον μετασχηματίζουν σε άνθρωπο μέσα από την ελευθερία των επιλογών του.
Αντίθετα, ο άνθρωπος–μάζα είναι κλειστός σε όλα αυτά. Κλειστός στην αλήθεια και στην κριτική σκέψη. Η διανοητική αδράνεια είναι το κύριο χαρακτηριστικό του. Πιστεύει ότι η ζωή είναι εύκολη, χωρίς τραγικούς περιορισμούς. Θεωρεί τον εαυτό του ηθικά και διανοητικά τέλειο, πλήρη, πράγμα που έχει σαν συνέπεια την αυτοαπομόνωσή του, τον αυτοαποκλεισμό του από κάθε εξωτερικό ερέθισμα. Δεν ακούει, δεν θέτει τις γνώμες του προς αξιολόγηση, δεν αποδέχεται κριτήρια αξιολογήσεως.
Ο δογματικός άνθρωπος, ο άνθρωπος–μάζα παρεμβαίνει σε όλα, επιβάλλοντας την κοινή–κοινότυπη γνώμη του χωρίς ενδοιασμούς, χωρίς διερευνήσεις, χωρίς επιφυλάξεις. Είναι αυτός που, όταν ενεργοποιείται, επεμβαίνει στο δημόσιο βίο με «άμεση δράση». Δεν θέλει να δικαιολογήσει τις πράξεις του, δεν ενδιαφέρεται αν οι πράξεις του έχουν λογική ή δίκαιο. Το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι να επιβάλλει τις απόψεις του. Θεωρεί δικαίωμά του να μην έχει λογική, ασπάζεται τη λογική του παράλογου. Ο κλειστός κοινωνικός χαρακτήρας του τον κάνει βίαιο και ανελαστικό, χωρίς περιθώρια ανοχής. «Να τελειώνουμε τις συζητήσεις» είναι συχνή έκφραση που ακούγεται σε φασιστικά, κομμουνιστικά, και συνδικαλιστικά κινήματα πριν από την ανάληψη άμεσης δράσης.
Άμεση δράση για μετασχηματισμό της κοινωνίας με ένα μόνο χτύπημα. Επανάσταση. Κομμουνισμός. Φασισμός. Ουτοπίες που εμπεριέχουν ψήγματα αλήθειας. Αλλά υπάρχει κανείς σ’ ολόκληρο τον κόσμο που να μην διαθέτει κι από ένα μικρό κομματάκι αλήθειας; Το επιθυμητό όμως απέχει πολλά βήματα από το δυνατό. Για να υπερκεράσει κανείς το παρελθόν πρέπει να το κατανοήσει, όχι να το αγνοήσει ή να το διαγράψει από τη μνήμη του. Αυτό είναι και το κύριο λάθος σε κάθε επανάσταση. Προσπαθεί να καταπατήσει το νόμο της συνέχειας. Ο πραγματικός θησαυρός του ανθρώπου είναι ο θησαυρός των λαθών του. Η γνώση και η πείρα μέσα από την προσπάθεια.
Ο νιτσεϊκός υπεράνθρωπος, ο άνθρωπος που θα υπερκεράσει τον εαυτό του είναι ο άνθρωπος με τη μεγάλη μνήμη. Σπάζοντας τη συνέχεια με το παρελθόν, αρχίζοντας από μια καινούργια αρχή, θυμίζει ενέργειες ουρακοτάγκου – όντος χωρίς μνήμη. Το παρελθόν, ακριβώς γιατί πέρασε από μέσα μας άφησε τα ίχνη του, υπάρχει σαν καταβολή. Οι λαοί συνεχίζουν να προχωρούν με τις εμπειρίες του παρελθόντος, χωρίς να πάψουν να κοιτάζουν το μέλλον. Η εξέλιξη της κοινωνίας στηρίζεται στην πάλη της συνέχειας, μια πάλη εναντίον τόσο των παραλυτικών όσο και των επιληπτικών κοινωνικών στοιχείων, εναντίον δηλαδή και των παλαιοσυντηρητικών απολιθωμάτων και των αναρχοεπαναστατικών σπασμών.
IV. Σκέψεις για την Φιλελεύθερη Δημοκρατία
Για να αντιληφθεί κανείς την εποχή μας θα πρέπει να την δει από κάποια απόσταση. Ο καινούργιος κόσμος που ανέτειλε στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα και μέσα στον οποίο ζούμε σήμερα, στηρίχθηκε στην τεχνολογία και στην πολιτική φόρμα που εκφράζει τη θέληση για συμβίωση, τη Φιλελεύθερη Δημοκρατία. Η φιλελεύθερη πολιτική φιλοσοφία είναι εγγενώς συνδεδεμένη με τον σύγχρονο πολιτισμό, γιατί πολιτισμός, πάνω από όλα, είναι θέληση για συνύπαρξη, αντίθετα με τη βαρβαρότητα, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η απομόνωση και ο κοινωνικός ερμητισμός. Ο τρόπος αυτός της δημόσιας ζωής που θεωρείται σήμερα σαν το πιο κατάλληλο έδαφος για να ευδοκιμήσει το φυτό «άνθρωπος», ξεπήδησε μετά από μακρόχρονες διεργασίες μέσα από το γιγαντιαίο εργαστήρι της Ιστορίας.
Η Φιλελεύθερη Δημοκρατία μετρά τον πλησίον και αποτελεί το πρότυπο της «εμμέσου δράσεως» στην κοινωνία. Είναι το καθεστώς που πρεσβεύει ότι σε μια κοινωνία έχουν δικαίωμα να ζήσουν και αυτοί που δεν συμφωνούν με την πλειοψηφία ή με τους ισχυρούς. Διακηρύσσει την απόφαση να συμβιώσει με τον εχθρό και με τον αδύναμο αντίπαλο. Είναι απίστευτο ότι το ανθρώπινο γένος έφτασε σε μια τέτοια όμορφη, παράδοξη, κομψή, «αντι-φυσική» θα έλεγε κανείς πολιτική ιδεολογία. Γι’ αυτό και είναι εκπληκτικό ότι η μάζα θέλει να την απορρίψει. Είναι μια, άσκηση υπερβολικά δύσκολη και πεπλεγμένη για να σταθεροποιηθεί στη Γη. Να συμβιώσεις με τον αντίπαλο. Να κυβερνήσεις λαμβάνοντας υπόψη την αντιπολίτευση. Το πόσο δύσκολο είναι φαίνεται από τον αριθμό των χωρών στις οποίες δεν υπάρχει καθόλου αντιπολίτευση. Η ομογενής μάζα εκμηδενίζει κάθε ομάδα που της αντιτίθεται, δεν θέλει να συμβιώσει μ’ αυτό που δεν είναι όμοιο με την ίδια. Μισεί μέχρι θανάτου κάθε τι που δεν είναι όμοιό της.
Σ’ αυτό μεγάλη ευθύνη φέρει η σημερινή παιδεία. Το σχολείο μαθαίνει στον άνθρωπο την τεχνική της μοντέρνας ζωής, δεν τον διαπαιδαγωγεί. Τον εφοδιάζει με όργανα για να ζήσει και όχι για να κατανοήσει το ιστορικό του χρέος. Τον εμβολιάζει με την υπερηφάνεια και την αλαζονεία των σύγχρονων μέσων, όχι όμως με το πνεύμα και την ιστορική του εξέλιξη που τον οδήγησε σε μια τέτοια πρόοδο. Έτσι οι νέες γενιές τείνουν να αποδεχθούν τον κόσμο σαν παράδεισο χωρίς αρχαία ίχνη, χωρίς προβλήματα, παραδοσιακά και επίκτητα.
Ο κοινότυπος άνθρωπος σήμερα βρίσκεται σ’ έναν κόσμο προηγμένο κοινωνικά και τεχνολογικά και νομίζει ότι αυτό είναι προϊόν της φύσης και όχι αποτέλεσμα ιδιοφυών προσπαθειών εξαίρετων ατόμων. Ανθρώπων που αντιμετώπισαν το αύριο όχι όπως το σήμερα σαν ένα δρόμο- φυλακή που μακραίνει χωρίς να μας απελευθερώνει, αλλά σαν ένα αύριο στο οποίο το κάθε τι είναι δυνατό, από το καλύτερο ως το χειρότερο. Αυτό ακριβώς το απροσδιόριστο αύριο σημαίνει ορίζοντες ανοικτούς σε κάθε δυνατότητα, σε κάθε επιλογή. Αυτή η αύξηση δυνατοτήτων πλούτισε τον κόσμο μας, τον έκανε πιο μεγάλο. Τον έκανε να απομακρυνθεί από την αναγκαιότητα της μιας λύσεως, του επέτρεψε να δράσει, όχι να αντιδράσει αδρανειακά. Και μέσα απ’ αυτή τη διεργασία του πολιτισμού μας τον έκανε να νοιώσει την πληρότητα της ζωής με την διηνεκή ένταση της επιλογής και της δράσεως. Και μέσα από την αδιάκοπη προσπάθεια δημιούργησε τον φιλελεύθερο ασκητή. Και είναι αυτή ακριβώς η ιδιότητα που τον διαφοροποιεί από τη μάζα. Γιατί μάζα δεν είναι ο μεγάλος αριθμός, οι πολλοί, το πλήθος αλλά η αδράνεια που ενυπάρχει σ’ αυτό. Αντίθετα ο φιλελεύθερος άνθρωπος αντικρίζει τη ζωή σαν ρεπερτόριο δυνατοτήτων που το συνθέτουν οι περιστάσεις και οι επιλογές. Η πορεία της ζωής δεν είναι προκαθορισμένη, δεδομένη. Μας εξαναγκάζει να επιλέξουμε. Το να ζεις είναι για τον φιλελεύθερο άνθρωπο να νοιώθεις την ανάγκη ότι πρέπει να κάνεις επιλογές. Η Φιλελεύθερη Δημοκρατία είναι ο τρόπος δημόσιας ζωής που παρέχει τα εχέγγυα για κάτι τέτοιο. Είναι η ίδια τρόπος ζωής.
V. Σκέψεις για την Ενωμένη Ευρώπη και τον κίνδυνο ενός Κεντρικού Κράτους
Η ενότητα της Ευρώπης αποτελεί ιστορικό ρεαλισμό από τον 11ο αιώνα μ.Χ. και μετά. Η συνύπαρξη των λαών της μέσα σ’ ένα κοινό γεωγραφικό χώρο, ειρηνική ή μαχητική, δεν παύει να είναι συνύπαρξη. Οι πόλεμοί της μοιάζουν περισσότερο με οικογενειακούς καυγάδες γύρω από κληρονομικές υποθέσεις παρά πόλεμοι ριζικής εξολοθρεύσεως του αντιπάλου. Το αποδίδει ίσως καλύτερα η φράση του Κάρολου του Ε’ που αναφερότανε στον πόλεμο με τον Φραγκίσκο τον Α’. «Ο εξάδελφός μου ο Φραγκίσκος και εγώ συμφωνούμε πλήρως. Και οι δυο μας θέλουμε το Μιλάνο».
Απ’ αυτή τη σκοπιά η ενότητα της Ευρώπης είναι πραγματικότητα. Φαντασία είναι η ύπαρξη ανεξάρτητης Αγγλίας, Γαλλίας ή Γερμανίας. Η αλληλεπίδραση και η αλληλεξάρτηση αποτέλεσε ιστορικό κανόνα για τον Ευρωπαϊκό χώρο. Η Ευρώπη θα πρέπει να διατηρηθεί ενωμένη σαν δυναμική ισορροπία ενός πολυδιάστατου πολιτισμικού πλουραλισμού με κοινές ρίζες. Η κύρια δύναμη της ήταν και παραμένει η ικανότητα της να αρνείται τους θεούς, τον Θεό, το Δόγμα, το Απόλυτο. Ουδέποτε στο χώρο της θριάμβευσε ολοκληρωτικά μια ιδέα, μια αρχή, μια ομάδα ή μια τάξη. Πάντα υπήρχε χώρος για εναλλακτικό τρόπο ζωής και σκέψης. Πάντα το περιθώριο γινότανε αποδεκτό. Πάντα στύλωνε τα πόδια για να αντισταθεί στο ρεύμα, το ρευστό και το εφήμερο. «Υπάρχω σημαίνει αντιστέκομαι» ήταν και είναι το έμβλημά της. Ευρώπη, η διηνεκής εγρήγορση του πνεύματος. Αυτή η Ευρώπη πρέπει να μείνει πολυδιάστατη, να μη λειώσει, να μη μετασχηματισθεί σ’ ένα εφιαλτικό ομογενές τμήμα ή σε μια εξίσου εφιαλτική, αυστηρά ιεραρχημένη, μυρμηγκοφωλιά.
Γιατί ο μεγάλος κίνδυνος του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι σήμερα το Κεντρικό Κράτος. Αυτό που με τον παρεμβατισμό του απορροφά κάθε κοινωνικό αυθορμητισμό και συμβάλλει στην αποτελμάτωση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας. Σ’ ένα τέτοιο κράτος, κανένας καινούργιος σπόρος δεν επιτρέπεται να καρποφορήσει. Η κοινωνία ζει για το κράτος και ο άνθρωπος, στερημένος από τον ιστορικό αυθορμητισμό του που τον στήριζε, τον έτρεφε, και τον ωθούσε, στην αναζήτηση του προορισμού του, ζει για την κυβερνητική μηχανή. Η ζωή γραφειοκρατικοποιείται, ο πλούτος ελαττώνεται, οι γυναίκες μοιάζουν όλες μεταξύ τους, η κοινωνία στρατιωτικοποιείται. Μια τέτοια Ευρώπη σίγουρα δεν θα είναι ο τάφος των θεών, θα είναι το Κράτος, ο τάφος της Ευρώπης.
.jfif)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου